Jak upadł PRL?

35 lat temu, 4 czerwca 1989 r. w PRL odbyły się wybory do Sejmu i Senatu, których zasady ustalono podczas obrad okrągłego stołu. Przytłaczające zwycięstwo kandydatów „Solidarności” otworzyło nową epokę w najnowszych dziejach Polski oraz wpłynęło na proces upadku komunizmu w Europie Środkowej.

Solidarność zalegalizowana drogą rozmów

.Po 13 grudnia 1981 r. gen. Jaruzelskiemu nie udało się stłumić podziemnego ruchu „Solidarności”. Opozycja nie miała już jednak potencjału z okresu karnawału „S”. Było to także widoczne w połowie lat osiemdziesiątych. Późniejsze dwie fale strajków, w kwietniu i sierpniu 1988 r., były już nieporównywalnie mniejsze niż protesty z sierpnia 1980 r. Dla władz stanowiły jednak dowód na porażkę dotychczasowych prób stabilizacji systemu. Mimo przygotowywania wariantu rozwiązania siłowego, nazywanego przez opozycjonistów i później historyków „stanem wojennym-bis”, przywódcy PRL zdecydowali się na realizację scenariusza dokooptowania części opozycji do struktur sprawowania władzy. Do zmiany polityki skłaniały ich również działania przywódcy ZSRS. Zapoczątkowany po dojściu do władzy Michaiła Gorbaczowa proces reform w Związku Sowieckim oznaczał jednocześnie przyzwolenie dla ograniczonych zmian w innych krajach komunistycznych.

31 sierpnia 1988 r. w willi MSW przy ulicy Zawrat w Warszawie doszło do pierwszego od wprowadzenia stanu wojennego spotkania szefa MSW gen. Czesława Kiszczaka z Lechem Wałęsą, w którym uczestniczyli również bp Jerzy Dąbrowski oraz sekretarz KC Stanisław Ciosek. Drugie spotkanie Wałęsy i Kiszczaka odbyło się 15 września 1988 r. Obecni na nim byli też Stanisław Ciosek, przedstawiciel episkopatu ks. Alojzy Orszulik i prof. Andrzej Stelmachowski. Następnego dnia rozpoczęły się rozmowy w szerszym gronie, w których znaleźli się przedstawiciele PZPR, ZSL, SD, OPZZ, „Solidarności” i Kościoła. Ze względu na liczbę uczestników i konieczność utrzymania poufności negocjacji przeniesiono je do ośrodka MSW w podwarszawskiej Magdalence.

Podczas kolejnych spotkań głównym punktem sporu była powtórna legalizacja NSZZ „Solidarność”. Ostatecznie uzgodniono podjęcie jawnych rozmów „okrągłego stołu”. Ich początek uzgodniono na połowę października 1988 r. Konflikty wśród władz PZPR sprawiły, że rozpoczęły się one dopiero kilka miesięcy później. Ponownej legalizacji „S” sprzeciwiały się środowiska związane z OPZZ, które obawiały się osłabienia sprzyjających reżimowi związków zawodowych. Ich stanowiskiem zachwiała klęska przewodniczącego OPZZ Alfreda Miodowicza w telewizyjnej debacie z Wałęsą.

Momentem przełomu były obrady X Plenum KC PZPR ze stycznia 1989 r. W jego trakcie przyjęto „Stanowisko KC PZPR w sprawie pluralizmu politycznego i pluralizmu związkowego”. Dokument ten był faktyczną zgodą na legalizację „Solidarności”. 27 stycznia 1989 r. doszło do pierwszego od września roboczego spotkania Wałęsy i Kiszczaka w Magdalence, na którym ustalono procedurę obrad, ich zakres oraz termin rozpoczęcia. Obrady okrągłego stołu ruszyły 6 lutego 1989 r. w Warszawie w Pałacu Namiestnikowskim (siedzibie Urzędu Rady Ministrów).

W książce „Pół wieku dziejów Polski 1939–1989” prof. Andrzej Paczkowski podsumował efekty negocjacji trwających do kwietnia 1989 r.: „Najważniejszym owocem było obszerne porozumienie politycznie, nazwane – na poły ironicznie, na poły krytycznie – kontraktem stulecia. Obejmowało ono pakiet ustaleń dotyczących zarówno zasadniczej reorganizacji najwyższych organów państwowych – wprowadzenie drugiej izby parlamentu (Senat) i urzędu Prezydenta PRL – jak i kształtu ordynacji wyborczej. […] Ustalono, że wszystkie miejsca w Senacie oraz 35 proc. miejsc w Sejmie obsadzonych będzie w wyniku wolnej gry wyborczej, natomiast pozostałe 65 proc. posłów zostanie wybranych z list podzielonych między PZPR i jego sojuszników. W ten sposób komuniści zapewniali sobie, jak sądzono, kontrolny pakiet mandatów wystarczający do bieżącego zarządzania państwem”.

