Co przewiduje nowelizacja ustawy o PAN?
Przeniesienie nadzoru nad Polską Akademią Nauk z premiera na ministra nauki – przewiduje projekt nowelizacji ustawy o PAN. Założenia dokumentu opublikowano w wykazie prac legislacyjnych i programowych Rady Ministrów.
To minister nauki będzie nadzorował Polską Akademię Nauk
.W projekcie nowelizacji ustawy o Polskiej Akademii Nauk, przygotowanym przez resort nauki, zaproponowano, aby nadzór nad PAN przeszedł z premiera na ministra nauki. W związku z tym uchwalenie statutu PAN oraz jego zmian przez Zgromadzenie Ogólne PAN będzie wymagało wcześniejszego zatwierdzenia przez ministra. Minister będzie też mógł uchylić uchwałę organów PAN niedotyczącą prowadzenia badań naukowych i prac rozwojowych w przypadku stwierdzenia jej niezgodności z przepisami ustawy lub statutem PAN.
Minister nauki, po zasięgnięciu opinii premiera, będzie powoływał Kanclerza PAN, a także (z własnej inicjatywy albo na wniosek Prezesa PAN) odwoływał go z funkcji „jeżeli audyt zewnętrzny lub państwowe organy kontroli stwierdzą naruszenie prawa przez Kanclerza” – czytamy na stronie KPRM. Przewiduje się, że prezes PAN będzie zlecał raz na dwa lata przeprowadzenie audytu zewnętrznego działalności Kancelarii PAN, która sprawuje obsługę administracyjną PAN.
Projekt ustawy przewiduje także zmiany w zakresie struktury organizacyjnej PAN. Do składu Zgromadzenia Ogólnego PAN zostaną włączeni dziekani wydziałów, dyrektorzy instytutów naukowych i członkowie akademii młodych uczonych. Do Prezydium PAN zaproponowano z kolei włączenie dodatkowo dziekanów wydziałów, 16 członków krajowych, przewodniczącego akademii młodych uczonych, po 4 dyrektorów instytutów z każdego wydziału PAN.
Projekt ustawy wprowadza też zmiany struktury organizacyjnej wydziałów PAN. Dziekan i wicedziekan wydziału będą wybierani na 4 lata – spośród członków PAN wchodzących w skład wydziału – zwykłą większością głosów. Wiceprezes akademii co najmniej raz w roku przeprowadzi ocenę działalności wydziału. Jej wynik będzie przekazany prezesowi PAN wraz ze stanowiskiem Prezydium PAN. W przypadku oceny negatywnej wiceprezes PAN będzie mógł złożyć wniosek o odwołanie ze stanowiska dziekana ocenianego wydziału.
Projekt ustawy przewiduje likwidację rad kuratorów i wprowadza na ich miejsce rady wydziałów. Do zadań rad wydziału będzie należało m.in. przeprowadzanie co najmniej raz w roku oceny instytutów objętych zakresem działania wydziału; występowanie do Prezesa PAN z wnioskami o utworzenie, połączenie, podział, reorganizację, przekształcenie albo likwidację instytutu lub jednostki organizacyjnej PAN objętych zakresem działania wydziału; przeprowadzanie konkursów na stanowisko dyrektora instytutu objętego zakresem działania wydziału, w tym powoływanie komisji konkursowej; dokonywanie oceny komitetów naukowych działających przy wydziale.
Nowelizacja ustawy zakłada również zmianę składu osobowego prezydium oddziału. W skład prezydium oddziału wejdą: prezes oddziału, jego zastępca oraz 3 osoby wybrane przez członków krajowych i członków akademii młodych uczonych wchodzących w skład danego oddziału.
Projekt przewiduje zwiększenie składu akademii młodych uczonych z 10 proc. do 20 proc. maksymalnej liczby członków krajowych PAN. Przewiduje się też powiększenie składu komitetów naukowych o członków akademii młodych uczonych, zgodnie z reprezentowaną przez nich dyscypliną naukową. Działalność komitetu naukowego będzie podlegała ocenie co najmniej raz na dwa lata.
Dyrektorów instytutów naukowych będzie powoływał prezes PAN, a o przedłużeniu kadencji i odwołaniu dyrektora instytutu naukowego zdecyduje Prezydium PAN. „Ma to na celu zdemokratyzowanie i wzmocnienie pozycji dyrektora instytutu naukowego PAN” – napisano w wykazie.
