Stanisław August Poniatowski, 225. rocznica śmierci ostatniego króla Polski

Dnia 12 lutego 1798 roku zmarł Stanisław August Poniatowski, ostatni władca Rzeczypospolitej. Po dziś dzień pozostaje on postacią kontrowersyjną, wokół której narosło wiele mitów. Spór o Stanisława Augusta jest jednocześnie jednym z najbardziej płomiennych w polskiej historiografii i tradycji narodowej.

Stanisław August Poniatowski

.Stanisław Poniatowski herbu Ciołek urodził się 17 stycznia 1732 roku jako syn kasztelana krakowskiego i pisarza (również Stanisława) oraz Konstancji z Czartoryskich. Otrzymał bardzo dobre wykształcenie, dzięki czemu perfekcyjnie władał językiem polskim i francuskim, dobrze znał łacinę i język niemiecki, a w mniejszym stopniu także języki włoski i angielski. Jego zamiłowanie do książek i kultury oraz wysokie predyspozycje intelektualne przełożyły się na sposób późniejszego panowania.

Stanisław odbywał w młodości liczne podróże zagraniczne, celem nabycia nowych umiejętności i koneksji. Podczas jednej z nich poznał Katarzynę Aleksiejewną, przyszłą carycę Katarzynę II. Po powrocie do kraju uczył się praktyki politycznej Rzeczypospolitej pod okiem wuja, Michała Czartoryskiego, wówczas prominentnej persony politycznej (podkanclerzy litewski, później kanclerz wielki litewski).

Od początku l. 50. XVIII w. pełnił rozmaite funkcje publiczne, m.in. jako poseł na Sejm Rzeczypospolitej, komisarz w Trybunale Skarbowym Koronnym, stolnik litewski. Wrota kariery politycznej stały przed nim otworem dzięki wsparciu Familii – wpływowego stronnictwa zgromadzonego wokół potężnego rodu Czartoryskich i rosnącego w siłę rodu Poniatowskich.

Dzięki protekcji swych możnych krewnych, mających wielkie aspiracje polityczne, oraz wsparciu Katarzyny II, dnia 25 listopada 1764 roku Stanisław Poniatowski został koronowany na króla Polski, przyjmując imię Augusta. Na decyzji carycy zawarzyć miał nie tylko osobisty sentyment do Stanisława, ale przede wszystkim kalkulacje polityczne. Pragnęła wynieść na tron postać, którą uważała za niesamodzielną, niemającą posłuchu i wpływów tak dużych, jak starsi książęta z rodu Czartoryskich. Czas pokazał, że jej kalkulacje były przeszacowane.

Ostatni władca Rzeczypospolitej

.Jako monarcha Stanisław August Poniatowski już od pierwszych dni dał się poznać z pozytywnej strony. Za cel postawił sobie dokonanie dzieła reformy kraju. Prowadził aktywną politykę na rzecz rozwoju kultury i edukacji. W 1765 roku założył Szkołę Rycerską, która kształciła elity nowego pokolenia obywateli I RP. Do absolwentów szkoły należeli m.in. Tadeusz Kościuszko, Julian Ursyn Niemcewicz, Kazimierz Nestor Sapieha czy Józef Sowiński.

Król promował idee, mające zaszczepić w społeczeństwie szlacheckim świadomość, że Rzeczpospolita potrzebuje gruntownej reformy. Wspólnie z Franciszkiem Bohomolcem i Ignacym Krasickim założył pismo „Monitor” – jedno z pierwszych polskojęzycznych czasopism wydawanych drukiem (1765 r.). Był również jednym z głównych inicjatorów powołania Komisji Edukacji Narodowej (1773 r.). Nie jest przypadkiem, że to w czasach Stanisława Augusta swą działalność rozpoczął Teatr Narodowy (1765 r.). Królewska promocja kultury objawiała się również pod postacią hojnego mecenatu, a jej najsłynniejszą materializacją jest klasycystyczny Pałac Łazienkowski oraz przebudowany Zamek Królewski w Warszawie.

