Sejm Czteroletni – apogeum polskiego parlamentaryzmu
Sejm Czteroletni, trwający od 1788 do 1792 roku, był wielkim osiągnięciem polskiego przedrozbiorowego parlamentaryzmu w jego schyłkowym okresie. W krótkim czasie udało się wprowadzić w Rzeczpospolitej szereg doniosłych zmian w pojmowaniu idei państwa, narodu i uprawiania polityki. Przekształcenia te były tak daleko idące, że wielu badaczy i publicystów uznało, że nad Wisłą dokonała się swego rodzaju rewolucja. Trzeba jednak pamiętać, że przełom nie wziął się z niczego – był efektem narastającego od dziesięcioleci fermentu w polskich i litewskich umysłach.
Jak doszło do Sejmu Czteroletniego?
.W przedostatniej dekadzie XVIII wieku w Rzeczpospolitej coraz żywsze były głosy nawołujące do pilnej reformy. Kryzys, jaki dotknął państwo polsko-litewskie, stawał się dla szerokich mas szlacheckich sprawą bezdyskusyjną. Dowodów nie trzeba było daleko szukać: pierwszy rozbiór w 1772 roku oraz popadnięcie w zależność od Rosji musiały być dla wielu trudne do przełknięcia. Tym bardziej efektywna była wobec tego krytyka dotychczasowego porządku, w tym złotych wolności czy instytucji liberum veto. Coraz większy posłuch zdobywały idee oświeceniowe, a fundamenty pod modernizację położyła działalność kulturalna, edukacyjna i gospodarcza króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Problem stanowiło jednak to, że na straży polskiego marazmu stało potężne Państwo Carów.
Rozwój sytuacji międzynarodowej tym razem pomógł Rzeczpospolitej. W 1787 roku Imperium Osmańskie wypowiedziało Rosji wojnę odpowiadając na wcześniejsze prowokacje ze strony państwa Katarzyny Wielkiej. Co więcej, rok później to samo uczyniła Szwecja, przez co w Petersburgu musiano martwić się dwoma niezależnymi od siebie konfliktami zbrojnymi. Rosję wsparła w tej sytuacji Austria. Caryca zaczęła równolegle zabiegać o pomoc Rzeczpospolitej. Zgodę na udział polskiego wojska w działaniach prowadzonych poza granicami kraju musiał wydać Sejm. Dzięki temu strona rosyjska bardziej przychylnie spoglądała w kierunku zapatrywań narodu szlacheckiego. Dodatkowo o względy Rzeczpospolitej zaczęły zabiegać Prusy, w tym momencie nastawione w polityce zagranicznej przeciwko Rosji, dążące do jej osłabienia względem Imperium Osmańskiego. Parlament zebrał się 6 października 1788 roku, a kolejnego dnia zawiązano konfederację generalną, która zabezpieczała zgromadzenie przed zerwaniem. Marszałkiem obwołany został referendarz wielki koronny Stanisław Małachowski.
Sejm Czteroletni: działalność
.Obrady toczyły się w Warszawie na przestrzeni kolejnych czterech lat. Zaangażowanie szlachty było na tyle duże, że w toku obrad wykształcił się szereg stronnictw politycznych nieustannie pozostających w ruchu. Na porządku dziennym były transfery poszczególnych posłów do innych obozów oraz tworzenie i zrywanie związków pomiędzy koteriami. W wielkim uproszczeniu mówi się zazwyczaj o trzech ugrupowaniach. Stronnictwo patriotyczne, tworzone między innymi przez Stanisława Małachowskiego, Hugona Kołłątaja, Juliana Ursyna Niemcewicza czy Ignacego Potockiego, dążyło do gruntownych reform ustrojowych i zerwania związków z Rosją. Obóz hetmański, któremu przewodzili hetman wielki koronny Franciszek Ksawery Branicki, hetman polny koronny Seweryn Rzewuski i Stanisław Szczęsny potocki, miał nastawienie prorosyjskie i zabiegał o przywrócenie „dawnych praw”, w tym zwiększenie władzy hetmańskiej. Stronnictwo dworskie wreszcie, skupione wokół króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego i kanclerza wielkiego koronnego Jacka Małachowskiego, dążyło do modernizacji państwa w oparciu o sojusz z Rosją. Różnice zdań i koncepcji bywały duże nawet w obrębie tych wielkich bloków – należy więc przedstawiony podział uznawać za umowny.