Po zakończeniu obrad Okrągłego Stołu 6 kwietnia 1989 r. Sejm uchwalił nowelizację Konstytucji PRL wprowadzającą m.in. zapisy o powstaniu Senatu i urzędu prezydenta. Kilka dni później, zgodnie z ustaleniami Okrągłego Stołu, nastąpiła legalizacja NSZZ „Solidarność” i NSZZ Rolników Indywidualnych „S”. Władze odmówiły legalizacji Niezależnego Zrzeszenia Studentów. Spotkało się to z protestami młodej opozycji. Ostatecznie NZS zarejestrowano we wrześniu 1989 r.

Oceniając kampanię wyborczą „Solidarności”, prof. Antoni Dudek pisał: „[…] prowadzona przez Komitet Obywatelski odznaczała się dużą dynamiką. […] W czasie spotkań kolportowano na wielką skalę tzw. ściągi, mające ułatwić wyborcom sam akt głosowania. Zaznaczano na nich jedynie nazwiska kandydatów Solidarności, zalecając równocześnie skreślanie wszystkich innych nazwisk, w tym tych umieszczonych na liście krajowej”. Istotną rolę w kampanii „S” odegrało też powstanie legalnych mediów związanych z opozycją: 8 maja 1989 r. ukazał się pierwszy numer „Gazety Wyborczej”, dwa dni przed wyborami opublikowano pierwszy numer zdelegalizowanego po 13 grudnia 1981 r. „Tygodnika Solidarność”. Komitet Obywatelski otrzymał także czas antenowy w radiu i telewizji.

W kampanii nie wzięła udziału część przywódców radykalnych środowisk opozycyjnych. Do bojkotu wyborów wezwały „Solidarność Walcząca” oraz Federacja Młodzieży Walczącej. Żądały odsunięcia PZPR od władzy i przeprowadzenia w pełni wolnych wyborów parlamentarnych.

Podczas kampanii część obozu władzy dostrzegła, że partii grozi klęska. Sytuację tę na bieżąco w prowadzonym dzienniku tak przedstawiał ówczesny premier Mieczysław F. Rakowski: „16 maja – Jeśli 10 mln ludzi posłucha wezwań opozycji, to wszyscy przepadniemy. 18 maja – Partia jest nadal w defensywie. Nie ulega już dziś wątpliwości, że nie jest przygotowana do walki. Złożyło się na to wiele przyczyn. 45 lat sprawowania władzy bez opozycji rozleniwiło PZPR. Inna przyczyną jest brak wiary w jej przyszłość, a gruncie rzeczy w socjalizm”.

Pierwsze wolne wybory w PRL

.4 czerwca 1989 r. odbyła się I tura wyborów do Sejmu i Senatu. W wyborach do Senatu kandydaci Komitetu Obywatelskiego uzyskali 92 mandaty, strona koalicyjna ani jednego. Z kolei w wyborach do Sejmu „Solidarność” zdobyła 160 ze 161 możliwych do zdobycia miejsc. Kandydaci koalicyjni z 299 przysługujących im mandatów uzyskali zaledwie trzy. Natomiast na 35 kandydatów z listy krajowej, na której znajdowali się czołowi przedstawiciele koalicji rządowej, tylko dwaj otrzymali ponad 50 proc. głosów, co zgodnie z ordynacją oznaczało, że pozostali zostali wyeliminowani, a 33 mandaty poselskie będą nieobsadzone.

Rozczarowaniem była stosunkowo niska frekwencja, która w zależności od regionu wynosiła od 71 do 53 proc. Największe poparcie uzyskali kandydaci „S” w województwach południowo-wschodnich oraz na Dolnym Śląsku; stosunkowo najmniejsze na zachodzie, m.in. w województwie zielonogórskim.

12 czerwca Rada Państwa wydała dekret zmieniający ordynację wyborczą do Sejmu X kadencji. Na jego podstawie 33 mandaty z listy krajowej miały być przekazane do okręgów i obsadzone w II turze wyborów. Odbyła się ona 18 czerwca 1989 r. Do urn wyborczych udało się tylko 25 proc. uprawnionych. „S” zdobyła jedyny brakujący jej mandat poselski oraz 7 z 8 pozostałych do obsadzenia mandatów senatorskich. Strona rządowa miała 294 mandaty zapewnione w Sejmie.

Mimo skali zwycięstwa liderzy zwycięskiego obozu tonowali nastroje panujące w szeregach „S”. W wypowiedziach większości pojawiał się w tym czasie również argument kruchości zawartego porozumienia. W opinii historyków „S” była zaskoczona zwycięstwem i niezdolna do przejęcia władzy.

Nastroje w obozie rządzącym po klęsce z 4 czerwca były fatalne. Dla członków PZPR ostatnią nadzieją na utrzymanie decydującego wpływu na rzeczywistość polityczną PRL były wybór na urząd prezydenta gen. Jaruzelskiego oraz zachowanie kontroli nad resortami bezpieczeństwa. Jednak kandydaci „Solidarności” uzyskali w wyborach 260 miejsc w 560-osobowym Zgromadzeniu Narodowym. Wynik ten przy chwiejnej postawie „stronnictw sojuszniczych” – ZSL i SD – mógł oznaczać poważne problemy przy wyborze na stanowisko prezydenta PRL gen. Jaruzelskiego. Ostatecznie Zgromadzenie Narodowe wybrało go większością jednego głosu.

