Kalendarz rocznic najważniejszych

Przypominamy o rocznicach niektórych wydarzeń związanych z historią Polski od 1 do 7 września. Przedstawiamy kalendarz rocznic najważniejszych.

Kalendarz rocznic – 1 września

Dzień Weterana Walk o Niepodległość Rzeczypospolitej Polskiej

1015 – Zwycięstwo wojsk polskich pod wodzą Bolesława Chrobrego nad niemieckimi w bitwie pod Budziszynem.

1306 – Na wieść o śmierci ostatniego Przemyślidy na tronie czeskim i polskim Wacława III w Krakowie odbył się wiec rycerstwa Małopolski, Wielkopolski i ziemi sieradzkiej, na którym ogłoszono księciem Polski Władysława Łokietka.

1364 – Bulla papieża Urbana V potwierdzająca akt fundacyjny Akademii Krakowskiej.

1435 – Pod Wiłkomierzem na Żmudzi wojska wielkiego księcia Zygmunta Kiejstutowicza, wspierane przez oddziały polskie, pokonały siły Świdrygiełły sprzymierzonego z Zakonem Krzyżackim.

1820 – Urodził się Karol Scheibler, łódzki przemysłowiec, działacz gospodarczy i społeczny.

1835 – Urodził się Rafał Kalinowski, duchowny katolicki, przeor karmelickich klasztorów w Czernej i Wadowicach, a wcześniej uczestnik powstania styczniowego, zesłany za karę na Syberię. W 1991 r. został kanonizowany przez Jana Pawła II.

1882 – W Warszawie ukazała się odezwa programowa Socjalno-Rewolucyjnej Partii Proletariat, na czele której stał Ludwik Waryński.

1888 – W Krzeszowicach urodziła się Olga Drahonowska-Małkowska, pedagog, harcmistrzyni, współzałożycielka polskiego skautingu, żona Andrzeja Małkowskiego.

1901 – Urodził się Jerzy Braun, autor popularnej pieśni harcerskiej „Płonie ognisko i szumią knieje”, pisarz i działacz polityczny. W czasie Powstania Warszawskiego szef Inspektoratu Propagandy AK w śródmieściu, a od 27 do 30 czerwca 1945 ostatni Delegat Rządu RP na Kraj. Potem szef wydawanego przez Warszawską Kurię Metropolitalną „Tygodnika Warszawskiego”. W latach 1948-1956 był więziony. Wziął udział w II Soborze Watykańskim jako ekspert od ekumenizmu. Podczas pobytu za granicą był wykorzystywany przez SB jako kontakt operacyjny.

1914 – Urodził się Stefan Niedzielak, kapelan Armii Krajowej, uczestnik Powstania Warszawskiego, współzałożyciel Rodziny Katyńskiej, proboszcz parafii św. Karola Boromeusza na Powązkach; zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach w nocy z 20 na 21 stycznia 1989 r. w swojej plebanii, najprawdopodobniej został zamordowany.

1918 – W Warszawie założone zostało Gimnazjum im. Stefana Batorego.

1927 – W Poznaniu urodził się Stefan Makne, pilot szybowcowy, samolotowy, balonowy, zdobywca Pucharu Gordona Bennetta.

1939 – Początek II wojny światowej – agresja wojsk niemieckich na Polskę.

1941 – W Warszawie zmarł prof. Bolesław Miklaszewski, więzień carski, zesłaniec, działacz Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich; w niepodległej Polsce minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego, senator; chemik, rektor Wyższej Szkoły Handlowej.

1942 – W nocy z 1 na 2 września sowieckie lotnictwo zbombardowało okupowaną przez Niemców Warszawę. Celami nalotu miały być niemieckie obiekty wojskowe, ale najbardziej ucierpiała ludność cywilna, szczególnie na Woli.

1944 – Rozkaz Naczelnego Wodza gen. Kazimierza Sosnkowskiego do żołnierzy Armii Krajowej zawierający ostrą krytykę postawy zachodnich aliantów wobec Powstania Warszawskiego i Polski.

1945 – Na Monte Cassino uroczyście otwarto Polski Cmentarz Wojenny.

1948 – Urodził się Józef Życiński, arcybiskup metropolita lubelski (1997-2011) i wielki kanclerz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, a wcześniej biskup diecezji tarnowskiej. Filozof, teolog, publicysta.

1949 – Urodził się Mirosław Chojecki, w czasach PRL za udział w protestach studenckich wyrzucony z Politechniki Warszawskiej (w 1968 r.). Potem jeden z organizatorów KOR, szef Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOWa i doradca „Solidarności”. W stanie wojennym na emigracji organizował pomoc dla opozycji w Polsce. Odznaczony przez prezydenta Andrzeja Dudę Orderem Orła Białego.

1950 – W Warszawie rozpoczął obrady I Polski Kongres Pokoju.

1951 – Uruchomiono Wytwórnię Sprzętu Komunikacyjnego w Świdniku.

1958 – Premiera filmu „Wolne miasto” w reżyserii Stanisława Różewicza.

1966 – Początek edukacji w systemie ośmioletniej szkoły podstawowej (do tamtej pory podstawówka miała siedem klas).

1967 – Premiera filmu „Westerplatte” w reżyserii Stanisława Różewicza.

1971 – Premiera filmu „Jeszcze słychać śpiew i rżenie koni” w reżyserii Mieczysława Waśkowskiego.

1977 – W Los Angeles zmarł Henryk Wars, kompozytor, pianista, dyrygent, pionier jazzu w Polsce; autor muzyki do blisko 50 filmów oraz wielu piosenek, które stały się przebojami, m.in. „Umówiłem się z nią na dziewiątą” i „Miłość ci wszystko wybaczy”.

1979 – Powstała Konfederacja Polski Niepodległej.

1979 – W Gdańsku odsłonięto pomnik Obrońców Poczty Polskiej.

1979 – Premiera filmu „Sekret Enigmy” w reżyserii Romana Wionczka.

1980 – W wyniku zawartych porozumień między strajkującymi robotnikami Wybrzeża a delegatami rządu pracę wznowiły zakłady w Gdańsku, Szczecinie i Elblągu. Strajkowali wciąż górnicy kopalń na Górnym Śląsku.

1981 – Wprowadzono reglamentację (sprzedaż na kartki i w ograniczonych ilościach) mydła oraz proszku do prania.

1982 – Zmarł Władysław Gomułka. Sprawował władzę w państwie w latach 1956-1970 (jako I sekretarz Komitetu Centralnego PZPR) i został odsunięty w wyniku zakulisowych rozgrywek po krwawym stłumieniu robotniczych protestów na Wybrzeżu. Odpowiadał też za brutalne stłumienie demonstracji studenckich w marcu 1968 r. i rozpętanie kampanii antysemickiej. Tuż po wojnie był zwolennikiem „polskiej drogi do socjalizmu”, co przypłacił utratą stanowisk i osadzeniem w areszcie domowym.

