Piękno sztuki

Są tacy twórcy, których dzieła ujawniają nie tylko wartości estetyczne, ale także intelektualne, które inspirują do myślenia poza warstwą czysto brzmieniową. Jednym z nich jest dla mnie Johannes Brahms, człowiek, który uważał, że urodził się za późno, chociaż myślę, że żył we właściwym czasie dla swojej sztuki.

Z Koryntem, z którego otrzymałam niedawno pocztówkę, kojarzą mi się tylko dwie rzeczy: sławetne córy Koryntu oraz nowotestamentowe Listy do Koryntian św. Pawła. Nie podejmę się karkołomnej i zdanej na porażkę próby pogodzenia tych dwóch wątków.

Moralność i etyka zatem uczą nas mądrych postaw wynikających z uważnego, poważnego i wnikliwego odróżniania dobra od zła, a śmiertelna (i erotyczna!) natura pokazuje, jak cenić życie i jak go czynnie, aktywnie i w sposób zaangażowany bronić.

Czy muzyką można wyrazić tajemnicę? Chyba tak, bo jest to sztuka, która najmniej daje się przełożyć na język semantyczny. Odwołuje się o wiele bardziej do naszej intuicji i naszego odczuwania niż do refleksji czysto intelektualnej. A jednak ją rozumiemy.

Portugalia dla mnie to Saramago i jego wciągający świat opowieści, ironiczny, czasem zabawny, czasem groźny i niezrozumiały. Uczy nas, że Wszyscy jesteśmy ulepieni z tej samej gliny, z obojętności i zła, pół na pół­. W jego powieściach nikt nie jest bez winy, ale też nie każdy potrafi się do niej przyznać. Fantastyczny, żywy język, z którym wiele można zrobić.

W Cyruliku sewilskim humor jest wpisany w wiele scen, ale pod maską humoru kryje się w nich czułość, wzruszenie, miłość, a nawet coś więcej niż opera komiczna potrafiła i chciała nam dać.

Już w starożytnej Grecji, w pismach nie tylko Platona i Arystotelesa, jako twórców dwóch głównych nurtów europejskiej myśli filozoficznej, pojawiły się pytania o istotę i naturę sztuki dźwięku, przy czym odpowiedzi powiązane były zwykle ze sferą etyki i moralności. To dziwne, że właśnie wtedy wielcy myśliciele uznali te aspekty muzyki za najbardziej istotne.

Nasz świat jest w ten sposób zbudowany, że istnieje niepisana i wyznaczona sferą tabu granica między tym, co w kulturze wysokiej można powiedzieć, a czego powiedzieć pod żadnym pozorem nie można. Czym jest piękno? Przede wszystkim tym, co nas fascynuje fizycznie albo intelektualnie.

Walka dobra ze złem jest obszarem bardzo ważnym, bo od kilku setek lat określała kształt myślenia o religijności i duchowości naszego kręgu kulturowego. Dualizm tych pojęć wywołuje napięcia zasadnicze.

Są w tej symfonii fragmenty porywające: finał pierwszej części z fanfarami trąbek i kotłów, wielokrotnie powtarzanym krótkim motywem triol, który prowadzi do wielkiej kulminacji, albo zakończenie całego dzieła – niezapomniane krótkie motywy blachy, które są wbrew ich istocie jako instrumentów orkiestry.

W trakcie wieloletniej pracy kompozytorskiej wypracował własny styl, który wprawdzie mógł ulegać zmianom i dostosowywać się do nowych podniet i wpływów, jednak owe przypadkowe modyfikacje nie mogły zmienić jego podstawowej istoty.

Jeżeli ludziom wmawia się, że problemem w Polsce nie są taśmy z lokalu Sowa i Przyjaciele, a modlący się ludzie przed teatrem z Golgotą Picnic, kiedy w mediach o 20-osobowej ateistycznej demonstracji mówi się wielokrotnie więcej niż o wielotysięcznej manifestacji katolików, to tworzy się u tych drugich spiskowa wersja dla epizodów awangardowych.

