Bitwa pod Stalingradem – punkt zwrotny II wojny światowej?

Bitwa pod Stalingradem trwała od sierpnia 1942 do lutego 1943 roku. W ciągu tych kilku miesięcy rozegrał się dramat milionów ludzi stojących po przeciwnych stronach barykady, obserwowanych z daleka przez cały świat. Finałem okrutnego starcia było poddanie się okrążonych przez Armię Czerwoną żołnierzy 6 Armii III Rzeszy. Znaczenie tego tryumfu radzieckiej Rosji miało wielkie znaczenie dla losów II wojny światowej, ładu międzynarodowego i tożsamości historycznej potomnych.

Bitwa pod Stalingradem: początek

.Wiosną 1942 roku sytuacja III Rzeszy wydawała się ze wszech miar korzystna. Ogromne połacie Związku Radzieckiego zostały opanowane przez Wehrmacht. W Afryce Północnej po raz kolejny w ręce niemieckich żołnierzy dostał się Tobruk. Niemalże cała Europa Zachodnia od dłuższego czasu znajdowała się zaś pod okupacją lub zachowywała neutralność wobec postępów nazistów. W tym obrazie było jednak kilka kleksów zapowiadających przyszłe kłopoty. Ośrodkiem oporu wciąż pozostawała Wielka Brytania, a do wojny dołączyły Stany Zjednoczone. Wzrastało tym samym znacząco ryzyko otwarcia nowego frontu w kontynentalnej Europie. Nie poddawał się także Związek Radziecki, który zgodnie z pragnieniami przywódców III Rzeszy powinien już dawno upaść pod naporem Wehrmachtu.

Pragnienie pokonania wroga ze wschodu było w niemieckim dowództwie tak wielkie, że zdecydowało się ono na kontynuowanie ofensywy pomimo wyraźnego zmęczenia wkraczających na rosyjskie stepy oddziałów. Adolf Hitler przyjął nowy zamysł taktyczny, zgodnie z którym w nadchodzącym roku uderzenia miały koncentrować się na południowym odcinku frontu. Głównym celem ofensywy stało się opanowanie kaukaskich obszarów roponośnych, które pokrywały większość zapotrzebowania Armii Czerwonej na paliwo. Znaczenie mogły mieć także nadzieje na zdobycie przyczółka umożliwiającego podbój Bliskiego Wschodu i Azji Centralnej, a także przeświadczenie o dużej wadze Kaukazu jako obszaru narodzin szeregu ludów europejskich.

W ramach operacji Fall Blau (Wariant Błękitny) na południe skierowano wobec tego armię dowodzoną przez generała Wilhelma Lista. Bardziej na wschód przemieszczać się zaś miały oddziały generała Maximiliana von Weichsa, których trzon stanowiła między innymi 6 Armia generała Friedricha Paulusa. Ich zadaniem było opanowanie Stalingradu, miasta dziś noszącego nazwę Wołgograd, oraz zabezpieczenie tyłów grup wysłanych na Kaukaz. Południowa ofensywa przebiegała sprawnie. Do listopada 1942 roku północne rubieże najwyższego pasma górskiego Rosji zostały opanowane. Dużo większe problemy Niemcy napotkali zaś w Stalingradzie.

Bitwa pod Stalingradem: przebieg

.Stalingrad został osiągnięty przez siły niemieckie i ich sojuszników 23 sierpnia. Do zdobywania miasta przeznaczono jednostki Wehrmachtu złożone z obywateli III Rzeszy. Skrzydeł bronić zaś miały rozciągnięte oddziały rumuńskie, węgierskie i włoskie. Tymczasem Rosjanie zaczęli masowo ściągać do Stalingradu żołnierzy. Zdecydowali również nie ewakuować ludności cywilnej, być może w nadziei, że ta masowo przystąpi do walki o swoje domy.

