Zbrodnia Zgierska - największa egzekucja publiczna ludności polskiej dokonana przez Niemców

W odwecie za śmierć dwóch gestapowców zastrzelonych przez polskiego żołnierza, Niemcy zamordowali stu niewinnych ludzi – ta największa egzekucja publiczna ludności polskiej na terenach wcielonych do Rzeszy dokonała się 81 lat temu, 20 marca 1942 roku, w podłódzkim Zgierzu. Przeszła do historii jako „Zbrodnia zgierska”.

Zbrodnia Zgierska

.Mieszkańcy i władze Zgierza co roku zbierają się 20 marca na Placu Stu Straconych, by uczcić ofiary zbrodni dokonanej w tym miejscu w 1942 roku. W odwecie za śmierć dwóch gestapowców zastrzelonych przez polskiego żołnierza, na dawnym Placu Stodół Niemcy zamordowali stu niewinnych ludzi. Była to największa egzekucja publiczna ludności polskiej w Kraju Warty, czyli na terenach polskich wcielonych do Rzeszy.

Uroczystości odbędą się także przy mogile Stu Straconych i Pomniku Ofiar w Lesie Lućmierskim, gdzie oprawcy anonimowo pochowali ofiary mordu nazwanego później przez historyków Zbrodnią Zgierską.

Egzekucja była następstwem wydarzenia, do którego doszło kilkanaście dni wcześniej w Zgierzu. Aresztowany przez Niemców żołnierz polskiego podziemia niepodległościowego Józef Mierzyński został przywieziony w asyście Gestapo do swojego przedwojennego mieszkania przy ul. Długiej, aby wskazać ukrytą w nim broń. W lokalu doszło do strzelaniny, w której zginęło dwóch gestapowców. Mierzyńskiemu udało się uciec.

To wywołało falę łapanek na mieście, trwających całą noc. Na szkolnym boisku zgromadzono ok. 600 osób, które rano poddano selekcji; zatrzymanych mężczyzn odwieziono do obozu w Radogoszczu, a kobiety – do więzienia w Łodzi. Wśród uwięzionych znalazła się także żona Mierzyńskiego, Joanna, którą aresztowano w Łodzi.

Jak wyjaśnił Sławomir Abramowicz z Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi, Niemcy wybrali osoby do egzekucji w sposób przemyślany. Większość rekrutowała się spośród członków podziemia niepodległościowego, aresztowanych kilka miesięcy wcześniej i przebywających w łódzkich więzieniach. Dołączyli do nich nieliczni zatrzymani tuż po incydencie w Zgierzu – resztę potraktowano jako zakładników i przetrzymywano w obozie pracy w Radogoszczu.

W opinii historyka, Niemcy zdawali sobie sprawę, że skazani przez nich ludzie nie mieli nic wspólnego ze śmiercią gestapowców – egzekucję od początku traktowano jako akt odwetowy, przy pełnej akceptacji Gestapo w Łodzi i władz w Berlinie.

Zbrodnia Zgierska: pogarda dla ofiar i mord na wysypisku śmieci

.Na miejsce egzekucji nieprzypadkowo wyznaczono Plac Stodół w Zgierzu, pełniący wówczas rolę miejskiego wysypiska śmieci; chodziło o dodatkowe upokorzenie ofiar. Pewne wyobrażenie o tym miejscu daje obraz namalowany przez łódzkiego artystę Józefa Ludwikiewicza „Egzekucja Stu Polaków w Zgierzu”, który był naocznym świadkiem tragicznego zdarzenia; dzieło ma swoich zasobach Muzeum Miasta Zgierza.

Z kolei łódzkie Biuro Badań Historycznych IPN dysponuje wspomnieniami świadków Zbrodni Zgierskiej spisanymi przez żołnierza AK okręgu Łódź „Barka” Romana Zygadlewicza – dzięki nim znamy jej dokładny przebieg.

Rano na plac spędzono mieszkańców Zgierza i okolicznych wsi. Z tłumu od razu wybrano stu mężczyzn, których ustawiono z boku pod eskortą policji – mieli być zakładnikami na wypadek, gdyby Polacy podjęli próbę oporu. Porządku pilnowało ok. 200 uzbrojonych żandarmów i policjantów oraz setki członków niemieckich organizacji paramilitarnych.

