Nagroda Nobla z medycyny lub fizjologii 2025
Prof. Piotr CZAUDERNA
Jak wielokrotnie w przeszłości, Nagroda Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny w 2025 roku rokazała się swego rodzaju niespodzianką – pisze prof. Piotr CZAUDERNA
.Przyznano ją trzem naukowcom: Mary E. Brunkow (z USA), Fredowi Ramsdellowi (także z USA) i Shimonowi Sakaguchiemu (z Japonii). Otrzymali ją za fundamentalne odkrycia dotyczące obwodowej tolerancji immunologicznej. Mówiąc prościej, badacze odkryli, w jaki sposób układ odpornościowy chroni nas przed tysiącami różnych drobnoustrojów próbujących zaatakować nasze ciała, a jednocześnie nie atakuje własnych komórek, prowadząc do swego rodzaju autotolerancji immunologicznej. Odkrycie to opiera się na identyfikacji tzw. regulatorowych limfocytów T (Treg), które działają jak strażnicy układu odpornościowego i zapobiegają atakom własnych komórek odpornościowych na nasz organizm. Zjawisko to nazwano właśnie „obwodową tolerancją immunologiczną”. Gdybyśmy jej nie wykształcili, znacznie więcej osób zapadałoby na poważne choroby autoimmunologiczne, jak powiedział, uzasadniając przyznanie nagrody Olle Kämpe, sekretarz Komitetu Noblowskiego.
Odkrycie Shimona Sakaguchiego, japońskiego immunologa, dotyczące nowej klasy limfocytów T, sięga jeszcze roku 1995, co bardzo namacalnie pokazuje, jak wiele czasu mija między dokonaniem odkrycia w medycynie a jego docenieniem przez Komitet Noblowski. Sakaguchi zauważył początkowo, że myszy, u których zaraz po urodzeniu usunięto grasicę, rozwijają gwałtowną reakcję autoimmunologiczną.
Z kolei Brunkow i Ramsdell, opierając się na odkryciu Sakaguchiego, wyjaśnili, dlaczego konkretny szczep myszy (o łuszczącej się skórze) jest szczególnie podatny na choroby autoimmunologiczne. Wynikało to z mutacji w genie nazwanym Foxp3. Co więcej, wykazali oni, że mutacje w ludzkim odpowiedniku tego genu powodują rzadką genetyczną chorobę zwaną IPEX (Immunodysregulation polyendocrinopathy enteropathy X-linked syndrome), która jest bardzo poważną chorobę autoimmunologiczną, objawiającą się między innymi ciężkim atopowym zapaleniem skóry, enteropatią (zaburzeniami jelitowymi) i cukrzycą. Sam Sakaguchi w roku 2003 powiązał powyższe odkrycia ze swoim znaleziskiem z lat 90. XX wieku, kiedy to dowiódł, że gen Foxp3 reguluje rozwój „regulatorowych limfocytów T”.
Jak stwierdza w swoim uzasadnieniu do tegorocznej nagrody Komitet Noblowski, istnieje wiele klas limfocytów T, które same w sobie są podstawowymi i niezbędnymi graczami w obronie organizmu. Należą do nich między innymi:
– limfocyty T pomocnicze (H – helpers), stale patrolujące organizm i alarmujące go, gdy wykryją atak inwazyjnego mikroorganizmu,
– limfocyty T zabójcy (K – killers), eliminujące komórki zainfekowane wirusem lub innymi patogenami; mogą również atakować komórki nowotworowe,
– limfocyty T regularowe (Reg).
.Wszystkie limfocyty T mają na swojej powierzchni specjalne białka zwane receptorami, które można porównać do pewnego rodzaju czujników, które pozwalają jakby skanować i rozpoznawać inne komórki. Ludzki organizm może wytworzyć ponad 1015 różnych receptorów limfocytów T.
Dzięki regulatorowej podklasie limfocytów T indukowana jest autotolerancja odpowiednio u niedojrzałych tymocytów i dojrzałych obwodowych limfocytów T. Niedojrzałe tymocyty, które są jakby nastawione na atakowanie własnych komórek, podlegają programowanej śmierci komórki, podczas gdy te pozostałe nie są aktywowane i w ten sposób unikają selekcji negatywnej. Te ostatnie limfocyty T podlegają selekcji pozytywnej i ostatecznie stanowią repertuar dojrzałych limfocytów T. Ten model selekcji grasicy zapewnia, że dojrzałe limfocyty T nie wchodzą interakcje z własnymi w tkankach obwodowych.
Jak stwierdził Komitet Noblowski, prace powyższych badaczy przyczyniły się do opracowania nowych metod leczenia nowotworów i chorób autoimmunologicznych. Bardzo dobrym przykładem nowych możliwości leczenia, które wynikły z powyższych badań, jest cukrzyca typu 1 u dzieci. Jest ona chorobą autoimmunologiczną charakteryzującą się postępującą utratą masy funkcjonalnej komórek beta trzustki, co skutkuje upośledzeniem wydzielania insuliny. Oprócz tradycyjnych metod leczenia tej choroby, takich jak wczesna diagnoza, wczesne rozpoczęcie insulinoterapii, odpowiednia edukacja pacjentów i ich rodziców, coraz większą rolę zaczynają odgrywać nowatorskie interwencje immunoterapeutyczne. Wynika to z faktu, że u podłoża rozwoju cukrzycy typu 1 leży brak równowagi między nadmierną autoagresywną odpowiedzią pewnych podklas limfocytów T a upośledzonymi mechanizmami ich autotolerancji. Szczególnie obiecujące wydają się strategie modyfikacji choroby, w szczególności immunoterapia skupiająca się na limfocytach regulatorowych klasy T FoxP3+ (Treg) oraz limfocytach B, które ułatwiają prezentację antygenów limfocytom T. Co ciekawe, jednym z pionierów tych ostatnich badań dotyczących leczenia cukrzycy w populacji pediatrycznej są także polscy naukowcy z Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego: immunolog prof. Piotr Trzonkowski oraz diabetolog prof. Małgorzata Myśliwiec.
.Warto też zauważyć, że w ostatnim czasie zdarza się, że Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny zaczynają otrzymywać naukowcy powiązani z prywatnymi laboratoriami naukowymi o charakterze komercyjnym, a nie z wielkimi uniwersytetami czy innymi uczelniami o ustalonej renomie. Tak było w roku 2023, kiedy to nagrodę otrzymała Katalin Karikó pracująca dla firmy BioNTech, która razem z koncernem Pfizer opracowała szczepionkę w technologii mRNA przeciwko COVID-19. W tym roku obydwoje badacze amerykańscy pracują z kolei dla amerykańskiej firmy Sonoma Biotherapeutics z San Francisco, zajmującej się leczeniem – a potencjalnie zamierzającej doprowadzić do wyleczenia – chorób autoimmunologicznych i zapalnych. Ich podejście opiera się na przywracaniu równowagi układu odpornościowego z wykorzystaniem zmodyfikowanych komórek regulatorowych T (Tregs), przy jednoczesnym ograniczeniu powikłań obserwowanych w przypadku innych metod terapeutycznych.