Kolejne tygodnie pokazały, że zwycięstwo „S” pozwoliło doprowadzić do powołania na stanowisko szefa Rady Ministrów Tadeusza Mazowieckiego. Ukoronowaniem zwycięstwa z 4 czerwca było uzyskanie przez premiera wotum zaufania: 24 sierpnia 1989 r. zdobył poparcie 378 posłów spośród 423 biorących udział w głosowaniu. Kilka tygodni później w krajach Europy Środkowej rozpoczęły się przemiany, które doprowadziły do upadku systemów komunistycznych.

Kalendarium rozpadu socjalizmu i PRL-u

1988

Kwiecień

24 – Strajk pracowników komunikacji miejskiej w Bydgoszczy – początek wiosennej fali protestów społecznych.

26 – Strajk w Hucie im. Lenina w Krakowie – poza postulatami płacowymi protestujący żądali ponownego przyjęcia do pracy zwolnionych działaczy nielegalnej „Solidarności”.

29 – Strajk w hucie Stalowa Wola.

Maj

1 – Na wezwanie Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej NSZZ „Solidarność” w wielu miastach Polski odbyły się niezależne manifestacje pierwszomajowe.

2 – Strajk w Stoczni Gdańskiej – obok postulatów ekonomicznych, żądania polityczne, przede wszystkim przywrócenia „Solidarności”.

2-3 – W czasie 227. Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski biskupi, wypowiadając się na temat sytuacji w kraju, stwierdzili, że: „Jedynym środkiem prowadzącym do przezwyciężenia kryzysu jest dialog władz państwowych i reprezentatywnych grup społecznych”.

4-5 – Oddziały ZOMO wtargnęły na teren Huty im. Lenina w Krakowie i w brutalny sposób złamały strajk.

10 – Strajk w Stoczni Gdańskiej został przerwany – bez zawarcia porozumienia. Protestujący w zwartym pochodzie, w milczeniu opuścili stocznię i udali się do kościoła św. Brygidy.

Czerwiec

13 – W referacie wygłoszonym na VII Plenum KC PZPR I sekretarz KC gen. Wojciech Jaruzelski, mówiąc o konieczności dyskusji różnych środowisk na temat ustawy o stowarzyszeniach, po raz pierwszy użył określenia „okrągły stół”.

Lipiec

11-16 – W Polsce przebywał sekretarz generalny KC KPZR Michaił Gorbaczow.

21 – Lech Wałęsa za pośrednictwem mecenasa Władysława Siły-Nowickiego przekazał ministrowi spraw wewnętrznych gen. Czesławowi Kiszczakowi list zawierający „wstępną zgodę na proponowane kontakty i rozmowy”.

Sierpień

15 – Początek strajku w Kopalni Węgla Kamiennego „Manifest Lipcowy” w Jastrzębiu. Górnicy obok postulatów ekonomicznych postawili żądanie legalizacji NSZZ „Solidarność” i po kilku dniach utworzyli Międzyzakładowy Komitet Strajkowy (MKS). W ciągu kilku dni na Śląsku strajk podjęło jeszcze kilkanaście innych kopalni, m.in. „Andaluzja”, „Borynia”, „Brzeszcze”, „Jastrzębie”, „Jaworzno”, „Krupiński”, „Morcinek”, „Moszczenica”, „1 Maja”, „XXX-lecia PRL” i „ZMP”.

17 – Rozpoczął się strajk w Porcie Szczecińskim. Następnego dnia również tam powstał MKS.

18 – Strajk pracowników szczecińskich zakładów komunikacyjnych.

20 – Strajk w Porcie Północnym w Gdańsku. Tego dnia doszło również do spotkania pomiędzy sekretarzem KC Józefem Czyrkiem a przewodniczącym warszawskiego Klubu Inteligencji Katolickiej Andrzejem Stelmachowskim występującym z upoważnienia Episkopatu i Lecha Wałęsy. Rozmowy ze strony władz miały charakter sondażowy i dotyczyły „nawiązania dialogu” z umiarkowaną opozycją.

21 – Gen. Wojciech Jaruzelski na posiedzeniu zwołanego w nadzwyczajnym trybie Biura Politycznego przedstawił propozycję rozpoczęcia rozmów z Lechem Wałęsą.

22 – Początek strajku w Stoczni Gdańskiej im. Lenina, w Hucie Stalowa Wola i Zakładach im. Cegielskiego w Poznaniu. Tego samego dnia w wystąpieniu telewizyjnym minister spraw wewnętrznych gen. Czesław Kiszczak zagroził, iż w przypadku kontynuacji strajków wprowadzona zostanie godzina milicyjna oraz inne nadzwyczajne środki.

25 – Lech Wałęsa skierował do władz komunistycznych „Oświadczenie w sprawie dialogu” zawierające propozycje zagadnień, które miałyby być omawiane w trakcie rozmów. Wśród nich znalazła się sprawa legalizacji „Solidarności”.