Dźwięk Es i jednoimienne tonacje Es-dur i es-moll od dawna miały specyficzne zabarwienie retoryczne i emocjonalne. Pierwsza z nich wiązała się z majestatem, sakralnością i heroicznością; druga była emblematem bezbrzeżnego smutku, fatalizmu, beznadziei i rezygnacji.

Ona i jej szlachetne i pełne wdzięku rysy, zniekształcone nagle przez ogromną ironię, jej słodki głos, zamieniony w wycie bachantki, a potem te dzwony i śpiew żałobny, religijny a bezbożny, pogrzebowy a komiczny, zaczerpnięty bodaj przez piekło dla obelżywej parodii, i Ona, ciągle Ona, z jej nieodgadniętym uśmiechem, wiodąca piekielny pochód wokół mego grobu.

Ale najbardziej niepokojąca i frapująca zarazem jest druga strofa wiersza Rilkego. Życie jako byt najbardziej śmiały i żarliwy spośród wszystkich? I dlaczego mając ludzkie granice i stojąc w naszym bycie skazanym na śmierć, zarywamy Byt Niepoznawalny?

To, co robi w swojej artystycznej drodze Claudio Abbado jest zdumiewające, zachwycające, wręcz niewiarygodne. Człowiek, muzyk, dyrygent, jeden z najświetniejszych włoskich kapelmistrzów swojej epoki, który od kilku dekad zachwycał nas swoimi kreacjami wielkich oper romantycznych i tych, które powstały już w wieku dwudziestym, a także repertuarem symfonicznym, nagle, ni stąd, ni zowąd, spojrzał na wiek XVIII, i to tak wnikliwie, że odkrył dla nas i Mozarta, i Bacha, i paru jeszcze innych kompozytorów tamtych czasów.

Poznałem ją u schyłku jej życia. Przez ponad półtora roku nagraliśmy cykl blisko stu audycji, w którym wcieliła się w Annę z hrabiów Mycielskich-Lisicką, przyjaciółkę Klary Schumann, od której pani hrabina czerpała wiedzę o największych twórcach sztuki dźwięku epoki romantycznej. Nasza radiowa znajomość bardzo szybko przekształciła się w prywatną przyjaźń. Byłem świadkiem jej heroicznej walki z astmą i jej zaangażowania w budowanie nowej wolnej Polski.

Od dawna myślę o tym rozdźwięku między pięknem i prawdą sztuki w jej wymiarach artystycznych, estetycznych, moralnych i każdych innych umiejscowionych w obszarach najszlachetniejszych naszego ludzkiego bytu, a tym, co ten byt czy bycie na co dzień nam przynosi.

W Mit wierzy się (albo nie wierzy) ze strachu, że to może być Prawda. A to JEST prawda. Mit jest bardziej prawdziwy niż Historia. A Historia to jeden z najniebezpieczniejszych wymiarów świata człowieka. Zrozumienie tych zależności daje spokój. Jak rzekł Celeborn do Boromira w Lórien: Nie gardź jednak legendami, dziedzictwem odległych wieków, często bowiem się zdarza, że stare niańki przechowują w pamięci wiadomości, które niegdyś największym nawet Mędrcom oddały usługi.

Musica est scientia – głosiła klasyczna formuła, bez względu na to, czy wyrażał ją św. Augustyn, czy któryś z jego następców lub oponentów. Muzyka w wiekach średnich i jeszcze później, w czasach renesansu, a nawet baroku, zawsze była wiedzą, nie było więc tam miejsca na radość; trudno bowiem przyjąć założenie, że akord C-dur wyraża radość lub wesołość, a akord d-moll jest obszarem doznań albo tragicznych, albo dramatycznych, a najpewniej jednych i drugich.