„Polacy! Jesteście pod ochroną niemiecką. Pan prezydent rejencji mówił od początku, że za naszego jednego człowieka padnie dwudziestu pięciu, a jeśli się to powtórzy – padnie stu. Polacy myśleli, że to frazes. Ponieważ jeden z waszych ośmielił się zabić naszych dwóch, pan prezydent słowa nie cofnie, w tej chwili padnie stu” – przemówił do tłumu prezes rejencji łódzkiej Friedrich Ubelhor.

„Szli z gołymi, ogolonymi głowami, z gipsowymi bandażami na ustach” – opisała skazańców obecna na egzekucji Krystyna Rydel. Jak mówiła, wielu z nich było ciężko pobitych, a jeden zmarł w trakcie transportu.

Skazanych związanych jedną liną wprowadzano na wzniesienie 15-osobowymi grupami; do każdego z nich strzelało dwóch oprawców – jeden celujący w serce, drugi w głowę. Ofiary dobijano strzałem z pistoletu. W ten sposób zamordowano 96 mężczyzn i 4 kobiety.

Wytypowani wcześniej zakładnicy musieli załadować zwłoki na ciężarówki. Odtransportowano je do pobliskiego Lasu Lućmierskiego i pochowano w mogile przygotowanej wcześniej przez więźniów.

Zbrodnia Zgierska: masowe mogiły w Lesie Lućmierskim

.Las Lućmierski w czasie okupacji był niemym świadkiem wielu tragedii; Niemcy wielokrotnie wykorzystywali go jako miejsce pochówku ofiar zbrodni dokonywanych na Polakach.

Pierwsze masowe mogiły pojawiły się tam już jesienią 1939 roku, gdy w ramach „Intelligenzaktion” aresztowano ponad 2 tys. przedstawicieli inteligencji polskiej, żydowskiej, a nawet niemieckiej – o poglądach sprzeciwiających się ideologii Rzeszy. Osoby te zostały wytypowane przez niemiecki wywiad jeszcze przed wybuchem wojny. Aresztowania trwały do 1940 roku – więźniowie byli wywożeni m.in. do Lasu Lućmierskiego, gdzie ich rozstrzeliwano i zakopywano w bezimiennych mogiłach.

Latem 1944 r. Niemcy rozpoczęli zacieranie śladów swoich zbrodni. Mogiły otwierano, wydobyte z nich ciała palono w przenośnych krematoriach. Współcześnie archeolodzy odnajdują jedynie prochy, fragmenty kości, niekiedy drobne przedmioty. Są także miejsca pochówku, które Niemcy wykorzystywali kilkukrotnie, zakopując w nich ofiary swych zbrodni także z lat 1941-1944.

Wszystko to bardzo utrudniło proces identyfikacji genetycznej szczątków ofiar Zbrodni Zgierskiej. W latach 2012-2013 przeprowadzono badania archeologiczne, które umożliwiły zlokalizowanie pierwotnej mogiły Stu Straconych. Ustalono, że doszło do dwukrotnej ekshumacji – przeprowadzonej przez Niemców w 1944 r. i przez władze polskie w 1945 r. Szczątki miały zostać przeniesione w miejsce, gdzie obecnie znajduje się krzyż i pomnik pomordowanych.

W publikacji poświęconej badaniom etnoarcheologicznym dotyczącym zbrodni niemieckich w Lesie Lućmierskim dr Olgierd Ławrynowicz z Uniwersytetu Łódzkiego podał, że w miejscu tym znaleziono ponad 400 fragmentów ludzkich kości pochodzących od różnych osób – w tym kobiet i dzieci. Podejrzewa się, że są to przemieszane szczątki ofiar różnych zbrodni, które po wojnie pochowano w jednej mogile.

Co Niemcy wiedzą o niemieckich zbrodniach w Polsce?