Choć zamierzeniem niemieckich dowódców było jak najszybsze zdobycie rozłożonej nad Wołgą aglomeracji, ofensywa gwałtownie wyhamowała w momencie wkroczenia na ulice pierwszych oddziałów Wehrmachtu. Blitzkrieg zamienił się w powolne zdobywanie każdego metra ziemi rodem z czasów I wojny światowej. Obrońcy wykorzystywali wszystkie znajdujące się w mieście elementy infrastruktury i nie oddawali żadnego budynku bez walki. Przyjęta przez Rosjan taktyka zakładała nawet podejmowanie prób natychmiastowego odbicia każdego utraconego obiektu. Walczących mobilizowała dodatkowo osławiona, okrutna metoda przyjęta z rozkazu Józefa Stalina. Zgodnie z mottem „ani kroku w tył” wszyscy wycofujący się bez rozkazu z pola walki mieli być traktowani jak zdrajcy i dezerterzy. Za plecami żołnierzy rozmieszczano też oddziały, których zadaniem było strzelanie do podejmujących próbę odwrotu.

Miejskie starcia przeciągały się na kolejne tygodnie i miesiące. Dopiero w październiku w niektórych miejscach w obrębie Stalingradu udało się napastnikom osiągnąć linię Wołgi. Jej prawy brzeg nigdy nie został jednak w pełni opanowany. Tymczasem radziecka armia szykowała się do kontrofensywy. W wyniku listopadowej operacji Uran udało się Sowietom przełamać wojska rumuńskie i w efekcie okrążyć miasto. W środku pozostało ponad 250 tysięcy żołnierzy przeciwnika.

Bitwa pod Stalingradem: koniec

.Reakcja niemieckiego dowództwa przypieczętowała losy żołnierzy Wehrmachtu, którzy z napastników znienacka stali się obrońcami. Pod wpływem dowódcy Luftwaffe Hermanna Göringa Adolf Hitler zakazał armii Paulusa podjąć próbę wydostania się z okrążenia. Jednocześnie wydał dyspozycje, by zaopatrywać pozostających w mieście przy pomocy mostu powietrznego – dostaw odbywających się przy pomocy samolotów. Plan łudząco podobny do tego, który w kilka lat później uratował zachodni Berlin przed radziecką blokadą, w tym przypadku był zupełnie pozbawiony realizmu. Możliwości Luftwaffe wystarczyłyby na zapewnienie transportów dla maksymalnie kilkudziesięciu tysięcy – a nie ćwierci miliona – żołnierzy. 6 Armia szybko zaczęła więc cierpieć z powodu braku pożywienia i amunicji. W styczniu 1943 roku utraciła z kolei dostęp do znajdujących się pod jej kontrolą lotnisk, co jeszcze bardziej pogorszyło jej sytuację.

Sztab III Rzeszy pozostawał jednak nieugięty: 6 Armia miała walczyć do końca. Hitler awansował nawet w tym celu generała Paulusa na feldmarszałka. Była to zagrywka o wymiarze przede wszystkim psychologicznym – żaden niemiecki wojskowy piastujący to stanowisko nie trafił dotąd w ręce wroga. Paulus mógł więc albo zapisać się w historii jako pierwszy, który dostąpi tego niechlubnego osiągnięcia, albo też ponieść śmierć na polu walki. Żołnierze zamknięci w Stalingradzie zostali przez swych zwierzchników przeznaczeni na rzeź. Służyli między innymi jako czynnik odciągający Sowietów od nękania innych oddziałów Wehrmachtu, wycofujących się w pośpiechu z Kaukazu. Feldmarszałek Paulus wybrał pierwszą z zaoferowanych mu opcji i 31 stycznia 1943 roku złożył broń. 2 lutego ostatnie duże ogniska niemieckiego oporu w Stalingradzie zostały stłumione, walka z mniejszymi grupami potrwała jeszcze przez kilka tygodni. III Rzesza poniosła swoją pierwszą wielką klęskę.