1984 – Premiera filmu „Katastrofa w Gibraltarze” w reżyserii Bohdana Poręby.

1988 – Międzyzakładowy Komitet Strajkowy Stoczni Gdańskiej wezwał do przerwania akcji protestacyjnych.

1989 – W wypadku samochodowym w USA zginął Kazimierz Deyna, jeden z najwybitniejszych polskich piłkarzy, wieloletni zawodnik Legii Warszawa i reprezentacji Polski.

1989 – Na Florydzie zmarł Tadeusz Sendzimir, inżynier, wynalazca z dziedziny metalurgii, patron huty w Krakowie.

1990 – Powołana została Żandarmeria Wojskowa.

1992 – W Warszawie we własnym mieszkaniu zamordowany został wraz z żoną Alicją Solską Piotr Jaroszewicz, szef rządu w czasach Edwarda Gierka (1970-1980). W młodości był związany z sanacją i ruchem ludowym. Podczas II wojny światowej znalazł się na terenach zaanektowanych przez ZSRR. Jako szeregowiec wstąpił do dywizji kościuszkowskiej i w rok awansował na zastępcę dowódcy armii Berlinga (do spraw politycznych).

1992 – Zaginął bez śladu dziennikarz śledczy „Gazety Poznańskiej” Jarosław Ziętara.

1998 – Wszedł w życie nowy kodeks karny, znoszący m.in. karę śmierci.

1999 – Weszła w życie reforma systemu edukacji wprowadzająca m.in. gimnazja.

1999 – W Olsztynie powstał Uniwersytet Warmińsko-Mazurski.

2001 – Powołano Uniwersytet Rzeszowski, Uniwersytet Zielonogórski oraz Akademię Sztuk Pięknych w Katowicach.

2005 – W Bydgoszczy powołano Uniwersytet Kazimierza Wielkiego.

2007 – W Łodzi zmarł Witold Leszczyński, reżyser, scenarzysta, operator filmowy; autor filmów „Żywot Mateusza”, „Konopielka”, „Siekierezada” i „Requiem”.

2020 – W Opolu zmarł Jerzy Szczakiel, pierwszy polski indywidualny żużlowy mistrz świata (1973) i drużynowy brązowy medalista mistrzostw świata (1974).

2 września

1621 – Początek bitwy pod Chocimiem pomiędzy wojskami hetmana Jana Karola Chodkiewicza a armią turecką sułtana Osmana II.

1808 – Dekret księcia warszawskiego Fryderyka Augusta o utworzeniu Archiwum Ogólnego Krajowego w Warszawie.

1911 – Urodził się Czesław Janczarski, poeta, autor utworów dla dzieci, twórca literackiej postaci Misia Uszatka.

1912 – W Krakowie urodził się Gwidon Borucki, żołnierz 2 Korpusu Polskiego, aktor, muzyk, piosenkarz, pierwszy wykonawca „Czerwonych maków na Monte Cassino”.

1914 – W Łodzi urodziła się Stefania Grodzieńska, aktorka estradowa i teatralna, pisarka.

1923 – Urodził się Walerian Borowczyk, artysta plastyk, reżyser filmów animowanych i fabularnych, scenarzysta, scenograf, pisarz.

1933 – W Warszawie uroczyście otwarto kolejową linię średnicową.

1939 – Ostatnie posiedzenia Sejmu i Senatu II RP. Premier Felicjan Sławoj Składkowski przedstawił oświadczenie w sprawie wojny, posłowie i senatorowie zadeklarowali poparcie dla władz państwa i armii.

1939 – Pod Jordanowem 10 Brygada Kawalerii (Zmotoryzowana) płk. Stanisława Maczka powstrzymała marsz niemieckiego XXII Korpusu Armijnego.

1939 – Nalot bombowy na Westerplatte wywołał poważne zniszczenia. Dowództwo składnicy przejął kpt. Franciszek Dąbrowski, reorganizując ugrupowanie i opanowując kryzys obrony.

1939 – Niemcy rozpoczęli budowę obozu koncentracyjnego Stutthof.

1939 – Samolot PZL 23 „Karaś” z 21 Eskadry Bombowej zbombardował fabrykę w Oławie (wtedy Ohlau), dokonując pierwszego ataku powietrznego na terytorium Niemiec w II wojnie światowej.

1939 – Oddziały Wielkopolskiej Brygady Kawalerii gen. Romana Abrahama zaatakowały oddziały niemieckie we Wschowie. Był to największy atak wojsk polskich na terytorium niemieckie podczas kampanii polskiej 1939 r.

1941 – W Krakowie urodził się Stefan Friedmann, aktor, satyryk; wystąpił w filmach „Miejsce na ziemi”, „Krajobraz po bitwie”, „C.K. Dezerterzy”, a także w serialach „Czterdziestolatek”, „Lalka” i „Na kłopoty Bednarski”.

1943 – W Warszawie zastrzelony został przez gestapo Jan Krasicki „Kazik”, działacz komunistyczny, w czasie wojny funkcjonariusz Komsomołu we Lwowie, członek Polskiej Partii Robotniczej i Gwardii Ludowej, przewodniczący Związku Walki Młodych.

1944 – Powstanie Warszawskie: Upadło Stare Miasto. Powstańcy zdobyli gmach YMCA przy ul. Konopnickiej; Niemcy zajęli Sadybę.

1945 – W Warszawie założono konspiracyjne Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” (WiN), jego prezesem został płk Jan Rzepecki.

1949 – Utworzony został Związek Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD).

1953 – Na emigracji w Wielkiej Brytanii zmarł gen. Edmund Knoll-Kownacki, jeden z czołowych dowódców w bitwie nad Bzurą we wrześniu 1939 r.

1960 – Premiera filmu „Krzyżacy” w reżyserii Aleksandra Forda.

1961 – W Chicago zmarł Tadeusz Faliszewski, piosenkarz, aktor.

1974 – Premiera filmu „Potop” w reżyserii Jerzego Hoffmana.

1976 – W Warszawie zmarł Stanisław Grochowiak, poeta, prozaik, dramatopisarz, publicysta.

1980 – Na Uniwersytecie Gdańskim utworzono Tymczasowy Komitet Założycielski Niezależnego Zrzeszenia Studentów (NZS).

1980 – Stare Miasto w Warszawie zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

1984 – We Lwowie zmarł prof. Mieczysław Gębarowicz, historyk sztuki, wykładowca Politechniki Lwowskiej i Uniwersytetu Lwowskiego; dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.

2000 – Otwarto Polski Cmentarz Wojenny w Miednoje, na którym spoczywają szczątki 6,3 tys. polskich jeńców obozu specjalnego w Ostaszkowie zamordowanych przez NKWD w 1940 r.