28 – BP KC PZPR podjęło decyzję, iż wydane przez Lecha Wałęsę „Oświadczenie w sprawie dialogu” może być uznane jako wstęp do podjęcia rozmów.

31 – W Warszawie w willi MSW przy ul. Zawrat doszło do poufnego spotkania gen. Czesława Kiszczaka z przywódcą „Solidarności” Lechem Wałęsą. Uczestniczyli w nim również bp Jerzy Dąbrowski i sekretarz KC Stanisław Ciosek. Warunkiem rozpoczęcia rozmów na temat Okrągłego Stołu, postawionym przez stronę rządową, było zakończenie fali strajków.

Wrzesień

1 – Międzyzakładowy Komitet Strajkowy Stoczni Gdańskiej wezwał do przerwania akcji protestacyjnych.

3 – Zakończenie strajku w Kopalni Węgla Kamiennego „Manifest Lipcowy” w Jastrzębiu.

6 – Rada Naczelna Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych (OPZZ) podjęła uchwałę o wotum nieufności wobec rządu Zbigniewa Messnera.

11 – Spotkanie intelektualistów i działaczy związkowych z Lechem Wałęsą w kościele św. Brygidy w Gdańsku.

15 – Drugie spotkanie Lecha Wałęsy i gen. Czesława Kiszczaka w willi MSW na ul. Zawrat w Warszawie. Obecni na nim byli także Stanisław Ciosek, ks. Alojzy Orszulik i Andrzej Stelmachowski.

16 – Początek rozmów przedstawicieli władz PRL, opozycji i Episkopatu w ośrodku MSW w podwarszawskiej Magdalence. W grupie reprezentującej władze oprócz działaczy PZPR znaleźli się również członkowie Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Demokratycznego oraz OPZZ. Po spotkaniu wydano ogólnikowy komunikat, w którym informowano jedynie, że przedmiotem obrad Okrągłego Stołu, które rozpoczną się w połowie października, będzie m.in. „kształt polskiego ruchu związkowego”.

19 – Dymisja rządu Zbigniewa Messnera.

27 – Mieczysław F. Rakowski został prezesem Rady Ministrów.

Październik

11 – W uczelniach na terenie całego kraju zorganizowano wiece, w czasie których studenci domagali się rejestracji Niezależnego Zrzeszenia Studentów (NZS).

25 – W pałacu Polskiej Akademii Nauk w Jabłonnie pod Warszawą ustawiono okrągły stół na 55 osób, wykonany przez Wytwórnię Mebli Artystycznych w Henrykowie.

28 – Premier Mieczysław F. Rakowski na konferencji prasowej stwierdził: „Polaków mniej interesuje okrągły stół, a bardziej suto zastawiony”.

31 – Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów podjął decyzję o likwidacji Stoczni Gdańskiej.

Listopad

2-4 – Oficjalna wizyta premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher w Polsce.

11 – W wielu miastach Polski odbyły się niezależne obchody 70. rocznicy odzyskania niepodległości. W Gdańsku, Katowicach i Poznaniu oddziały ZOMO brutalnie zaatakowały uczestników niepodległościowych demonstracji.

18-19 – W parafii w Wilanowie doszło do wznowienia rozmów pomiędzy stroną rządową a opozycją i przedstawicielami Kościoła. Uczestniczyli w nich gen. Czesław Kiszczak, Stanisław Ciosek oraz Lech Wałęsa, Tadeusz Mazowiecki, arcybiskup Bronisław Dąbrowski, biskup Tadeusz Gocłowski i ksiądz Alojzy Orszulik. Władze komunistyczne po raz kolejny nie zgodziły się na legalizację NSZZ „Solidarność”.

29 – Demontaż okrągłego stołu w pałacu w Jabłonnie.

30 – Transmisja telewizyjna debaty Alfreda Miodowicza z Lechem Wałęsą. Opinia publiczna i władze partii oceniły, że Miodowicz poniósł dramatyczną klęskę.

Grudzień

4 – W Jastrzębiu odbyła się manifestacja pod hasłem przywrócenia „Solidarności”.

9-12 – Lech Wałęsa na zaproszenie prezydenta François Mitterranda przebywał z wizytą we Francji. Był to pierwszy wyjazd za granicę przewodniczącego NSZZ „Solidarność” od 1981 r.

18 – W Warszawie w kościele Bożego Miłosierdzia został utworzony Komitet Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie. Sekretarzem Komitetu został Henryk Wujec. Dodatkowo powołano 15 komisji, które miały zajmować się przygotowaniem stanowiska opozycji na obrady Okrągłego Stołu.

20-21 – W Warszawie odbyła się pierwsza część obrad X Plenum KC PZPR. W wyniku ostrego konfliktu wewnątrz aparatu władzy z Biura Politycznego odeszło sześciu członków przeciwnych porozumieniom z opozycjom, którzy zostali zastąpieni przez ludzi mających zaufanie gen. Wojciecha Jaruzelskiego.

23 – Sejm uchwalił ustawy zwiększające swobodę działań gospodarczych, m.in. „Ustawę o działalności gospodarczej” (tzw. ustawa Wilczka) i „Ustawę o działalności gospodarczej z udziałem podmiotów zagranicznych”.