Projekt ustawy zakłada, jak czytamy w wykazie, że dyrektor instytutu naukowego na dokonanie czynności prawnych dotyczących składników aktywów trwałych instytutu, w zakresie komercjalizacji wyników badań naukowych, prac rozwojowych oraz know-how związanego z tymi wynikami, będzie musiał uzyskać – obok zgody Prezydium PAN – zgodę ministra, a nie, jak dotąd, prezesa.
Według projektu minister nauki może zdecydować o likwidacji instytutu. Dojdzie do tego w przypadku otrzymania przez instytut kategorii naukowej C w wyniku ewaluacji (przewidzianej przez Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce).
Zmiany mają dotyczyć statusu członka PAN. Obecnie członkowie krajowi PAN mają status członków korespondentów i członków rzeczywistych. Planuje się ujednolicenie tej kategorii – obok członków zagranicznych PAN. Członkiem krajowym i członkiem-seniorem będzie mogła zostać jedynie osoba posiadająca obywatelstwo polskie.
Kolejną proponowaną zmianą jest podniesienie progu wiekowego do otrzymania statusu członka-seniora: z 70 lat – do 75 lat. Członkowie-seniorzy będą mogli brać udział w pracach PAN, mając w wielu przypadkach jedynie głos doradczy.
Na stronie KPRM poinformowano, że projekt ustawy przewiduje „zmiany o charakterze lex specialis w stosunku do przepisów ustawy z dnia 16 grudnia 2016 r. o zasadach zarządzania mieniem państwowym w zakresie zarządzania mieniem PAN, w celu unormowania i ujednolicenia polityki nadzoru nad PAN. Przewiduje się, że dokonanie przez Kanclerza PAN czynności prawnej w zakresie rozporządzenia składnikami aktywów trwałych PAN w rozumieniu ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości zaliczonymi do wartości niematerialnych i prawnych, rzeczowych aktywów trwałych lub inwestycji długoterminowych, w tym wniesienia ich jako wkładu do spółki lub spółdzielni, jeżeli wartość rynkowa tych składników przekracza 500 000 zł”, będzie wymagało zgody ministra (w kwestii majątku o wartości do miliona zł) i prezesa Prokuratorii Generalnej RP (PG RP) (jeżeli wartość rynkowa składników aktywów trwałych przekroczy milion zł).
Projekt zmiany w działaniu PAN
.Projekt ustawy obejmuje również zmiany w zakresie finansów PAN.
Obecnie działalność PAN jest finansowana ze środków z budżetu państwa i z innych źródeł. Środki z budżetu państwa są klasyfikowane w dziale Szkolnictwo wyższe i nauka, i ujmowane w wyodrębnionej części budżetu państwa – Polska Akademia Nauk, której dysponentem jest minister. Prezes PAN dysponuje natomiast budżetem PAN. Proponuje się też „doprecyzowanie zasad współpracy PAN z ministrem w zakresie prac nad projektem planu finansowego PAN”.
Zmiany w prawie dotyczącym funkcjonowania PAN minister Dariusz Wieczorek zapowiadał od objęcia urzędu w grudniu 2023. Podczas Zgromadzenia Ogólnego PAN 20 czerwca Wieczorek poinformował, iż przekazał do rządowego wykazu prac legislacyjnych projekty dwóch ustaw, m.in. nowelizacji ustawy o PAN. Podczas tego spotkania władze akademii zwracały uwagę, że jako główni zainteresowani nie znają treści projektu, a chcieliby brać udział w pracach nad nim „przy otwartej kurtynie”.
Polska Akademia Nauk jest stopniowo reformowana od początku lat 90. ub. w. Ostatnią reformę tej instytucji przeprowadzono w 2010 r. O potrzebie dużej reformy akademii od lat mówią jej władze i pracownicy, a także resort nauki, uzależniając od tego długofalowe zwiększenie finansowania akademii. W ostatnich latach powstało kilka projektów reformy PAN: kompleksowy projekt ustawy przygotowany przez Akademię (który trafił do resortu nauki w końcu marca 2023 r.), projekt stworzony przez instytuty PAN (tzw. projekt PIN PAN – Porozumienia Instytutów Naukowych Polskiej Akademii Nauk). Kolejny projekt opracowywał resort nauki za czasów ministra Przemysława Czarnka.