2012 – W Grodzisku Mazowieckim zmarł Waldemar Kocoń, piosenkarz, autor tekstów piosenek.

2013 – W Krakowie zmarł Jarosław Śmietana, gitarzysta jazzowy.

2021 – Prezydent RP Andrzej Duda wprowadził stan wyjątkowy na obszarze w pobliżu granicy z Białorusią. Powodem był prowadzony przez reżim białoruski atak hybrydowy wymierzony w Polskę.

3 września

1865 – Urodził się Konstanty Laszczka, rzeźbiarz, malarz, grafik, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.

1880 – W Berlinie urodził się Janusz Franciszek Radziwiłł, ziemianin, ordynat ołycki, właściciel Nieborowa; polityk konserwatywny, działacz gospodarczy; poseł na Sejm (1928-1935), senator (1935-1938); aresztowany we wrześniu 1939 r. przez władze sowieckie i uwięziony na Łubiance – zwolniony w grudniu 1939 r.; w okresie niemieckiej okupacji przebywał w Warszawie; w 1945 r. ponownie aresztowany przez NKWD i wywieziony do obozu w Krasnogorsku; w 1947 r. wrócił do Polski; zmarł w Warszawie w 1967 r.

1914 – W trakcie I wojny światowej wojska rosyjskie zajęły opuszczony przez armię austriacką Lwów.

1928 – Urodziła się Danuta Siedzikówna, tuż po zakończeniu II wojny światowej sanitariuszka 5 Wileńskiej Brygady AK, pseudonim „Inka”; skazana w 1946 r. przez sąd wojskowy w Gdańsku na karę śmierci i rozstrzelana.

1929 – W Krakowie zmarł Jan Kanty Steczkowski, działacz Stronnictwa Prawicy Narodowej, minister skarbu i premier rządu utworzonego przez Radę Regencyjną (1918); po odzyskaniu niepodległości ponownie minister skarbu (1920-1921); dyrektor Polskiego Banku Krajowego, prezes Banku Gospodarstwa Krajowego.

1932 – W Warszawie urodził się Jerzy Łojek, historyk, pisarz, publicysta, działacz opozycji demokratycznej w PRL; autor takich książek jak „Dzieje pięknej Bitynki. Historia życia Zofii Potockiej 1760-1822”, „Geneza i obalenie Konstytucji 3 maja”, a także „Agresja 17 września 1939. Studium aspektów politycznych” (1979) i „Dzieje sprawy Katynia” (1980) – opublikowanych przez podziemne wydawnictwa.

1932 – W Wilnie urodził się Stanisław Michalski, aktor, dyrektor Teatru Wybrzeże w Gdańsku w latach 1988-1993.

1935 – Do portu w Gdyni zawinął żaglowiec „Dar Pomorza”, kończąc rejs dookoła świata.

1939 – Wielka Brytania i Francja wypowiedziały wojnę III Rzeszy. Konflikt Niemiec z Polską przekształcił się w wojnę światową.

1939 – W Bydgoszczy niemieccy dywersanci ostrzeliwali wycofujące się jednostki WP; niemiecką dywersję stłumiło wojsko i policja. Propaganda niemiecka nadała tym wydarzeniom nazwę „Blutsonntag” („krwawa niedziela”); po wkroczeniu do Bydgoszczy Wehrmachtu rozpoczęły się represje wobec ludności polskiej.

1939 – Wojska niemieckie zajęły Częstochowę, Radomsko i Katowice, zmusiły armię „Modlin” do odwrotu na linię Wisły. Koniec walk na Górnym Śląsku oraz o pozycję umocnioną pod Węgierską Górką bronioną przez oddział kpt. Tadeusza Semika.

1939 – Decyzją prezydenta RP Ignacego Mościckiego utworzono Legion Czechów i Słowaków, złożony z żołnierzy, którzy uciekli z anektowanych przez III Rzeszę Czech.

1941 – W KL Auschwitz Niemcy dokonali pierwszego masowego uśmiercenia ludzi za pomocą cyklonu B – zginęło około 600 jeńców sowieckich i 250 Polaków.

1941 – Urodził się Stan Borys, wokalista, kompozytor, członek zespołu Blackout.

1942 – Na cmentarzu żydowskim w Działoszycach Niemcy rozstrzelali około 1,5 tys. Żydów.

1943 – Wojska alianckie wylądowały na południu Włoch; rząd włoski premiera Pietro Badoglio podpisał zawieszenie broni z aliantami.

1946 – Rząd RP na uchodźstwie rozwiązał Polskie Siły Zbrojne.

1946 – Sekretarz stanu USA James Byrnes w czasie przemówienia w Stuttgarcie określił granicę polską na Odrze i Nysie jako tymczasową i uzależnił jej uznanie od przeprowadzenia demokratycznych wyborów w Polsce.

1948 – Urodził się Krzysztof Zaleski, reżyser teatralny, aktor, związany m.in. z warszawskim Teatrem Współczesnym i Teatrem Ateneum; wystąpił w filmach „Indeks”, „Głosy”, „Kochankowie mojej mamy”, „Obywatel Piszczyk”, „Konsul”, „Samowolka” i „Sztos”.

1953 – Weszła w życie Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, nazywana w skrócie Europejską Konwencją Praw Człowieka.

1965 – W Düsseldorfie zapadł wyrok w sprawie 10 byłych funkcjonariuszy niemieckiego obozu zagłady w Treblince.

1967 – W Warszawie zmarł Juliusz Rómmel, generał WP, we wrześniu 1939 r. dowódca Armii „Łódź”, a następnie Armii „Warszawa”.

1968 – W Warszawie urodził się Piotr Rubik, kompozytor, multiinstrumentalista, producent muzyczny.

1972 – W Krakowie urodziła się Maja Ostaszewska, aktorka Nowego Teatru w Warszawie; wystąpiła m.in. w filmach „Prymas. Trzy lata z tysiąca”, „Katyń”, „Janosik. Prawdziwa historia”, „Uwikłanie”, „W imię…”, „Jack Strong”, „Body/Ciało” oraz w serialu „Czas honoru”.

1973 – Premiera filmu „Hubal” w reżyserii Bohdana Poręby.

1974 – W Warszawie zmarł prof. Romuald Gutt, architekt, autor m.in. gmachu Głównego Urzędu Statystycznego; współautor projektu budynków mieszkalnych i ogrodu ambasady Chin w Warszawie.

1980 – Zawarte zostały tzw. porozumienia jastrzębskie – między przedstawicielami strajkujących kopalń (głównie z Jastrzębia-Zdroju) a komisją rządową; śląskie kopalnie wznowiły pracę.

