Jakie straty poniosła Polska w I wojnie światowej?
11 listopada 1918 r. Polska odzyskała niepodległość po 123 latach niewoli. Z tego powodu jest to data jednoznacznie kojarzona obecnie w pozytywny sposób. Chociaż w rzeczy samej pożoga wojenna z lat 1914-1918 ostatecznie przyniosła szczęśliwy finał polskim staraniom niepodległościowym, to nie można zapominać o ogromnej liczbie ofiar i skali zniszczeń do jakich doprowadził ten konflikt również na ziemiach polskich. Bilans strat jakie poniosła Polska w I wojnie światowej sięga blisko miliona zmarłych Polaków oraz wielkich strat w zabudowie, przemyśle, gospodarce.
Ilu Polaków zginęło podczas I wojny światowej?
.W trakcie wielkiej wojny lat 1914-1918 zostało zmobilizowanych najwięcej Polaków w historii. Zaborcy powołali w sumie pod broń przynajmniej 2,9 mln mężczyzn polskiego pochodzenia – takie szacunki podawał specjalista w zakresie historii wojskowej lat 1756-1945, prof. Mieczysław Wrzosek, będący również autorem książki „Historii oręża polskiego 1795-1939”. Jeszcze większą liczbę wskazywała specjalna komisja powołana w II RP w celu oszacowania polskich strat w trakcie I wojny światowej, jeśli chodzi o terytorium II Rzeczypospolitej. Instytucja ta w trakcie badań doszła do wniosku, iż państwa zaborcze objęły poborem nawet 3,3 mln Polaków.
W części literatury można spotkać się z danymi zgodnie z którym była to nieco większa ilość żołnierzy – nawet 3,4-3,5 mln. Jak można przeczytać w książce „Zarys dziejów Polski”, pod red. J. Tazbira, którego szacunki opiewają właśnie na taką liczbę, najwięcej Polaków walczyło w armii Cesarstwa Austro-Węgierskiego (1,4 mln), następnie było Imperium Rosyjskie (1,2 mln), a na końcu II Rzesza Niemiecka (800 tys.).
.Zdaniem prof. Andrzeja Chwalby nigdy nie będzie możliwe dokładne określenie faktycznej liczby walczących w trakcie I wojny światowej Polaków, gdyż zwyczajnie nie dysponujemy odpowiednimi źródłami i danymi do tego. Ekspert dodatkowo wskazuje na inny problematyczny aspekt związany z tymi badaniami, a mianowicie rozbieżności metodologiczne. „Nie sposób ustalić, jak liczni byli Polacy wśród zmobilizowanych ze względu na niepełne dane, niejasną tożsamość etniczną oraz niekompletną dokumentację źródłową. Nie wszyscy, których autorzy uważali za Polaków, mieli polską świadomość narodową. Stąd rozbieżność szacunków” – mówił ekspert.
Nie ulega jednak wątpliwości, iż rekordowo duża liczba Polaków i osób polskiego pochodzenia została wcielona w czasie I wojny światowej do armii wszystkich walczących stron. W żadnym innym konflikcie zbrojnym nie zmobilizowano większek liczby polskich żołnierzy. Rekordowo wysokie niestety były również straty poniesione na frontach wielkiej wojny przez Polaków. Jak wynika z szacunków dokonanych w okresie dwudziestolecia międzywojennego, w ciągu czterech lat wojny zginęło blisko 387 tys. polskich żołnierzy. Najwięcej poległych Polaków miało być w armii austro-węgierskiej (219 tys.), następnie w niemieckiej (108 tys.), a potem w rosyjskiej (60 tys.). Oprócz tego blisko 800 tys. żołnierzy zostało kalekami lub odniosło rany. Należy tu także pamiętać o tym szczególnie tragicznym wymiarze I wojny światowej, że dla walczących w niej Polaków był to konflikt bratobójczy, gdyż przykładowo Polacy z zaboru rosyjskiego walczyli przeciwko Polakom z zaborów niemieckiego i austriackiego.