Stanisław August Poniatowski posiada istotne zasługi na polu gospodarczym. Król prowadził politykę na rzecz rozwoju miast. Przeprowadził również (w kilku etapach) ważną i potrzebną reformę monetarną, wprowadził cło generalne, zbudował liczne manufaktury, zakłady rzemieślnicze, fabryki i huty szkła. Za jego panowania powstał Kanał Królewski, łączący Bug z Prypecią, oraz Kanał Ogińskiego, łączący Niemen i Dniepr. Inwestycje te przyczyniły się do ożywienia handlu w Rzeczypospolitej.

Na polu reform politycznych król niemal nie odnosił sukcesów. Uniemożliwiała mu to zarówno dominacja rosyjska nad Rzeczpospolitą, wpływy innych, obcych dworów na sposób funkcjonowania Sejmu, jak i sam ustrój kraju. Symbolem jego niemocy jest sprawa dysydentów, której finałem była konfederacja barska (1768 r.), a następnie pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej (1772 r.).

Sytuacja uległa zmianie w roku 1787. Stanisław August Poniatowski na zjeździe w Kaniowie, umiejętnie wykorzystując panującą sytuację międzynarodową (wojna Rosji z Turcją i Szwecją), zdołał przekonać carycę Katarzynę II do udzielenia mu poparcia. W roku 1788 obradować zaczął Sejm zwany przez potomnych Wielkim. Podjęte na nim decyzje nie tylko dalece wykraczały poza wyobrażenia carycy, ale i całkowicie odmieniły kształt polityczny Rzeczypospolitej. Najważniejszym dziełem Sejmu Wielkiego była Konstytucja 3 maja. Stanisław August Poniatowski jest jej współtwórcą. W latach 1788-92 król zdołał zgromadzić wokół siebie stosunkowo liczne i mające realny impakt stronnictwo polityczne. Okres ten jest czasem jego największych triumfów jako monarchy.

Jednocześnie rok 1792 rozpoczyna czas najtrudniejszy i najgorszy. Rosja uporała się zarówno z Turcją, jak i Szwecją, a następnie wkroczyła do Rzeczpospolitej. Stanisław August Poniatowski zdecydował się na nie stawianie oporu i przystąpienie do konfederacji targowickiej. W kolejnym roku dokonano II rozbioru Rzeczypospolitej (1793). Następstwem owych wydarzeń był całkowity upadek autorytetu monarchy. W roku 1794 wybuchła insurekcja kościuszkowska, a jej tragicznym finałem okazał się III rozbiór kraju (1795 r.). Stanisław August Poniatowski podjął wówczas prawdopodobnie najgorszą ze swych decyzji – 25 listopada 1795 roku abdykował.

Spór o Stanisława Augusta

.Decyzja o abdykacji była znamienna skutkach. Symbolicznie sankcjonowała kres państwowości Rzeczypospolitej – w sposób znaczący szkodziła sprawie polskiej na arenie międzynarodowej. Król pozostawił swych poddanych samych sobie w tragicznej walce o odzyskanie ojczyzny. Decyzja ta w poważnym stopniu przyczyniła się do utrwalenia jego obrazu jako niesamodzielnego, słabego, zniewieściałego monarchy, który doprowadził do upadku Rzeczypospolitej. Biorąc pod uwagę całokształt panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz skalę trudności, z którymi musiał się zmagać przez wszystkie lata rządów, osąd ten współcześnie wielu badaczy uznaje za zbyt surowy.

W sporze o Stanisława Augusta dominują nierzadko dwie skrajne tendencje. Pierwsza bagatelizuje jego dokonania na polu reformy kulturalnej, edukacyjnej i gospodarczej kraju, które – co warte podkreślenia – przeprowadził w warunkach niesłychanie trudnych. Wspaniałe osiągnięcie, jakim jest postawa króla na Sejmie Wielkim i jego wkład w dzieło Konstytucji 3 maja, niknie tu w obliczu jego decyzji o dołączeniu do targowicy oraz późniejszej abdykacji. Druga tendencja objawia się bagatelizowaniem błędnych decyzji Stanisława Augusta i trwaniem w przeświadczeniu, że zrobił wszystko co w jego mocy, by ratować Rzeczpospolitą. Przegrał, ponieważ zwyciężyć nie było można.

Jakim władcą był w rzeczywistości? Być może najlepszej odpowiedzi na to pytanie szukać należy w podejściu umiarkowanym.

Oprac. Patryk Palka