Sejmujące stany bardzo szybko przystąpiły do działania, a na światło dzienne wypływały kolejne przełomowe decyzje: zwiększenia (na papierze) liczby wojska do stu tysięcy, likwidacji znajdującej się pod wpływem Rosji Rady Nieustającej, przeprowadzenia spisu powszechnego, wprowadzenia stałego podatku dochodowo-gruntowego (ofiary dziesiątego grosza). 18 kwietnia 1791 roku Sejm przyznał szereg przywilejów mieszczaństwu, na czele z uprawnieniem do wysyłania przedstawicieli na zgromadzenia parlamentarne i prawem do posiadania ziemi, czyniąc tym samym częściowy wyłom w dotychczas skostniałym układzie stanowym. 3 maja 1791 roku w drodze zamachu stanu udało się zaś uchwalić Konstytucję 3 Maja, wprowadzającą monarchię dziedziczną, znoszącą liberum veto, na nowo organizującą krajowe wojsko, parlament i system prawny.
Sejm Czteroletni: dziedzictwo
Problem z oceną dokonań Sejmu Czteroletniego wynika z tego, że większość reform miała charakter krótkotrwały. Kres ich obowiązywania wyznaczyły konfederacja targowicka, wojna polsko-rosyjska (1792) oraz rozbiory. Nie zmienia to jednak faktu, że w drodze postanowień, które zapadły w latach 1788–1792, osiągnięta została znacznie doskonalsza forma parlamentaryzmu niż ta, która obowiązywała przez prawie cały okres istnienia Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Konstytucja 3 Maja stała się na wieki symbolem polskiego odrodzenia w obliczu upadku, dodając kolejnym pokoleniom motywacji do walki o niepodległość pomimo wielu przeciwności.
Niektóre uchwały podjęte podczas Sejmu Czteroletniego są dowodem na to, że społeczeństwo szlacheckie w drugiej połowie XVIII wieku dojrzało do zmiany. Zgoda na ofiarę dziesiątego grosza była wielkim przełomem – po raz pierwszy na taką skalę elity Rzeczpospolitej przystawały na ograniczenie posiadanych przez siebie od dawien dawna przywilejów. Jednocześnie powstawały nowe kategorie obywatelstwa. W funkcjonowaniu państwa jako organizmu partycypować miał odtąd ten, kto płacił podatki, a nie ten, kto pochodził ze szlacheckiego rodu. Tak wielkie zmiany nie były efektem wyłącznie czterech lat politykowania, choć z pewnością miało ono znaczenie. Do przełomu szlachta przygotowywała się od dawna w drodze kolejnych projektów reform, debat politycznych i szeroko pojętego postępu na polach edukacji, kultury i gospodarki. Sejm Czteroletni był w tym ujęciu katalizatorem przyspieszającym zmiany i torującym drogę do nich.
Triumf konstytucji i marszałka Małachowskiego
.Dzieło naprawy państwa zaczęło się już na długo przed 1788 r. Najpierw było Collegium Nobilium, w którym pod opieką Konarskiego wykształciło się tysiące Polaków, w tym współtwórcy Konstytucji 3 maja, jak Ignacy i Stanisław Kostka Potoccy. Potem, już w czasach Stanisława Augusta, utworzono Szkołę Rycerską, kolejną kuźnię patriotyzmu, z której wyszedł m.in. Julian Ursyn Niemcewicz, uwieczniony przez Matejkę – podobnie jak Ignacy Potocki – na jego słynnym obrazie. I wreszcie dokonania Komisja Edukacji Narodowej, pierwszego na świecie ministerstwa szkolnictwa, i reforma Uniwersytetu Jagiellońskiego przeprowadzona przez Hugona Kołłątaja, współautora konstytucji; także on widnieje na obrazie Matejki.” – pisze dla „Wszystko co Najważniejsze” historyk sztuki PROF. Jerzy MIZIOŁEK.
„Wybitny historyk, ks. Walerian Kalinka, znawca Sejmu Czteroletniego, uważał, że uchwalenie konstytucji było akcją przeprowadzoną na podstawie fałszywego rozpoznania sytuacji politycznej. Rzeczywiście przesadnie uwierzono w dobre intencje Prus pod rządami Fryderyka Wilhelma i Leopolda II, życzliwego Polsce cesarza Austrii, który próbował – jak wiadomo, na próżno – przekonać co do konieczności reform w Polsce. Francja i Anglia miały swoje własne problemy. Jednak okres braku porozumienia pomiędzy Prusami i Rosją próbowano w Warszawie mądrze wykorzystać.”
„Konstytucja 3 maja z 1791 r. pozostaje jednym z tych wydarzeń w dziejach Polski, które pozwalają wierzyć w mądrość i żywotne siły narodu. Jej moc i triumfalny wymiar najlepiej wyraził Jan Matejko.” – stwierdza PROF. Jerzy MIZIOŁEK.
Oprac. Patryk Kuc