Polska w I wojnie światowej – blisko milion ofiar
.Autorzy tych szacunków już wówczas jednak zaznaczali trudności w podaniu precyzyjnej liczby i twierdzili, że najprawdopodobniej podane wcześniej liczby należy rozszerzyć do 450 tys. poległych żołnierzy oraz 900 tys. rannych. Prawdopodobnie to właśnie w trakcie I wojny światowej zginęło najwięcej żołnierzy polskiego pochodzenia ze wszystkich konfliktów jakie toczyły się dotąd w dziejach Polski. Dla porównania, nieporównywalnie tragiczniejsza jeśli chodzi o straty w ludności cywilnej oraz całkowite straty demograficzne, II wojna światowa doprowadziła do śmierci od 110 do 300 tys. polskich żołnierzy.
Na skutek działań wojennych, głodu, chorób w trakcie I wojny światowej duże straty nie ominęły również cywilów, acz nie były one aż tak katastrofalne jak w czasie II wojny światowej. W sumie w czasie tej wielkiej wojny europejskiej zginęło 300-400 tysięcy cywilów. Sumując wszystkie straty wychodzi nawet 900 tys. Polaków, którzy stracili życie w czasie wielkiej wojny. Oprócz tego w późniejszych wojnach o granice, już pod polskim sztandarem, zginęło następne 100 tys. Polaków – tym samym wielka wojna i będące jej następstwem wojny w Europie Środkowo-Wschodniej doprowadziły razem do śmierci nawet 1 mln Polaków.
Polska w I wojnie światowej – straty gospodarcze
.W latach 1914-1918 blisko 90 proc. terytorium późniejszej II Rzeczypospolitej zostało dotkniętych działaniami wojennymi. Szczególnie ciężki wymiar miały one w Królestwie Polskim, Galicji, czy na Kresach Wschodnich (przykładowo wyjątkowo dotkliwe były na Wołyniu). To właśnie przez te terytoria przebiegały linie frontu, które wraz z ofensywami i kontrofensywami po kilka razy mniej lub bardziej przesuwały się w jedną lub drugą stronę. Zniszczenia ominęły jedynie Wielkopolskę, Pomorze i Śląsk – czyli ziemie zaboru pruskiego. Co gorsza po 11 listopada 1918 r. wojenne zniszczenia nie ustały, gdyż w latach 1918-1921 niepodległa Polska toczyła wojny o swoje granice oraz musiała odeprzeć bolszewicką inwazję.
Również w przypadku strat gospodarczych dysponujemy jedynie szacunkami, gdyż nigdy nie został przygotowany skrupulatny i obszerny raport dotyczący tego zagadnienia. Posiadamy jednak częściowe dane które zostały przygotowane w trakcie paryskiej konferencji pokojowej w 1919 r. przez delegacje polską. Organ ten przedstawił swoje wyliczenia Komisji Odszkodowań. Wedle nich całkowita suma polskich strat wynosiła zawrotną sumę 73 mld franków w złocie, z czego blisko 22 mld z tej kwoty było związanych z bezpośrednimi zniszczeniami wojennymi, co odpowiadało blisko 10 proc. całemu ówczesnemu polskiemu majątkowi narodowemu. W przełożeniu na obecną walutą suma ta jest równa 100 miliardom zł.
Zgodnie z tymi danymi w trakcie I wojny światowej na ziemiach polskich zniszczeniu uległo 1,9 mln budynków, co odpowiadało prawie 20 proc. wszystkich budynków znajdujących się w Polsce. 10 proc. z tych wszystkich budynków miało wartość zabytkową. Jak pisał Jan Prószyński w książce „Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna”, przemarsze wielkich milionowych armii i ciężkie walki frontowe toczone w trakcie tego konfliktu doprowadziły do niemal całkowitego zniszczenia zabudowy drewnianej na polskiej wsi.