.„Niemieckie skojarzenia z atakiem na Polskę w 1939 r. ograniczają się w dużym stopniu do wyreżyserowanego zdjęcia niemieckich żołnierzy wyłamujących szlaban graniczny w Sopocie, które wciąż – ma się wrażenie – ilustruje co drugi artykuł prasowy o II wojnie światowej w Polsce, i okrętu „Schleswig-Holstein” ostrzeliwującego Westerplatte” – pisze niemiecki historyk prof. Stephan LEHNSTAEDT.

Jak podkreśla, „zbrodniczy charakter niemieckiej okupacji Polski jest jednak nadal tylko w niewielkim stopniu obecny w świadomości Niemców. Polska nie jest jednak odosobnionym przypadkiem. Niemieckie upamiętnienia dotyczą takich zbrodniczych działań, jak Holokaust, „eutanazja”, prześladowania Sinti i Romów, a także homoseksualistów”.

„Wina za wojnę i Holokaust jest co prawda bezsporna, ale też zdepersonalizowana. W pamięci rodzinnej współsprawstwo z reguły się nie pojawia. Niemcy wobec II wojny światowej to także badania, wedle których jedna trzecia Niemców uważa, że ich przodkowie należeli do ofiar wojny”.

Niemieckie wyparcie

.„Zbrodni niemieckich z II wojny światowej nie da się zawęzić ani do nazistów, ani do Holokaustu. Bez zbliżenia stanowisk w tej sprawie trudno o autentyczne polsko-niemieckie pojednanie” – pisze Karol NAWROCKI, prezes Instytutu Pamięci Narodowej.

„Dziś wychowują się kolejne pokolenia Niemców, które żyją w nieświadomości skali niemieckich zbrodni z czasów II wojny światowej i przeceniają niemiecki opór wobec brunatnego reżimu. To efekt zaniedbań w edukacji, ale też szerzej – krótkowzrocznej polityki historycznej Berlina, w której mieszają się puste gesty, samozadowolenie i sztuczne oddzielanie Niemców od nazistów” – twierdzi Karol NAWROCKI.

Jak podkreśla, „przy takiej postawie niewiele jest miejsca na głębsze spojrzenie na własną winę i na autentyczny dialog z Polską. Od kraju, który jest naszym sojusznikiem i aspiruje do roli lidera zjednoczonej Europy, musimy wymagać zdecydowanie więcej”.

Odpowiedzialność za zniszczenie Polski

.„Niemieckie społeczeństwo – jak sądzę – doskonale zdaje sobie sprawę z tego, co wyrządzono Żydom. Niemniej wydaje się, że do szerokiej świadomości społecznej nie dotarł pełny obraz tego, co naziści wyrządzili Polsce jako całości” – pisze premier Mateusz MORAWIECKI we „Wszystko Co Najważniejsze”.

„W 1939 roku ruszyły mordy i grabieże. Niemiecki najazd na nasz kraj i sześcioletnia okupacja rozdarła ranę, która nie zagoiła się do dziś. Zwracamy się do Organizacji Narodów Zjednoczonych, naszych partnerów w Europie i oczywiście do Niemców, aby uświadomić im ten problem„.

Jak podkreśla Mateusz MORAWIECKI, „okupacja Polski przez Niemcy i systematyczne ludobójstwo spowodowały niezmierzone cierpienia oraz straty materialne i niematerialne. W wyniku drugiej wojny światowej w Polsce zginęło lub zaginęło 5,5 mln osób. Dwadzieścia jeden procent z nich stanowiły dzieci poniżej dziesiątego roku życia. W samych obozach śmierci zginęło 3,7 mln tych ofiar”.

„Wiemy, jak trudno jest dotrzeć z tą prawdą do współczesnego świata. Ale w relacjach między ludźmi, a także między państwami, prawda i sprawiedliwość powinny być najwyższymi wartościami. W tym sensie żądamy: nasi niemieccy partnerzy muszą wreszcie przejąć polityczną, historyczną, prawną i finansową odpowiedzialność za wszystkie konsekwencje inwazji na nasz kraj” – pisze premier Mateusz MORAWIECKI.

PAP/Agnieszka Grzelak-Michałowska/WszystkoCoNajważniejsze/PP