O znaczeniu nauki
W ocenie profesora Andrzeja JAJSZCZYKA, profesora nauk technicznych, byłego wiceprzewodniczącego Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (ERC) trudno jest przecenić rolę badań naukowych w tym, co osiągnęła nasza cywilizacja. Wyniki pracy naukowców spowodowały, że żyjemy dziś znacznie dłużej niż jeszcze sto lat temu, głód stał się udziałem wyłącznie osób mieszkających w krajach upadłych i nękanych wojnami, podróże po całym świecie są już dostępne prawie dla każdego, przynajmniej w krajach bogatszych, a tania łączność zmieniła życie miliardów ludzi, nawet w najbiedniejszych zakątkach naszego globu. Dzięki badaniom naukowym nie tylko wiemy, jak żyli nasi przodkowie tysiące lat temu, ale także, jak funkcjonują rynki i co wpływa na nasze zbiorowe działania. Nauka służy także zaspokajaniu naszej zwykłej, ludzkiej ciekawości, przy okazji pozwalając odkrywać rzeczy, które dają szanse na zmianę naszego życia na lepsze. Co prawda nie zawsze chcemy czy umiemy skorzystać z tego, co nam podpowiada nauka, ale w krajach, które to potrafią, żyje się na ogół znacznie lepiej niż tam, gdzie badania naukowe się lekceważy.
W obszarze nauk ścisłych i technicznych najwięcej badań w ostatnich latach prowadzi się w dyscyplinach inżynierii materiałowej i nauki o materiałach. Ich praktyczny potencjał nie podlega dyskusji. Następne dyscypliny w kolejności finansowania przez ERC to chemia fizyczna, fizyka materii skondensowanej i ciała stałego, elektronika i fotonika, a także chemia organiczna. Po nich następują informatyka i kryptologia, oddziaływania fundamentalne, w tym oddziaływania grawitacyjne czy elektromagnetyczne. Listę najpopularniejszych badawczo dyscyplin zamyka fizyka kwantowa. Warto przy tym pamiętać, że wspomniana kolejność nie wynika z jakichkolwiek priorytetów czy preferencji ERC, lecz jedynie z pojawiania się najbardziej interesujących pomysłów badawczych zgłaszanych przez samych naukowców.
Spośród konkretnych tematów prowadzonych prac badawczych, w ramach wspomnianych wyżej dyscyplin, prym wiodą różnorodne algorytmy, tematy związane z ewolucją i dynamiką klimatu, następnie optoelektronika, synteza chemiczna, uczenie maszynowe, spektroskopia czy technologia półprzewodników.
Wśród najpopularniejszych dyscyplin z zakresu nauk społecznych i humanistycznych najwięcej badań dotyczy ostatnio ekonomii i nauk politycznych. Za nimi idą: historia, badania kultury, a także neuronauka poznawcza, czyli badanie podstaw poznania, ze szczególnym uwzględnieniem procesów zachodzących w mózgu. Kolejne przebojowe dyscypliny to: socjologia, antropologia, archeologia i psychologia społeczna.
Popularne tematy prowadzonych badań dotyczą dziedzictwa kulturowego, migracji, historii najnowszej, rozwoju gospodarczego i społecznego, neuronowych podstaw poznania, polityki i rządzenia, ale także historii średniowiecza i prehistorii. W obszarze metodologii można zaobserwować duży postęp w analizie teoretycznej dotyczącej finansów i ekonomii, modelowania obliczeniowego i symulacji, z naciskiem na modele poznawcze i modele uczenia. Dobrym przykładem skorzystania z technik wielkich zbiorów danych (big data) do badań społecznych jest projekt EXPO Magdaleny Wojcieszak z Uniwersytetu Amsterdamskiego, w którym zbadano, jak ekspozycja ludzi na zróżnicowane poglądy w mediach może być zarówno ryzykowna, jak i korzystna. ,
Znaczna część prowadzonych obecnie w świecie najbardziej ambitnych badań naukowych ma jednak charakter interdyscyplinarny. To na pograniczu różnych nauk rodzi się wiele nowych idei, a narzędzia badawcze dobrze już osadzone w jednej dyscyplinie okazują się ogromnie użyteczne także w zupełnie innym obszarze badań. Wiele projektów finansowanych przez ERC ma charakter interdyscyplinarny. Sprzyja temu system oceny wniosków grantowych w ramach szerokich paneli tematycznych, typowo obejmujących po kilka dyscyplin.