1989

Styczeń

4 – Spotkanie przedstawicieli władz PRL i Kościoła w Klarysewie. Demonstracja studentów w Katowicach z okazji rocznicy delegalizacji NZS.

6 – Spotkanie Stanisława Cioska z Tadeuszem Mazowieckim i księdzem Alojzym Orszulikiem dotyczące drugiej części X Plenum KC PZPR oraz możliwości zmian ustrojowych i ponownej legalizacji „Solidarności”. Rozmowy w tym gronie kontynuowano 11 i 14 stycznia. Spotkanie w budynku KC PZPR sekretarza KC Leszka Millera z młodzieżą, m.in. przedstawicielami nielegalnego NZS-u.

16-18 – W Warszawie odbyła się druga część obrad X Plenum KC PZPR. Po burzliwych dyskusjach dotyczących kwestii podjęcia rozmów z „Solidarnością” za przyjęciem „Stanowiska KC PZPR w sprawie pluralizmu politycznego i pluralizmu związkowego” głosowało 143 członków KC, przeciw było 32, a 14 wstrzymało się od głosu.

20 – Rozmowa pomiędzy Tadeuszem Mazowieckim, Stanisławem Cioskiem i księdzem Alojzym Orszulikiem na temat porządku obrad Okrągłego Stołu.

20 – W Warszawie zmarł Józef Cyrankiewicz – najdłużej urzędujący premier PRL, współodpowiedzialny za stalinowski terror oraz krwawe represje wobec robotników w 1956 i 1970 r.

21 – Na plebanii kościoła św. Karola Boromeusza w Warszawie odnaleziono zwłoki księdza Stefana Niedzielaka, związanego z opozycją byłego kapelana WiN-u, orędownika walki o prawdę o zbrodni katyńskiej. Wszystko wskazywało na to, iż został on zamordowany.

22 – Oświadczenie Krajowej Komisji Wykonawczej NSZZ „Solidarność” oceniające decyzje podjęte podczas X Plenum KC PZPR za „zasadniczy krok w kierunku dialogu społecznego”.

27 – W willi MSW w podwarszawskiej Magdalence doszło do pierwszego od września roboczego spotkania Lecha Wałęsy i gen. Czesława Kiszczaka, na którym ustalono procedurę obrad Okrągłego Stołu, ich zakres oraz termin rozpoczęcia.

30 – W Białymstoku znaleziono zwłoki księdza Stanisława Suchowolca, przyjaciela księdza Jerzego Popiełuszki, związanego z „Solidarnością”. Według oficjalnego komunikatu zmarł w wyniku zatrucia tlenkiem węgla. Jednak okoliczności jego śmieci do dziś budzą poważne wątpliwości.

Luty

4 – W Warszawie rozpoczął się III Kongres Konfederacji Polski Niepodległej, który po kilku godzinach został przerwany przez interwencję milicji.

6 – W Warszawie w Pałacu Namiestnikowskim, będącym siedzibą Urzędu Rady Ministrów, rozpoczęły się obrady Okrągłego Stołu.

17 – Demonstracje studentów w Krakowie, Białymstoku, Gdańsku, Poznaniu i Warszawie z okazji ósmej rocznicy rejestracji NZS.

18 – Spotkanie przedstawicieli władz PRL i Kościoła w willi URM przy ul. Parkowej w Warszawie.

21 – Studenckie manifestacje w Krakowie i Warszawie w obronie więzionego Vaclava Havla.

23 – W Krakowie w rocznicę powstania Armii Czerwonej studenci zorganizowali happening pod absurdalnym hasłem „Armia Czerwona burżuja pokona”.

24 – W Krakowie doszło do starć pomiędzy studentami zmierzającymi w stronę siedziby władz miejskich i milicją. Rannych zostało 74 milicjantów, liczba manifestantów, którzy odnieśli obrażenia, nie została ustalona.

25 – W Jastrzębiu odbył się Kongres Opozycji Antyustrojowej, w którym uczestniczyli przeciwnicy negocjacji z władzami komunistycznymi. Wśród nich byli przedstawiciele KPN, PPS-Rewolucja Demokratyczna, Solidarności Walczącej, Ruchu „Wolność i Pokój” oraz Grupy Roboczej Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”. Ponad 120 uczestników spotkania zatrzymała Służba Bezpieczeństwa.

Marzec

2 – Poufne spotkanie z udziałem gen. Czesława Kiszczaka i Lecha Wałęsy w wilii MSW w podwarszawskiej Magdalence w celu przełamania impasu w rozmowach Okrągłego Stołu.

3 – Lech Wałęsa otrzymał od Komitetu Ministrów Rady Europy Nagrodę Praw Człowieka.

7 – Kolejne rozmowy w Magdalence na temat przyszłych relacji między parlamentem a prezydentem oraz ordynacji wyborczej.

18-19 – W Warszawie odbył się III Zjazd NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”. Jego uczestnicy poparli rozmowy prowadzone przy Okrągłym Stole.

29 – Dyskusje w Magdalence na temat tzw. Komisji Porozumiewawczej oraz kształtu przemian ustrojowych.