1982 – Aresztowani zostali przywódcy KSS KOR, którzy od wprowadzenia stanu wojennego i tak byli uwięzieni w ośrodkach internowania: Jacek Kuroń, Jan Lityński, Adam Michnik i Henryk Wujec.

1982 – Premiera filmu „Bołdyn” w reżyserii Ewy i Czesława Petelskich.

1986 – W Warszawie zmarł Wirgiliusz Gryń, aktor, wystąpił w filmach „Bołdyn”, „Klucznik”, „Żywot Mateusza”, „Jak rozpętałem drugą wojnę światową”, „Operacja Himmler”, „Wściekły”, a także w serialu „Dom”.

1987 – W Warszawie doszło do dwóch tragicznych wypadków komunikacyjnych: katastrofy kolejowej na stacji Warszawa Włochy, w wyniku której zginęło osiem osób, a kilkadziesiąt zostało rannych, oraz wypadku tramwaju na skrzyżowaniu ulic Wolskiej i Młynarskiej – zginęło siedem osób, ponad 70 zostało rannych.

1990 – W Warszawie zmarł Mieczysław Fogg, jeden z najpopularniejszych polskich piosenkarzy; jego największe przeboje to „Ostatnia niedziela”, „Bo to się zwykle tak zaczyna”, „Jesienne róże”, „Czy pamiętasz tę noc w Zakopanem”, „Szkoda twoich łez, dziewczyno”, „Upić się warto” i „Piosenka o mojej Warszawie”; w czasie II wojny światowej pomagał artystom pochodzenia żydowskiego, za co został uhonorowany po wojnie tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

2011 – W Watykanie zmarł kardynał Andrzej Maria Deskur, przewodniczący Papieskiej Rady ds. Środków Społecznego Przekazu, wieloletni przyjaciel Jana Pawła II, kawaler Orderu Orła Białego.

4 września

1725 – W Fontainebleau odbył się ślub króla Francji Ludwika XV i Marii Leszczyńskiej (córki Stanisława Leszczyńskiego).

1809 – W Krzemieńcu urodził się Juliusz Słowacki, poeta, dramaturg, jeden z najwybitniejszych twórców polskiego romantyzmu; autor m.in. dramatów „Kordian”, „Balladyna”, „Lilla Weneda”, „Sen srebrny Salomei”, „Mazepa”, „Samuel Zborowski”, a także poematów „Beniowski”, „Anhelli”, „Król-Duch” i „Ojciec zadżumionych”.

1812 – Zmarł Hieronim Janusz Sanguszko, generał, wojewoda wołyński, targowiczanin.

1860 – Na dworzec kolei Warszawsko-Petersburskiej w Wilnie wjechał pierwszy pociąg.

1865 – Urodziła się Maria Karłowska, zakonnica, założycielka Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej; beatyfikowana przez papieża Jana Pawła II w 1997 r.

1879 – W Aleksandrowie Kujawskim doszło do spotkania cara Aleksandra II i cesarza Niemiec Wilhelma I.

1887 – W Warszawie urodził się Wacław Piotrowski, malarz, portrecista, pejzażysta i rysownik.

1890 – W Krakowie urodził się Michał Żymierski, ps. „Rola”, żołnierz Legionów Polskich, generał WP; w 1927 r. skazany za nadużycie finansowe, zdegradowany i wydalony z wojska; po wyjściu z więzienia nawiązał współpracę z sowieckim wywiadem; od 1943 r. doradca wojskowy Sztabu Głównego GL, następnie dowódca AL (1944). W latach 1944-1947 naczelny dowódca WP; od 1945 r. marszałek Polski; w 1946 r. stanął na czele Państwowej Komisji Bezpieczeństwa, koordynującej działania przeciwko środowiskom niepodległościowym; w 1953 r. aresztowany – zwolniony i zrehabilitowany w 1955 r.

1890 – We Lwowie urodził się Eugeniusz Geppert, malarz, przedstawiciel koloryzmu; organizator Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu.

1895 – W Warszawie otwarto Średnią Szkołę Mechaniczno-Techniczną ufundowaną przez finansistów Hipolita Wawelberga i Stanisława Rotwanda.

1899 – Urodziła się Ida Kamińska, aktorka, reżyserka, pedagog, tłumaczka; w latach 1955-1968 dyrektor Państwowego Teatru Żydowskiego w Warszawie; w 1967 r. otrzymała nominację do Oscara w kategorii najlepszej roli kobiecej za rolę w filmie „Sklep przy głównej ulicy”; w 1968 r. wyemigrowała do USA.

1909 – Urząd prezydenta Warszawy objął Aleksander Miller; w sierpniu 1915 r. opuścił miasto razem z wycofującymi się przed Niemcami wojskami rosyjskimi.

1924 – W Warszawie urodził się Jerzy Ficowski, poeta, eseista, tłumacz, odkrywca talentu Papuszy, znawca kultury romskiej i żydowskiej, entuzjasta twórczości Brunona Schulza.

1930 – W Poznaniu urodził się Marek Sewen, dyrygent, kompozytor i altowiolista.

1939 – Początek ewakuacji z Warszawy korpusu dyplomatycznego, rządu i instytucji państwowych oraz złota Banku Polskiego.

1939 – W czasie tzw. krwawego poniedziałku w Częstochowie żołnierze Wehrmachtu zastrzelili na ulicach 300-500 mieszkańców miasta.

1939 – Załoga samolotu PZL.23 Karaś z 51 Eskadry Rozpoznawczej ostrzelała i obrzuciła bombami niemiecki pociąg przewożący uzbrojenie i sprzęt wojskowy na stacji w Białej Piskiej na terenie ówczesnych Prus Wschodnich.

1942 – Przewodniczący Starszeństwa Żydów w Litzmannstadt Getto Chaim Mordechaj Rumkowski wygłosił dramatyczne przemówienie ogłaszające zarządzoną przez Niemców tzw. Wielką Szperę – akcję deportacji z łódzkiego getta do niemieckiego obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem 15-20 tys. dzieci, osób starszych i chorych.

1952 – W Kościanie zmarł Józef Węgrzyn, aktor, reżyser, wystąpił m.in. w filmach „Księżna Łowicka”, „Trędowata”, „Dziesięciu z Pawiaka”, „Znachor”, „Strachy” i „Kościuszko pod Racławicami”.

1961 – Premiera filmu „Dziś w nocy umrze miasto” w reż. Jana Rybkowskiego.

1963 – W Szczecinie piłkarska reprezentacja Polski pokonała Norwegię 9:0; swoją pierwszą bramkę dla drużyny narodowej strzelił 16-letni Włodzimierz Lubański. Do czasu rozegranego w 2009 r. meczu z San Marino, wygranego 10:0, było to najwyższe zwycięstwo polskiej reprezentacji.