Które miasta najbardziej ucierpiały?
.Chociaż w przeciwieństwie do II wojny światowej w trakcie I wojny światowej nie uległo zniszczeniu tak wiele dużych miast, to kilka z nich zostało całkowicie zburzonych. Wśród nich znajdowały się następujące miasta: Kalisz (Niemieccy żołnierze zburzyli 95 proc. wszystkich budynków znajdujących się w tym wówczas nadgranicznym mieście), Gorlice, Stanisławów, Chełm. To że większa liczba dużych miast nie została w znaczącym stopniu zniszczona wynikało z tego, iż samoloty nie były jeszcze stosowane na szeroką skalę do masowych bombardowań zabudowy miejskiej. Co prawda przykładowo niemieckie sterowce kilka razy zrzucały bomby na Warszawę w latach 1914-1915, ale ataki te nie miały masowego charakteru jak późniejsze bombardowania z okresu II wojny światowej.
.Chociaż Polska w I wojnie światowej doświadczyła dużo większych zniszczeń w zabudowa wiejskiej, to nie oznacza to, iż miasta uszły suchą stopą z tej wojennej zawieruchy. Oprócz wspomnianych wcześniej czterech całkowicie zniszczonych polskich miast, wojna w istotny sposób dotknęła też kilkaset miast i miasteczek. Trend mniejszych, acz nie małych, zniszczeń miast nie dotyczył ziemi lubelskiej oraz ziemi sandomierskiej – na tych obszarach znaczna liczba średnich miast i małych miasteczek po wojnie nigdy nie powróciła do stanu zabudowy z 1913 r. Liczba wsi, które dotknęły poważne zniszczenia sięgała kilku tysięcy.
Polska w I wojnie światowej – straty w przemyśle
.Zniszczenia na ziemiach polskich pogłębiła taktyka spalonej ziemi, którą szczególnie upodobała sobie armia rosyjska – co też zwiększyło znacząco straty oraz ogólną destrukcje w zabudowie jakich doznało Królestwo Polskie. Ten uderzający w ludność cywilną sposób prowadzenia działań wojennych był uskuteczniany jednak także przez armie państw centralnych.
Jeśli chodzi o inne straty w zabudowie, to uszkodzonych w różnym stopniu zostało w sumie 2 tys. kościołów, całkowitemu zniszczeniu uległo 55 proc. dużych mostów, 63 proc. dworców, 48 proc. parowozowni i warsztatów, 81 proc. stacji wodnych oraz wież ciśnień. Działania wojenne dotknęły także miasta-twierdze, takie jak Przemyśl, Dęblin, Brześć, Modlin.
.Istotnie ucierpiał polski przemysł, w szczególności ten, który przed wojną był szczególnie silnie rozwinięty na ziemiach Królestwa Kongresowego. W 1915 r. wraz z przesuwaniem się linii frontu na wschód Rosjanie wywieźli w głąb Imperium całe fabryki i maszyny wraz z personelem – w sumie przetransportowali 150 zakładów przemysłowych oraz 70 tys. robotników. Jeśli chodzi o duże fabryki, to armia carska ewakuowała wielkie warszawskie zakłady Lilpop, Rau i Loewenstein, Gerlach i Norblin. Te zakłady, których Rosjanom nie udało się przetransportować były podpalane i niszczone. Z tego powodu destrukcji uległy zakłady żyrardowskie, częstochowskie, ostrowieckie, przędzalnię w Markach czy fabrykę papieru w Jeziornie. Strategia grabieży i niszczenia przemysłu w Królestwie była prowadzona także przez armię niemiecką i austro-węgierską. W sumie stan przemysłu na ziemiach Królestwa Kongresowego w wyniku wojny został cofnięty w 1919 r. do poziomu z lat 70. XIX wieku.
Marcin Jarzębski