Kwiecień

2 – W Poznaniu milicja brutalnie rozpędziła uczestników pokojowej manifestacji przeciwko budowie elektrowni atomowej w Klempiczu. Pobitych zostało kilkaset osób.

3 – W trakcie negocjacji w Magdalence osiągnięto porozumienie w sprawie kompetencji prezydenta PRL, relacji pomiędzy Sejmem i Senatem. Uzgodniono także kwestię podziałów mandatów w przyszłym Sejmie: 65 proc. dla PZPR, ZSL, SD, OPZZ oraz trzech prorządowych organizacji katolickich – Stowarzyszenia PAX, Polskiego Związku Katolicko-Społecznego i Unii Chrześcijańsko-Społecznej; pozostałe 35 proc. mandatów miało być obsadzone w wyniku wolnych wyborów.

5 – Po dwóch miesiącach przeciągających się negocjacji, w trakcie których kilkakrotnie dochodziło do sytuacji kryzysowych, nastąpiło podpisanie porozumień i uroczyste, transmitowane przez telewizję, posiedzenie plenarne zamykające obrady Okrągłego Stołu.

7 – Sejm uchwalił „Ustawę o zmianie Konstytucji PRL” (wprowadzającą m.in. zapisy o Senacie, urzędzie prezydenta oraz ordynacjach wyborczych do Sejmu i Senatu), a także „Prawo o stowarzyszeniach”.

8 – Zgodnie z wolą Krajowej Komisji Wykonawczej NSZZ „Solidarność” kierownictwo kampanii wyborczej do parlamentu objął Komitet Obywatelski Solidarność.

13 – Rada Państwa wyznaczyła termin wyborów na 4 i 18 czerwca 1989 r.

17 – Sąd Wojewódzki w Warszawie ponownie zarejestrował NSZZ „Solidarność”.

18 – W czasie spotkania Lecha Wałęsy i gen. Czesława Kiszczaka podjęto decyzję o powołaniu Komisji Porozumiewawczej mającej czuwać nad wykonywaniem porozumień zawartych przy Okrągłym Stole. Tego samego dnia w Sejmie doszło do pierwszego po ponad siedmiu latach spotkania Lecha Wałęsy z gen. Wojciechem Jaruzelskim.

20 – Sąd Wojewódzki w Warszawie zarejestrował NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”.

23 – Na spotkaniu Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” w Warszawie zatwierdzono listy wyborcze do Sejmu i Senatu oraz przyjęto program wyborczy Komitetu.

28 – Pierwsza audycja Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” w Polskim Radiu.

29 – W Stoczni Gdańskiej z Lechem Wałęsą spotkali się kandydaci na posłów i senatorów z ramienia Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”. Każdemu z nich zrobiono fotografię z przewodniczącym „Solidarności”, którą następnie wykorzystano na plakatach wyborczych.

Maj

1 – W całym kraju oprócz oficjalnych pochodów pierwszomajowych organizowane były niezależne manifestacje. W Warszawie w pochodzie zorganizowanym przez „Solidarność” uczestniczyło około 100 tys. osób. Do gwałtownych starć z milicją doszło we Wrocławiu, gdzie milicja w brutalny sposób rozpędzała demonstrację „Solidarności Walczącej” i PPS-Rewolucji Demokratycznej.

1-2 – Obradująca w Częstochowie 234. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski wezwała społeczeństwo do udziału w wyborach.

8 – Ukazał się pierwszy numer „Gazety Wyborczej”.

9 – Wyemitowano pierwszą telewizyjną audycję wyborczą Studia „Solidarność”.

10 – Lech Wałęsa odebrał w Strasburgu Europejską Nagrodę Praw Człowieka.

11 – Lech Wałęsa wezwał do wzięcia udziału w wyborach i powstrzymania się od strajków.

12 – Ogłoszenie decyzji gen. Wojciecha Jaruzelskiego o kandydowaniu na urząd prezydenta PRL.

16-18 – W Krakowie doszło do gwałtownych starć milicji z młodzieżą uczestniczącą w manifestacjach zorganizowanych przez KPN, NZS, Federację Młodzieży Walczącej i Akcję Studencką WiP. W czasie demonstracji pod konsulatem ZSRS wznoszono m.in. okrzyki: „Sowieci do domu!”. W sumie w czasie trwających trzy dni protestów rannych zostało kilkadziesiąt osób.

17 – Sejm uchwalił ustawy „O gwarancji wolności sumienia i wyznania” i „O stosunku Państwa do Kościoła katolickiego”.

23 – Sąd Wojewódzki w Warszawie odmówił rejestracji NZS.

26 – W Warszawie zarejestrowano Stowarzyszenie Żołnierzy Armii Krajowej. Celami organizacji: obrona godności i dobrego imienia AK, propagowanie wiedzy na temat AK, utrzymywanie więzi między członkami tej formacji.

31 – Wznowienie „Tygodnika Solidarność”.

Czerwiec

2 – Z przedwyborczym przemówieniem w telewizji wystąpił Wojciech Jaruzelski. „Szczycę się tym, iż moja partia potrafiła – jak nikt inny – dokonać odważnej, uczciwej samooceny, rzucić wyzwanie samej sobie, stanąć w awangardzie przemian” – powiedział Jaruzelski.