Znaczenie bitwy

.Z perspektywy narodów Europy Środkowej i Wschodniej wypracowanie jednoznacznego emocjonalnego stosunku do bitwy pod Stalingradem pozostaje skomplikowane. Nie da się zaprzeczyć, że starcie to miało ogromne znaczenie dla rozwoju wypadków podczas II wojny światowej. Choć zdobycie nadwołżańskiego miasta nie oznaczałoby dla Hitlera opanowania całego Związku Radzieckiego, to otwierałoby mu drogę do snucia dalekosiężnych planów w polityce wobec Rosji i Azji. Współcześni byli też przeświadczeni, że w przypadku dalszych sukcesów na wschodzie naziści podjęliby kolejną próbę podporządkowania sobie Wysp Brytyjskich. Wynik starcia pod Stalingradem miał wreszcie ogromne znaczenie psychologiczne. Mieszkańcy III Rzeszy po raz pierwszy musieli zmierzyć się z obawami o powodzenie niemieckiego planu podboju świata. Społeczeństwo Związku Radzieckiego zostało zaś dodatkowo zmobilizowane do walki przeciwko najeźdźcy. Pod wieloma względami był to zatem punkt zwrotny w dziejach II wojny światowej.

Z drugiej strony sukces Sowietów pod Stalingradem umocnił pozycję Związku Radzieckiego w koalicji i zainicjował długotrwały proces, którego epilogiem było podporządkowanie sobie Europy Środkowej przez komunistów. W kilka miesięcy po poddaniu się armii Paulusa Józef Stalin mógł sobie pozwolić na coraz bardziej otwarte kwestionowanie praw kolejnych narodów, w tym polskiego, do niepodległości. Znalazło to odzwierciedlenie chociażby w zerwaniu stosunków z rządem polskim na uchodźstwie 25 kwietnia 1943 roku. Być może to stało się też przyczyną, dla której szczególnie często przypominamy sobie o tragedii mieszkańców Stalingradu i rosyjskich żołnierzy, brutalnie traktowanych nie tylko przez wroga, ale i przez własnych liderów.

Na koniec wypada jeszcze wspomnieć o dużym znaczeniu bitwy pod Stalingradem dla kultury masowej. Starcie nad Wołgą wielokrotnie było obrazowane w kinematografii, nie tylko w propagandowym kinie radzieckim i rosyjskim. Powszechnie znana stała się chociażby fabularyzowana historia snajpera Wasilija Zajcewa, sportretowanego w filmie Wróg u Bram z 2001 roku. Do bitwy nawiązują liczne książki, zbiory poezji, utwory muzyczne, a nawet gry komputerowe (jak Call of Duty). Na stalingradzkim Kurhanie Mamaja, o który w 1942 roku toczyły się szczególnie ciężkie walki, postawiono z kolei monumentalną, 85-metrową statuę „Matka Ojczyzna Wzywa!”.

Doświadczenie Europy Środkowej. Skutki II wojny światowej i podziału kontynentu

.„Narody Europy Zachodniej pamiętają zakończenie wojny jako wyzwolenie spod tyranii hitlerowskiej, podczas gdy narody Europy Środkowej i Wschodniej zostały wyzwolone spod władzy jednego systemu totalitarnego, by wpaść pod władzę drugiego.” – pisze dla „Wszystko co Najważniejsze” historyk, PROF. Wojciech ROSZKOWSKI.

„Formalnie rzecz ujmując, w latach 1939–1941 trwała więc wojna między koalicją Wielkiej Brytanii, Francji i jej sojuszników – z Polską na czele – z koalicją Niemiec i ZSRR. Sytuacja ta trwała do momentu, gdy po rozgromieniu Francji wiosną 1940 roku Hitler uderzył na ZSRR w czerwcu 1941 roku. Wówczas stał się możliwy sojusz rozpaczliwie szukającej pomocy Wielkiej Brytanii z ZSRR, a atak Japonii na Stany Zjednoczone w grudniu 1941 roku skłonił ostatecznie USA do udziału w wojnie przeciw państwom Osi (Niemcy, Japonia, Włochy). Wielka Trójka – USA, ZSRR i Wielka Brytania – była jednak koalicją osobliwą. Doraźnym celem ZSRR, państwa o ustroju totalitarnym, było odparcie najazdu Niemiec, ale w dalszej perspektywie Józef Stalin widział w wojnie szansę na ekspansję komunistycznego imperium. Wielka Brytania gotowa była zapłacić każdą cenę za podtrzymanie radzieckiego wysiłku wojennego, by odwrócić od siebie groźbę inwazji niemieckiej oraz zachować imperium kolonialne.” – zauważa PROF. Wojciech ROSZKOWSKI.