Środa popielcowa w polskiej kulturze i tradycji chrześcijańskiej

Środa Popielcowa jest symbolicznym dniem dla chrześcijan. Rozpoczyna okres wielkiego postu, będący wprowadzeniem do świąt Wielkiej Nocy. W roku 2023 Popielec przypada na 22 lutego. Święto ma wielowiekową tradycję, a zwyczaje z nim związane, w toku dziejów ulegające transformacjom, są znacznie bardziej zróżnicowane niż posypywanie głowy popiołem przez kapłana.

Środa Popielcowa jest symbolicznym dniem dla chrześcijan. Rozpoczyna okres wielkiego postu, będący wprowadzeniem do świąt Wielkiej Nocy. Święto ma wielowiekową tradycję, a zwyczaje z nim związane, w toku dziejów ulegające transformacjom, są znacznie bardziej zróżnicowane niż posypywanie głowy popiołem przez kapłana. W roku 2023 Popielec przypada na 22 lutego.

Środa Popielcowa

.Tradycja obchodów Środy Popielcowej wiąże się z rozwojem obrzędów wielkopostnych. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa wielki post trwał 40 godzin i obejmował Wielki Piątek oraz Wielką Sobotę. Zmiana nastąpiła w III w., kiedy post 40-godzinny zastąpiono całotygodniowym. W kolejnym stuleciu praktykować zaczęto post 40-dniowy, na wzór Jezusa poszczącego na pustyni. Z postu wykluczone były niedziele – z uwagi na ich świąteczny charakter.

Z czasem (od V-VI w.) przyjął się zwyczaj rozpoczynania okresu wielkopostnego w niedzielę na 6 tygodni przed Niedzielą Palmową, i kończenia cyklu w Wielki Czwartek. Chcąc uniknąć sytuacji, w której wielki post trwa 36 dni (z okresu 6 tygodni wyłączone były niedziele, podczas których nie poszczono), w 604 r., podczas pontyfikatu papieża Grzegorza Wielkiego, początek cyklu wielkopostnego przesunięto na środę poprzedzającą pierwszą niedzielę wielkiego postu.

Zwyczaj, wedle którego w środę, która rozpoczyna okres wielkopostny, biskupi i prezbiterzy posypują popiołem głowy wiernych, przyjął się ok. X w., a oficjalne utwierdzenie przez papieża zyskał u schyłku XI w. (Urban II). To właśnie wtedy dzień ten zaczęto formalnie nazywać Środą Popielcową. Święto ostatecznie uprawomocniono w XVI w. w następstwie reformy liturgicznej Soboru Trydenckiego.

Posypywanie głowy popiołem ma jednak znacznie starszą tradycję, sięgającą co najmniej połowy V w. Już wówczas praktykowano w Kościele obrząd wypędzania pokutników. Odbywali oni spowiedź, a następnie ich głowy posypywano popiołem, kropiono ich wodą święconą i wręczano im szaty pokutne. Po litanii wypędzano ich na zewnątrz kościoła. W VII stuleciu obrząd ten sprawowany był w środę poprzedzającą pierwszą niedzielę wielkiego postu.

Dlaczego popiół?

.Podczas posypywania popiołem głowy pokutnika, kapłan parafrazował słowa z Księgi Rodzaju: „Pamiętaj człowiecze, że jesteś prochem i w proch się obrócisz; czyń pokutę, abyś miał życie wieczne” (3,19). Bezpośredni związek z tekstem Księgi Rodzaju jest oczywistym powodem zastosowania popiołu jako symbolu pokuty. Nie jest to jednak powód jedyny.

Popiół jako znak żałoby i pokuty był znany już w starożytności. Funkcję taką pełnił m.in. w obrzędach religijnych starożytnego Egiptu czy Grecji, a także w tradycji żydowskiej, skąd przeniknął do chrześcijaństwa.

Podczas pontyfikatu wspomnianego papieża Urbana II ustalono, że popiół, którym posypywane będą głowy wiernych, pochodzić ma z palm poświęconych w Niedzielę Męki Pańskiej (Niedziela Palmowa) poprzedniego roku. Tym samym uściślono związek żałoby i nawrócenia z liturgią męki i śmierci Chrystusa. Silniej powiązano symbolikę żałobno-pokutną z odrodzeniem i zmartwychwstaniem. Popiół symbolizuje w chrześcijaństwie wszystko to jednocześnie. Posypanie głowy popiołem w pierwszy dzień wielkiego postu, ma więc wymiar szczególny.

Środa Popielcowa: polska kultura i tradycja

.W polskiej tradycji Środa Popielcowa występuje także pod nazwą „Popielec” lub „Wstępna Środa”. Choć współcześnie kojarzy się przede wszystkim z wizytą w kościele i obrzędem posypania głowy popiołem przez kapłana, w przeszłości, będąc silnie zakorzenioną także w tradycji i kulturze ludowej, dzień ten wiązał się z szeregiem innych rytuałów i aktywności.