Rano do kiosków trafił pierwszy numer reaktywowanego „Tygodnika Solidarność” pod redakcją Tadeusza Mazowieckiego.

4 – Przeprowadzona została pierwsza tura wyborów parlamentarnych. Wzięło w niej udział 62 proc. uprawnionych do głosowania. W wyborach do Senatu kandydaci Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” uzyskali 92 mandaty, strona koalicyjna ani jednego. Z kolei w wyborach do Sejmu „Solidarność” zdobyła 160 ze 161 możliwych miejsc. Kandydaci koalicyjni z 299 przysługujących im mandatów uzyskali zaledwie 3. Na 35 kandydatów z listy krajowej, na której znajdowali się czołowi przedstawiciele koalicji rządowej, tylko dwaj otrzymali ponad 50 proc. głosów, co zgodnie z ordynacją oznaczało, że pozostali zostali wyeliminowani, a 33 mandaty poselskie będą nieobsadzone.

12 – Rada Państwa wydała dekret zmieniający ordynację wyborczą do Sejmu X kadencji.

18 – Odbyła się druga tura wyborów parlamentarnych. Do urn wyborczych udało się tylko 25 proc. uprawnionych do głosowania. W jej wyniku „Solidarność” zdobyła jedyny brakujący jej mandat poselski oraz 7 z 8 pozostałych do obsadzenia mandatów senatorskich. Ostatecznie więc kandydaci Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” uzyskali w wyborach 260 miejsc w 560-osobowym Zgromadzeniu Narodowym.

Lipiec

4 – Po raz pierwszy zebrały się Sejm i Senat wyłonione w wyborach 4 czerwca. Wybrano marszałków obu izb.

9 – Początek wizyty w Polsce prezydenta USA Georga Busha. (9-11 VII). Jednym z celów wizyty było poparcie dla przemian w Polsce i wsparcie Wojciecha Jaruzelskiego jako kandydata na prezydenta PRL.

11 – W Krynicy Morskiej znaleziono zwłoki związanego z opozycją ks. Sylwestra Zycha. Okoliczności jego śmierci nie zostały wyjaśnione.

19 – Zgromadzenie Narodowe wybrało gen. Wojciecha Jaruzelskiego na prezydenta PRL.

22 – Ostatnie obchody Święta Odrodzenia Polski.

29 – W czasie obradującego w Warszawie XIII Plenum KC PZPR gen. Wojciech Jaruzelski, wybrany kilka dni wcześniej na prezydenta PRL, złożył rezygnację ze stanowiska I sekretarza KC PZPR. Jego następcą został Mieczysław F. Rakowski.

Sierpień

1 – Na terenie całej Polski zniesiono kartki na mięso i jego przetwory.

2 – Sejm powołał gen. Czesława Kiszczaka na stanowisko premiera.

7 – Oświadczenie Lecha Wałęsy w sprawie planów zawarcia koalicji rządowej OKP, ZSL i SD.

19 – Prezydent Wojciech Jaruzelski przyjął rezygnację gen. Kiszczaka i powierzył misję tworzenia rządu Tadeuszowi Mazowieckiemu. Nowemu premierowi poparcia udzieliła Krajowa Komisja Wykonawcza NSZZ „Solidarność”.

24 – Sejm powołał Tadeusza Mazowieckiego na stanowisko prezesa Rady Ministrów.

Wrzesień

7 – Zlikwidowano ZOMO, zastępując je Oddziałami Prewencji.

12 – Sejm powołał rząd premiera Tadeusza Mazowieckiego.

Październik

6 – Lech Wałęsa powołał senatora Jarosława Kaczyńskiego na stanowisko redaktora naczelnego „Tygodnika Solidarność”.

Listopad

11 – Odbyły się pierwsze od 1938 r. legalne obchody przywróconego przez Sejm Święta Niepodległości.

17 – Wyemitowano ostatnie wydanie „Dziennika Telewizyjnego”. W Warszawie zburzono pomnik sowieckiego zbrodniarza Feliksa Dzierżyńskiego.

23 – Początek oficjalnej wizyty premiera Tadeusza Mazowieckiego w ZSRS. W czasie podróży Mazowiecki odwiedził miejsce sowieckiej zbrodni na polskich oficerach w Katyniu.

23 – Sejm podjął decyzję o likwidacji Urzędu do spraw Wyznań.

Grudzień

10 – W Nowej Hucie zdemontowano pomnik Włodzimierza Lenina.

17 – Wicepremier i minister finansów Leszek Balcerowicz przedstawił w Sejmie zarys rządowego programu reform gospodarczych.

29 – Sejm przywrócił nazwę państwa „Rzeczpospolita Polska” oraz dawne godło – orła w koronie.