1966 – W Warszawie na Stadionie Dziesięciolecia odbyły się „Dożynki Tysiąclecia” (jako jedna z imprez organizowanych przez władze w konkurencji dla kościelnych obchodów milenium chrztu Polski).

1966 – We Wrocławiu urodził się Marek Krajewski, pisarz, filolog klasyczny, autor m.in. cyklu kryminałów z Eberhardem Mockiem w roli głównej: „Śmierć w Breslau”, „Koniec świata w Breslau”, „Widma w mieście Breslau”, „Festung Breslau”, „Dżuma w Breslau”, „Głowa Minotaura” oraz „Rzeki Hadesu”.

1972 – W Warszawie zmarł Stanisław Milski, aktor, reżyser teatralny, wystąpił m.in. w filmach „Popiół i diament”, „Szatan z siódmej klasy” i „Gdzie jest generał”.

1978 – W Łodzi urodził się Borys Szyc, aktor warszawskiego Teatru Współczesnego, wystąpił m.in. w filmach „Symetria”, „Vinci”, „Pręgi”, „Testosteron”, „Wojna polsko-ruska”, „Kret”, „1920 Bitwa warszawska”, „Pokot”, a także w serialach „Oficer” oraz „Tajemnica twierdzy szyfrów”.

1979 – Premiera filmu „Panny z Wilka” w reż. Andrzeja Wajdy.

1984 – W Poznaniu zmarł prof. Henryk Łowmiański, historyk, znawca epoki średniowiecza, badacz początków polskiej państwowości.

2010 – W Katowicach zmarł Janusz Kidawa, reżyser, scenarzysta, autor filmu „Grzeszny żywot Franciszka Buły”.

2012 – W Tatrach zginął Józef Szaniawski, politolog, sowietolog, publicysta, dziennikarz; w latach 1970-1985 redaktor PAP; od 1973 r. współpracował z Radiem Wolna Europa; aresztowany za działalność niepodległościową w 1985 r. i skazany przez sąd wojskowy na 10 lat więzienia; uniewinniony przez Sąd Najwyższy, wyszedł na wolność w grudniu 1989 r.

2014 – W Nettlebed w hrabstwie Oxford w Wielkiej Brytanii zmarł Jerzy Ostoja-Koźniewski, powstaniec warszawski, żołnierz Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, działacz emigracyjny, minister skarbu w ostatnim rządzie na uchodźstwie.

2016 – W Krakowie zmarł prof. Adam Bielański, chemik, twórca polskiej szkoły katalizy, profesor Akademii Górniczo-Hutniczej, a następnie Uniwersytetu Jagiellońskiego.

2022 – W Warszawie zmarł Edward Hulewicz, piosenkarz, kompozytor, autor tekstów. Był autorem znanych przebojów, m.in: „Za zdrowie pań”, „Bo jedno życie mam”. W 1977 r. wystąpił w „Wodzireju” Feliksa Falka, w którym zaśpiewał piosenkę „Ritmo Carnavale”.

5 września

1580 – Wojska polsko-węgierskie zdobyły moskiewską twierdzę Wielkie Łuki. W trakcie rabowania palącej się twierdzy doszło do eksplozji prochowni, w wyniku której zginęło 200 Polaków i Węgrów oraz większość załogi moskiewskiej.

1897 – Urodził się Kazimierz Iranek-Osmecki, pułkownik WP, w czasie II wojny światowej od 1943 r. szef Oddziału IV (Kwatermistrzowskiego), a od 1944 r. Oddziału II (Informacyjno-Wywiadowczego) Komendy Głównej Armii Krajowej.

1914 – Na ziemiach Królestwa Polskiego, zajętych przez wojska niemieckie, Józef Piłsudski powołał Polską Organizację Narodową.

1915 – Zmarł Stanisław Witkiewicz, malarz, pisarz, krytyk i teoretyk sztuki, twórca stylu zakopiańskiego w architekturze.

1917 – W Krakowie zmarł Marian Smoluchowski, fizyk, profesor Uniwersytetu Lwowskiego i Uniwersytetu Jagiellońskiego, jeden z najwybitniejszych polskich uczonych.

1924 – We Lwowie podczas otwarcia Targów Wschodnich członkowie Ukraińskiej Organizacji Wojskowej dokonali nieudanego zamachu bombowego na prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego.

1942 – Początek tzw. Wielkiej Szpery, akcji, w czasie której Niemcy deportowali z łódzkiego getta do niemieckiego obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem dzieci oraz osoby starsze i chore, w sumie 15-20 tys. Żydów.

1942 – Dowódca SS i policji na dystrykt warszawski wydał obwieszczenie przypominające o karze śmierci za udzielanie pomocy Żydom.

1942 – W Warszawie urodziła się Teresa Tuszyńska, aktorka, modelka, wystąpiła w filmach „Rozwodów nie będzie”, „Tarpany”, „Biały niedźwiedź”, „Poczmistrz”; największą popularność przyniosła jej rola Margueritte w filmie Janusza Morgensterna „Do widzenia, do jutra”.

1944 – Powstanie Warszawskie: Oddziały powstańcze wycofały się z Elektrowni na Powiślu.

1946 – W Krakowie Najwyższy Trybunał Narodowy skazał na karę śmierci nazistowskiego zbrodniarza Amona Goetha, komendanta niemieckiego obozu koncentracyjnego KL Plaszow; wyrok wykonano 13 września 1946 r. w krakowskim więzieniu przy ul. Montelupich.

1956 – Początek obrad Sejmu, w czasie których uchylono przepisy o socjalistycznej dyscyplinie pracy oraz zmieniono ustawę o szkolnictwie wyższym, zwiększającą prawa szkół wyższych.

1959 – Urodził się Waldemar Pawlak, prezes Polskiego Stronnictwa Ludowego w latach 1991-97 i 2005-12; parlamentarzysta, premier RP w 1992 r. oraz w latach 1993-1995; wicepremier i minister gospodarki (2007-12); prezes Zarządu Głównego Związku Ochotniczych Straży Pożarnych.

1965 – W Warszawie zmarł Bohdan Pniewski, architekt, profesor Politechniki Warszawskiej i Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie; projektował m.in. hotel Patria w Krynicy, gmachy Sądów Grodzkich w Warszawie, Ministerstwa Komunikacji i Narodowego Banku Polskiego; autor rozbudowy zespołu budynków Sejmu oraz gmachu Teatru Wielkiego.

1972 – Podczas igrzysk olimpijskich w Monachium terroryści z palestyńskiej organizacji Czarny Wrzesień porwali, a następnie zabili (większość w trakcie nieudanej próby odbicia zakładników) 11 członków reprezentacji Izraela.

1980 – Początek VI Plenum KC PZPR, na którym odwołano z funkcji I sekretarza Edwarda Gierka; jego następcą na tym stanowisku został Stanisław Kania.