Jak pisał ksiądz Jędrzej Kitowicz, polski historyk i pamiętnikarz, w „Opisie obyczajów w dawnej Polsce” (XVIII w.), „W ten dzień w kościołach dawano ludowi opielec, to jest przyklękającym przed wielkim ołtarzem lub przed innym pobocznym po odprawianej mszy świetej ksiądz posypywał głowy popiołem z palmy w Kwietna Niedzielę święconej (nie z trupich kości, jak rozumie prostactwo) upalonym, przypominajac ludowi tym sposobem, że kiedyś w proch sie obróci, zatem zeby sie do marności światowych, a tym bardziej do rozpusty nie przywiazywał, ale owszem za zbytki i swawole miesopustne mial się przy poście świetym do pokuty. Na ten popielec zjeżdzali się  i schodzili do kościołów wszyscy katolickiego wyznania , panowie nawet najwieksi nigdy go nie opuszczali. Ale że nie wszyscy byli sposobni a Stępną Środę do przyjecia tego obrządku, przeto dawano go drugi raz po kościołach, mianowicie po wsiach, w pierwszą niedzielę postu. Taka zaś była jeszcze pobożność Polaków pod panowaniem Augusta III w latach poczatkowych, że nawet chorzy, niemogący dla słabości przyjąć popielcu w kościele, prosili o niego, aby im był dany w łóżku. Lecz ku końcu panowania wyżej wyrażonego króla, gdy wiara stygnąć poczęła, w młodzieży osobliwie duchem libertyńskim zarażonej, popielec ledwo miał ciżbę do siebie w kościele, i to najwięcej od pospólstwa; po domach zaś rozdawać go, gdy nikt nie prosił, w cale zaniechano. Ale natomiast nie fatygując księży swawolna młodzież rozdawała go sobie sama, trzepiąc się po głowach workami popiołem napełnionymi albo też wysypując zdradą jedni drugim obojej płci na głowy pełne miski popiołów. Ta jednak swawola nie praktykowała się po wielkich domach, tylko po małych szlacheckich i po miastach między pospólstwem…”.

Zabawy opisane przez Jędrzeja Kitowicza w XVIII w., przetrwały w różnej formie do stulecia XX. Środa Popielcowa była dniem swoistej wojny postu z karnawałem. Przyjmowano, że ten ostatni kończy się dopiero późnym, środowym wieczorem.

W zależności od regionu Polski swawole przybierały inny charakter. Zazwyczaj wiązały się jednak ze wspólnym biesiadowaniem w karczmach, przebieranymi zabawami i tańcami. Wśród biesiadników nierzadko znajdowała się osoba trzymająca woreczek z popiołem, którym obsypywała zgromadzonych. Istniał także zwyczaj żartobliwego rozliczania się z niezamężnymi kobietami i kawalerami, których starano się przekonać do wejścia w związek małżeński.

Istotnym aspektem tradycji związanej ze Środą Popielcową są te obyczaje, które symbolizowały pożegnanie okresu karnawału i wejście w czas zadumy i refleksji. W Wielkopolsce, po powrocie z nabożeństwa, najstarsza osoba z rodziny obchodziła całe domostwo, by za pomocą woreczka z popiołem, „wypędzić zapusty”. Na Mazowszu tworzono kukły, będące wyobrażeniem karnawału. Następnie zapinano je w kajdany i ścinano lub obkładano batami. Popularnym zwyczajem był też „sąd nad mięsopustem” – symboliczne wrzucenie do rzeki, stawu lub jeziora osoby, która stosownie przebrana, symbolizowała ostatki.

Pierwszy dzień wielkiego postu

.Popielec przez długi czas był świętem, w którym wierzenia chrześcijańskie przeplatały się z ludowymi. Wierzono np., że popiół poświęcony w Środę Popielcową ma właściwości lecznicze. Wpływ chrześcijaństwa był jednak dominujący. Wraz z końcem karnawału, zabawy milkły. Huczne tańce i śpiewy, zastępowano spokojniejszymi rozrywkami, jak gra w kości czy karty. Sam post, który się wówczas zaczynał, był bardziej surowy niż współcześnie. Do czasu II wojny światowej w niektórych regionach Polski istniał zwyczaj wyparzania naczyń kuchennych, a następnie szorowania ich popiołem, by przyrządzane potrawy unikały kontaktu z tłuszczem. Zdarzało się również, że część naczyń symbolicznie wyrzucano przez okno lub zamykano w nieużytkowanych na co dzień miejscach, np. na strychu.

Podstawową, a niekiedy nawet jedyną potrawą wielkopostną był żur z mąki żytniej lub owsianej z dodatkiem skórki z czarnego chleba i czosnku. Ze Środą Popielcową wiąże się również postny obyczaj zwany „kaszą krzyżową” – przed snem należało uczynić znak krzyża i położyć się spać bez kolacji.

Na początku XX stulecia istniał także zwyczaj, wedle którego księża podczas mszy świętej w Środę Popielcową przekazywali popiół wiernym. Przedstawiciel rodziny otrzymywał odrobinę i zamykał w modlitewniku. Następnie, po powrocie do domu, obsypywał popiołem resztę domowników.

.Współcześnie ludowe zwyczaje związane ze Środą Popielcową są jedynie wspomnieniem. Święto ogranicza się do kościelnej ceremonii. Dla chrześcijan ma wymiar przede wszystkim religijny i duchowy.

Oprac. Patryk Palka

Materiał chroniony prawem autorskim. Dalsze rozpowszechnianie wyłącznie za zgodą wydawcy. 22 lutego 2023