Stan wojenny – ostatnia próba zatrzymania „Solidarności”

.Prof. Andrzej PACZKOWSKI, polski historyk, naukowiec, wykładowca akademicki i profesor nauk humanistycznych pisze w swoim artykule, że pytanie o nieuchronność stanu wojennego sprowadza się zazwyczaj do wiszącego nad PRL widma inwazji wojsk Układu Warszawskiego i krwawego rozprawienia się z „Solidarnością”. Z tego powodu na zdarzenia po 13 grudnia 1981 r. patrzymy przede wszystkim jak na konflikt o charakterze militarnym. Tymczasem stan wojenny nie tyle uchronił nas przed interwencją ZSRR, ile był w istocie realizacją postulatów Kremla polskimi rękami.

W sierpniu 1980 roku Polskę zalewa fala strajków. Władze PRL, chcąc uniknąć siłowych pacyfikacji, idą na ustępstwa i legalizują Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”. Powstaje kolejna, obok Kościoła, olbrzymia struktura, która – mimo intensywnej inwigilacji – pozostaje poza kontrolą PZPR. Skala jej działań, a także sposób funkcjonowania są na dłuższą metę nie do zaakceptowania dla komunistycznych władz. Nie tylko dla polskich. Przede wszystkim dla Kremla.

25 sierpnia 1980 roku Biuro Polityczne (BP) sowieckiej partii komunistycznej powołało do życia komisję zajmującą się sprawami naszego kraju, która w ciągu paru dni przygotowała projekt reakcji na sytuację w Polsce. Zakładał on interwencję zbrojną w wykonaniu czterech dywizji i z udziałem obecnych już w Polsce jednostek Armii Sowieckiej. Projekt podpisali minister spraw zagranicznych Andriej Gromyko, szef KGB Jurij Andropow, minister obrony Dmitrij Ustinow i wieloletni członek BP Michaił Susłow.

Prawdopodobieństwo interwencji wydawało się bardzo wysokie – jednak na krótko. Sowieci decydują się bowiem zaakceptować zawarte 31 sierpnia porozumienia między władzami PRL a strajkującymi robotnikami. Oznaczało to nie tyle próbę zakończenia kryzysu w sposób ewolucyjny, ile raczej zyskanie czasu na przygotowanie innego rozwiązania. W połowie października 1980 r. w Sztabie Generalnym i Służbie Bezpieczeństwa MSW zaczynają się prace nad planami wprowadzenia stanu wojennego, którego celem było aresztowanie kilku tysięcy działaczy „Solidarności” i przejęcie lub delegalizacja związku. Miało się to odbyć pod „parasolem” – tzn. w obecności na terytorium Polski – wojsk Układu Warszawskiego, zgromadzonych pod pozorem „sojuszniczych ćwiczeń”. Jednak wobec wątpliwości niektórych członków kierownictwa Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej – oraz niezwykle udanej mobilizacji członków „Solidarności” w czasie strajku w marcu 1981 r. – władze w Moskwie wycofują się z pomysłu zaangażowania niepolskich sił do likwidacji „Solidarności”.

4 kwietnia 1981 r. w wagonie kolejowym na stacji w Brześciu gen. Wojciech Jaruzelski i I Sekretarz KC PZPR Stanisław Kania ustalają z Jurijem Andropowem i Dmitrijem Ustinowem, że Polacy wezmą na siebie cały ciężar realizacji wprowadzenia stanu wojennego, a Moskwa będzie interweniowała tylko w przypadku nieprzewidzianych komplikacji.

Przygotowania do operacji systematycznie postępowały. Gen. Jaruzelski objął stanowisko I Sekretarza, po odsunięciu Kani, niechętnego „siłowemu rozwiązaniu”. W początku grudnia wszystko było już gotowe do rozpoczęcia operacji. 10 grudnia 1981 r. na posiedzeniu sowieckiego Biura Politycznego nawet wcześniejsi zwolennicy (z roku 1980) wkroczenia do PRL stanowczo wykluczyli możliwość interwencji, a Michaił Susłow sugerował nawet, że „Solidarność” może rządzić w Polsce, byleby kapitaliści nie zniszczyli ZSRR.

Skąd ta zmiana podejścia Kremla do najpotężniejszego buntu społecznego w bloku sowieckim? Zapewne kluczową rolę odgrywały koszty wojny w Afganistanie, spadek cen ropy naftowej, głównego źródła dochodów państwa, przy trwałym niedoborze żywności i konieczności zakupów bardzo dużych ilości zboża w Kanadzie, USA czy Argentynie za drożejące dolary. Coraz dotkliwszym ciężarem był rozkręcający się pod prezydenturą Reagana wyścig zbrojeń. Z powodu tych problemów część działaczy w Moskwie nabierała przekonania, że bezpośrednia ingerencja w sprawy polskie będzie niezwykle kosztowna i zmusi Związek Sowiecki do ogromnych wydatków nie tylko na utrzymanie wojsk za granicą, ale też do potężnych dotacji do polskiej gospodarki, która i tak ledwie dyszała. Należało się też spodziewać poważnych kłopotów w polityce międzynarodowej, w tym w negocjacjach rozbrojeniowych. W sumie koszty wysłania do Polski „bratniej pomocy” wojsk Układu Warszawskiego byłyby niezwykle wysokie.

PAP/WszystkocoNajważniejsze/MB