1980 – Premiera filmu „Grzeszny żywot Franciszka Buły” w reż. Janusza Kidawy.

1981 – W gdańskiej hali „Olivia” rozpoczął się I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”.

1981 – W wyniku buntu w więzieniu w Bydgoszczy z zakładu uciekło 188 osób.

1986 – Premiera filmu „Jezioro Bodeńskie” w reż. Janusza Zaorskiego.

1991 – Polska i Litwa wznowiły stosunki dyplomatyczne.

1992 – W Warszawie zmarł Bohdan Korzeniewski, historyk i krytyk teatru, reżyser, tłumacz, pedagog.

2011 – Komisja Jerzego Millera badająca katastrofę smoleńską zakończyła prace nad publikacją protokołu z załącznikami – w tym stenogramami rozmów z kokpitu i wieży w Smoleńsku.

2020 – W Krakowie zmarł arcybiskup senior archidiecezji lwowskiej kardynał Marian Jaworski. W latach 1991-2008 był pierwszym po II wojnie światowej arcybiskupem metropolitą lwowskim obrządku łacińskiego, a w latach 1992–2008 przewodniczącym Konferencji Episkopatu Ukrainy. W 2017 r. prezydent Andrzej Duda odznaczył go Orderem Orła Białego.

2023 – W Warszawie zmarła członkini Szarych Szeregów i Armii Krajowej, prezes Zarządu Głównego Światowego Związku Żołnierzy AK (2021-2023) Teresa Stanek ps. „Mitsuko”.

6 września

1685 – W Łowiczu zmarł Jan Stefan Wydżga, arcybiskup gnieźnieński, prymas Polski (1677-1685).

1788 – W Łazienkach Królewskich w Warszawie uroczyście otwarto Teatr Stanisławowski.

1790 – Sejm Czteroletni przyjął uchwałę o niepodzielności ziem Rzeczypospolitej.

1794 – Insurekcja kościuszkowska: zakończyło się nieudane rosyjsko-pruskie pierwsze oblężenie Warszawy.

1831 – Powstanie listopadowe: Początek szturmu wojsk rosyjskich feldmarszałka Iwana Paskiewicza na Warszawę; w czasie walk z wojskami rosyjskimi na Woli zginął gen. Józef Sowiński.

1863 – Powstanie styczniowe: Klęska powstańców w bitwie pod Batorzem na Lubelszczyźnie; w czasie walk poległ płk Marcin Borelowski-Lelewel.

1876 – W Paryżu zmarł Józef Szermentowski, malarz.

1909 – Urodził się Edward Hartwig, fotograf, współzałożyciel i członek honorowy Związku Polskich Artystów Fotografików.

1926 – Michał Grażyński w rezultacie dokonanego kilka miesięcy wcześniej zamachu majowego mianowany został wojewodą śląskim. Zajmował to stanowisko do wybuchu II wojny światowej.

1930 – Zmarł Kazimierz Dłuski, współzałożyciel i pierwszy prezes Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (TOPR).

1936 – Na zamku Rambouillet pod Paryżem podpisana została polsko-francuska umowa dotycząca pożyczki na dozbrojenie polskiej armii.

1937 – Urodził się Jerzy Bińczycki, aktor, przez wiele lat związany ze Starym Teatrem w Krakowie; w pamięci widzów zapisał się jako Bogumił Niechcic w ekranizacji „Nocy i dni” Jerzego Antczaka, znany także z ról w filmach „Znachor” i „Pan Tadeusz”.

1939 – Naczelny Wódz marszałek Edward Śmigły-Rydz wydał rozkaz strategicznego odwrotu na tzw. przedmoście rumuńskie. Rumunia ogłosiła neutralność w wojnie polsko-niemieckiej. Tego samego dnia Niemcy zajęli Kraków.

1939 – Rozpoczęto formowanie Robotniczej Brygady Obrony Warszawy.

1941 – Niemcy utworzyli w Wilnie getto.

1942 – Początek ostatniego etapu wielkiej akcji likwidacyjnej w warszawskim getcie – z tzw. kotła na Miłej do obozu zagłady w Treblince Niemcy wywieźli do 12 września 1942 r. ok. 50 tys. ludzi.

1944 – Powstanie Warszawskie: Padły ostatnie punkty polskiego oporu na Powiślu. W szpitalu na rogu ulic Tamki i Smulikowskiego oddziały niemieckie zamordowały rannych powstańców oraz ich kapelana o. Michała Czartoryskiego.

1944 – Dekret PKWN o reformie rolnej.

1947 – W Toruniu urodził się Krzysztof Orzechowski, aktor, reżyser teatralny, w latach 1999-2016 dyrektor Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie.

1951 – Dekret o ochronie i uregulowaniu własności osadniczych gospodarstw chłopskich na Ziemiach Odzyskanych – na jego mocy rolnicy stawali się właścicielami prowadzonych gospodarstw.

1954 – We Wrocławiu urodził się Maciej Zięba, dominikanin, teolog, filozof, publicysta; w okresie PRL działacz opozycji, wiceprezes wrocławskiego Klubu Inteligencji Katolickiej, członek NSZZ „Solidarność”; w latach 1998-2006 prowincjał polskiej prowincji dominikanów; dyrektor Europejskiego Centrum Solidarności w Gdańsku (2007-2010).

1959 – Premiera filmu „Pociąg” w reż. Jerzego Kawalerowicza.

1967 – Początek sześciodniowej wizyty w Polsce prezydenta Francji Charles’a de Gaulle’a.

1968 – Premiera filmu „Hrabina Cosel” w reż. Jerzego Antczaka.

1973 – Warszawskie Zakłady Telewizyjne wyprodukowały pierwsze polskie kolorowe telewizory marki Jowisz.

1974 – Urodził się Eryk Lubos, aktor, wystąpił w filmach „Boisko dla bezdomnych”, „Dom zły”, „Wenecja”, „Zabić bobra”, „Dzień kobiet”, „Stacja Warszawa”, „Drogówka”, „Taniec śmierci. Sceny z powstania warszawskiego”, a także w serialach „Ojciec Mateusz” i „1920. Wojna i miłość”.

1976 – Premiera filmu „Smuga cienia” w reż. Andrzeja Wajdy.

1982 – W Bernie uzbrojona grupa terrorystów, przedstawiających się jako członkowie Patriotycznej Armii Polskiej, zajęła budynek ambasady PRL.

1988 – W Londynie zmarł Stefan Themerson, pisarz, filozof, kompozytor, fotografik, reżyser, twórca filmów awangardowych.

2001 – W Sarasocie na Florydzie zmarł płk Wojciech Kołaczkowski, as polskiego lotnictwa, w czasie II wojny światowej dowódca legendarnego Dywizjonu 303.

2009 – W Łodzi zmarł Wojciech Bruszewski, reżyser, operator filmowy, fotograf, prekursor sztuki wideo w Polsce.

2011 – W Warszawie zmarł Janusz Morgenstern, reżyser, scenarzysta, producent filmowy; zrealizował m.in. filmy „Do widzenia, do jutra”, „Jowita”, „Trzeba zabić tę miłość” oraz seriale „Stawka większa niż życie”, „Kolumbowie” i „Polskie drogi”.

2016 – W Konstantynowie Łódzkim zmarł Andrzej Szymczak, w latach 1967-1984 bramkarz reprezentacji Polski w piłce ręcznej, brązowy medalista Igrzysk Olimpijskich w Montrealu (1976).

2021 – W Bielawie zmarł Tomasz Knapik, lektor filmowy, radiowy i telewizyjny oraz wykładowca Politechniki Warszawskiej. Jego głos był jednym z najlepiej rozpoznawalnych w Polsce.

7 września

1619 – W Koszycach, po zdobyciu miasta przez wojska Jerzego I Rakoczego, zamordowany został jezuita Melchior Grodziecki. Został beatyfikowany w 1905 r. przez Piusa X, a kanonizowany w 1995 r. przez Jana Pawła II.

1633 – Początek odsieczy smoleńskiej zakończonej zwycięstwem wojsk Rzeczypospolitej i kapitulacją wojsk moskiewskich.

1764 – Stanisław August Poniatowski został wybrany na króla Polski.

1789 – Sejm Czteroletni wyłonił Deputację do Formy Rządu kierowaną przez biskupa kamienieckiego senatora Adama Stanisława Krasińskiego, do zadań której należało opracowanie projektów reform ustroju Rzeczypospolitej.

1808 – W Londynie urodził się William Lindley, inżynier, projektant wodociągów warszawskich.

1848 – Ustawa sejmu wiedeńskiego ostatecznie likwidująca stosunki poddańcze w Austrii.

1928 – Otwarcie w Gdyni pierwszej linii transoceanicznej do portów w Kanadzie i USA.

1928 – Rozpoczęła się pierwsza edycja kolarskiego wyścigu Tour de Pologne.

1929 – Terroryści z Ukraińskiej Organizacji Wojskowej wysadzili w powietrze budynek dyrekcji lwowskich Targów Wschodnich.

1931 – Polski pilot Bolesław Orliński zwyciężył w amerykańskich zawodach lotniczych National Air Races w Cleveland.

1939 – Kapitulacja Westerplatte. Przez siedem dni ok. 200 żołnierzy WP pod dowództwem mjr. Sucharskiego i kpt. Dąbrowskiego bohatersko broniło placówki przed niemieckimi atakami z morza, lądu i powietrza.

1942 – We Lwowie Niemcy utworzyli zamknięte getto.

1943 – W Warszawie oddział dyspozycyjny „Agat” Kedywu Komendy Głównej AK dokonał udanego zamachu na zastępcę komendanta więzienia na Pawiaku SS-Oberscharführera Franza Bürkla.

1946 – W Chorzowie urodził się Olgierd Łukaszewicz, aktor, związany m.in. z warszawskimi teatrami: Powszechnym, Studio i Polskim; wystąpił w filmach „Sól ziemi czarnej”, „Perła w koronie”, „Brzezina”, „Lekcja martwego języka”, „Wierna rzeka”, „Seksmisja” i „Generał Nil”; prezes ZASP w latach 2002-2005 i od 2011 r.

1952 – W Łodzi urodziła się Iwona Bielska, aktorka, związana m.in. z Teatrem im. Juliusza Słowackiego w Krakowie i Narodowym Starym Teatrem; zagrała w filmach „Ćma”, „Wilczyca”, „Na srebrnym globie”, „Wesele” (2004) i „Wałęsa. Człowiek z nadziei”.

1956 – W Krakowie urodził się Tadeusz Isakowicz-Zaleski, duchowny archidiecezji krakowskiej, duszpasterz Ormian w Polsce południowej; autor publikacji historycznych, m.in. książki „Księża wobec bezpieki”, działacz ruchu na rzecz upamiętnienia ofiar ludobójstwa Polaków na Wołyniu, Podolu i w Galicji.

1956 – W Chorzowie urodził się Ryszard Riedel, wokalista, lider zespołu Dżem.

1957 – W Poznaniu urodziła się Ewa Kasprzyk, lekkoatletka, sprinterka, halowa mistrzyni Europy (1988), wielokrotna mistrzyni Polski; rekordzistka Polski w biegu na 100 i 200 m.

1963 – Premiera filmu „Milczenie” w reż. Kazimierza Kutza.

1965 – W Tomaszowie Mazowieckim urodziła się Joanna Trzepiecińska, aktorka, wystąpiła w filmach „Sztuka kochania”, „Nad rzeką, której nie ma”, „Papierowe małżeństwo”, a także w serialach „Panny i wdowy”, „Bar Atlantic” oraz „Rodzina zastępcza”.

1970 – W wieku 90 lat zmarł Izaak Grünbaum, jeden z sygnatariuszy deklaracji niepodległości Izraela. Do 1932 r. mieszkał w Polsce i był posłem na Sejm. Pochodził z Płońska, w czasach zaborów studiował prawo i medycynę na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim, a z powodu działalności w ugrupowaniach syjonistycznych był kilka razy więziony przez władze rosyjskie.

1979 – Premiera filmu „Lekcja martwego języka” w reż. Janusza Majewskiego.

1988 – W Warszawie zmarł Bolesław Płotnicki, aktor, przez wiele lat związany z warszawskim Teatrem Dramatycznym.

1989 – Zlikwidowano Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej (ZOMO), zastępując je Oddziałami Prewencji.

2007 – Sejm przyjął uchwałę o skróceniu swej kadencji.

2012 – W Kielcach zmarł Leszek Drogosz, bokser, trzykrotny mistrz Europy, brązowy medalista olimpijski z Rzymu (1960).

2019 – W Łodzi zmarł Zdzisław Szostak, kompozytor, dyrygent i twórca muzyki filmowej oraz pedagog Akademii Muzycznej w Łodzi. Pod jego batutą wykonano nagrania ścieżek dźwiękowych do ok. 200 produkcji filmowych. Sam jest autorem muzyki do 40 filmów, w tym 20 fabularnych – m.in.: „Aria dla atlety”, „Królowa Bona”, „Limuzyna Daimler-Benz”, „Znachor”, „Koniec świata”, „Księga wielkich życzeń”, „Listy miłosne”, „Glina”. 

O zmarłych tylko dobrze – albo wcale

.Spór o żołnierzy wyklętych nie ma wymiaru wyłącznie merytorycznego, ale przede wszystkim ideowy i polityczny. Pamięć o nich oderwała się od rzeczywistości historycznej; przekształciła się w autonomiczny byt o randze symbolu, z którym można postąpić tylko w dwojaki sposób: albo zdeptać, albo postawić na piedestale. Pomiędzy sferą sacrum i profanum nie leży już nic – z wyjątkiem prawdy – pisze Patryk PALKA.

Dyskusja o żołnierzach wyklętych ma kilka wymiarów. Pierwszy z nich to rozmowa o faktach. Jest domeną wąskiej grupy specjalistów i osób zainteresowanych zgłębianiem wiedzy naukowej na temat polskiego podziemia niepodległościowego. Drugi wymiar przyjmuje postać sporu ideowego. W mniejszym stopniu chodzi w nim o fakty, w większym o przekonania. Te ostatnie mają rozmaite źródła: własne wspomnienia, tradycję rodzinną, ogólny światopogląd (zarówno osobisty, jak i właściwy najbliższemu ideowo otoczeniu), zasłyszane hasła obecne w dyskursie publicznym, przeczytane teksty i książki – często niestety o marnej jakości merytorycznej. Wreszcie trzeci wymiar – polityczny. Nie chodzi w nim ani o fakty, ani o przekonania. Jego domeną są emocje i pragnienie zbicia kapitału społecznego na konsekwentnie podgrzewanym konflikcie. 

Termin „żołnierze wyklęci” jest bardzo ogólny i mało precyzyjny. Odnosi się do wszystkich żołnierzy podziemia niepodległościowego, którzy po wkroczeniu Sowietów do Polski w 1944 r. postanowili kontynuować zbrojną walkę także z tym okupantem, aż do momentu osiągnięcia celu, jakim było wyzwolenie ojczyzny spod obcego panowania. Do tego grona zaliczają się zatem zarówno najwięksi polscy bohaterowie XX w., pokroju rtm. Witolda Pileckiego czy gen. Augusta Emila Fieldorfa „Nila”, jak i postaci kontrowersyjne, takie jak Józef Kuraś ps. „Ogień” czy Zygmunt Szendzielarz ps. „Łupaszko”, co do których opinie historyków są wyraźnie podzielone, a nawet osoby pokroju Romualda Rajsa ps. „Bury”, które – jak dowodzi śledztwo IPN zamknięte w 2005 r. – dopuściły się zbrodni na ludności cywilnej o znamionach ludobójstwa, co kontestuje jedynie niewielka grupa badaczy.

Ogółem do grona żołnierzy wyklętych należało, według najnowszych ustaleń, ok. 120–180 tys. osób. Ówczesne podziemie niepodległościowe, zwane zazwyczaj „drugim podziemiem” lub „podziemiem antykomunistycznym”, składało się z szeregu organizacji o różnym profilu ideowym i politycznym, których przedstawiciele mieli inne wizje odrodzonej Polski. Łączyła ich idea walki o niepodległość. Jakakolwiek próba dokonania generalizacji i zamknięcia tego środowiska w sterylnych pojęciach, takich jak „bohaterowie” czy „bandyci”, mija się z celem. Również określenie „żołnierze wyklęci” wydaje się wobec tego dalece niewystarczające.

Współcześnie – inaczej niż w latach 90., kiedy wymyślono to pojęcie – problemem nie jest fakt, że tematyka podziemia antykomunistycznego nie gości w debacie publicznej (co wówczas uzasadniało zbiorcze zastosowanie epitetu „wyklęci”). Dziś kwestią najbardziej palącą jest to, że owa problematyka jest stale obecna w społeczno-politycznym dyskursie, a mimo to nie wynika z tego nic poza podkręcaniem emocji i wzmożeniem polaryzacji.

imo wypędzenia armii niemieckiej z terenów okupowanej Polski nie złożyli broni, ponieważ ich cel nie został osiągnięty. Kraj został włączony w sowiecką strefę wpływów. Nie był wolny, wobec czego znaczna część żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego postanowiła kontynuować walkę. Wyklęci nie mogli po prostu wrócić do normalności i zaangażować się w dzieło pokojowej odbudowy Polski. Dowodzi tego przypadek gen. „Nila” oraz innych zamordowanych przez bezpiekę i NKWD polskich bohaterów wojennych, którzy w 1945 i 1947 r. skorzystali z propozycji „amnestii”. Po ujawnieniu się nie poszli na ugodę z komunistami, nie mogli – wówczas złamaliby przysięgę wojskową, a wtedy żaden z nich nie byłby już sobą. Swoją niezłomną postawę przypłacili życiem. Alternatywą dla pozostałych, których jeszcze nie wykryto – również niezdolnych do porzucenia swoich przekonań – był las. 

Ci, którzy utożsamiają żołnierzy wyklętych z bandytami, głupcami, „którzy zapomnieli, że wojna się dawno skończyła”, odmawiający im prawa do obecności w przestrzeni publicznej, okazywania szacunku czy wspominania podczas lekcji historii, albo nie mają świadomości przywołanych faktów, albo celowo je ignorują. Jest jeszcze druga grupa, której członkowie ślepo wierzą, że każdy żołnierz wyklęty był bohaterem bez skazy, bądź są przekonani, że wierność idei niepodległości i oddanie sprawie polskiej to wystarczająco dużo, by uzasadnić zbrodnie na ludności cywilnej.

Realia, w których przyszło im żyć, wydobywały z człowieka najgorsze instynkty. W wojnie, także partyzanckiej, nie ma nic wzniosłego. Depcze moralność, dławi człowieczeństwo, sieje śmierć i spustoszenie. Trzeba niezwykłej determinacji i duchowej siły, żeby dać temu odpór, nie zapomnieć, o co się walczy, jakiej granicy nie wolno przekroczyć. Zdecydowanej większości żołnierzy wyklętych się to udało. Nie byli ludźmi bez skazy, lecz prawdziwe bohaterstwo, szczególnie w warunkach walki o narodowy byt, dalekie jest od ideałów z bajek. Zamiast lśniącej zbroi, nosi podarty płaszcz i ubłocone buty.

Jeśli słyszę dziś, że dzięki żołnierzom wyklętym żyjemy w wolnym państwie i mówimy po polsku, traktuję to jako swoistą metaforę. W gruncie rzeczy nie chodzi przecież o samą w sobie partyzantkę przeciw komunistom, ale ideę, którą wyklęci reprezentowali. Byli ostatnimi żołnierzami, którzy z bronią w ręku walczyli o wolność Polski. A dzięki ciągłości tej idei, podtrzymywanej m.in. przez członków podziemia antykomunistycznego, rzeczywiście możemy dziś cieszyć się wolnością. 

Tekst dostępny na łamach Wszystko co Najważniejsze: https://wszystkoconajwazniejsze.pl/patryk-palka-zolnierze-wykleci

PAP/ LW