"Geneza i tożsamość Konstytucji V Republiki"

Znakomity francuski historyk René Rémond zajmował się ideami politycznymi z przekonaniem, że są one wyrazem ludzkiej wolności i kreatywnej roli jednostek w historii[1]. Trudno o lepszy przykład potwierdzający jego intuicję niż dzieło ustrojowe Charlesa de Gaulle’a. Powstanie V Republiki Francuskiej było rzadkim w historii przypadkiem zwycięstwa idei nad rzeczywistością, doświadczeniem uformowania ustroju na podstawie oryginalnych koncepcji ustrojowych de Gaulle’a i jego współpracowników. Wydaje się, że w historii Europy nie dokonała się druga tak głęboka zmiana w ramach ustrojów konstytucyjno-pluralistycznych[2]. V Republika powstała w konfrontacji z systemem supremacji parlamentu, który obowiązywał we Francji nieprzerwanie od 1870 r. Trzeba podkreślić, że III i IV Republika cieszyły się poparciem większości elit politycznych i dysponowały silnym uzasadnieniem doktrynalnym.

De Gaulle dał przykład polityki przekraczającej horyzont celów doraźnych i skoncentrowanej na budowie dobrych instytucji, dzięki którym Francja przezwyciężyła własną słabość ustrojową.

Francuski konstytucjonalista Georges Vedel pisał o wyjątkowym znaczeniu czynnika woluntarystycznego (facteur volontariste) w powstaniu V Republiki[3]. De Gaulle dał przykład polityki przekraczającej horyzont celów doraźnych i skoncentrowanej na budowie dobrych instytucji, dzięki którym Francja przezwyciężyła własną słabość ustrojową.

To bardzo wymowne, że pierwszy rozdział Pamiętników nadziei nosi tytuł „Instytucje”[4]. Co ciekawe, w oczach de Gaulle’a to polityka instytucjonalna miała być właściwą reakcją na galijską skłonność do podziałów, będącą zasadniczą wadą narodową Francuzów[5]. Instytucjonalizm – czyli przekonanie, że nawet najlepsza polityka jest bezradna w sytuacji braku dobrych instytucji – był też cechą charakterystyczną myśli konstytucyjnej Michela Debré, bliskiego współpracownika de Gaulle’a i z pewnością architekta numer dwa Konstytucji V Republiki oraz jej głównego redaktora[6]. W tekście Konstytucyjny problem Francji, napisanym jeszcze w czasach działalności w Résistance, dowodził on, iż „doświadczenie pokazuje, że sukces wielkich polityk i wartość mężów stanu zależą w dużej mierze od instytucji”[7]. Bez wątpienia Konstytucja z 1958 r. dała Francji narzędzia do prowadzenia aktywnej polityki państwowej i odzyskania wiodącej pozycji na Starym Kontynencie[8]. Nawet jeśli pozycja polityczna i ekonomiczna Francji w Europie po zjednoczeniu Niemiec wydatnie osłabła, a sens suwerenności uległ przewartościowaniu, to V Republika nadal jest państwem rządnym, zdolnym do panowania nad własnym losem.

Od chwili powstania, V Republika nastręczała trudności interpretacyjnych. W istocie oryginalne dzieło ustrojowe de Gaulle’a nie miało wcześniej odpowiednika w żadnym utrwalonym dotąd systemie politycznym. V Republika zniosła bowiem supremację parlamentu i stworzyła silną prezydenturę jako ośrodek przywództwa państwowego. Jednocześnie zachowała parlamentarną odpowiedzialność rządu, będącą podstawową przesłanką istnienia ustroju parlamentarnego. Nie mogła być zakwalifikowana ani jako ustrój prezydencki, ani parlamentarny. Spojrzenie na V Republikę z perspektywy komparatystycznej pozwala dostrzec inne aspekty jej oryginalności.

Francja była pierwszym dużym państwem, które wprowadziło instytucje demokracji bezpośredniej z zamysłem podejmowania w tej formie decyzji istotnych dla wspólnoty państwowej. Do 1970 r. V Republika wiodła prym pod względem liczby referendów przeprowadzonych w kwestiach kluczowych[9]. Pośród dużych państw Zachodu Francja jest nadal jedynym krajem odwołującym się stale do tej instytucji. Trzeba też zauważyć nowatorstwo obecnego w Konstytucji z 1958 r. referendum ustawodawczego, które przewiduje uchwalenie wprost ustawy przez naród w głosowaniu powszechnym.

Do 1970 r. V Republika wiodła prym pod względem liczby referendów przeprowadzonych w kwestiach kluczowych. Pośród dużych państw Zachodu Francja jest nadal jedynym krajem odwołującym się stale do tej instytucji. 

Nowa Konstytucja wprowadziła unikatowy (odmienny od Kelsenowskiego) model kontroli konstytucyjności ustaw i prekursorską we wspólnotach europejskich procedurę kontroli konstytucyjności zobowiązań międzynarodowych stosowaną w bardzo wczesnej fazie, przed uchwaleniem ustawy wyrażającej zgodę na ratyfikację (art. 54 Konstytucji). Wreszcie nie można zapomnieć o oryginalnym dziele Michela Debré i jego współpracowników z Rady Stanu (Conseil d’État) – francuskim modelu zracjonalizowanego parlamentaryzmu[10]. Polega on na powiązaniu reformy prawa wyborczego z jednoczesnym użyciem wielu mechanizmów wzmacniających władzę wykonawczą wobec parlamentu. Dzięki niemu Konstytucja V Republiki od początku swego istnienia miała przymiot wewnętrznej elastyczności i była przygotowana na cohabitation, czyli stabilne i efektywne funkcjonowanie rządu parlamentarnego bez poparcia ze strony prezydenta.

Tematem książki, którą czytelnik dostaje do rąk, jest geneza i tożsamość Konstytucji V Republiki w kształcie, w jakim została uformowana w latach 1958-1962 (w książce bronię poglądu, że wprowadzenie powszechnych wyborów prezydenckich w 1962 r. urzeczywistniało pierwotny plan reformatorski i odpowiadało założeniom doktrynalnym V Republiki). Używam pojęcia ‘tożsamość konstytucji’ rozumianego jako zespół zasad odnoszących się do celów wspólnoty państwowej, podmiotu suwerenności, sposobu jej wykonywania, wiodącego organu władzy w państwie i specyfiki architektury ustrojowej[11]. Wypada zwrócić uwagę na to, że jest to pojęcie bardziej szczegółowe niż pojęcie tożsamości konstytucyjnej danego państwa.

Tożsamość konstytucyjna Francji wiązana jest z republikańską formą ustrojową, zasadami suwerenności narodu, niepodzielności, laickości i socjalnego charakteru republiki. Pojęcie to zostało użyte po raz pierwszy w orzeczeniu Rady Konstytucyjnej z 27 lipca 2006 r., w związku z określeniem relacji między normami konstytucyjnymi a normami prawa europejskiego[12]. Tożsamość konstytucyjna Francji to właściwie pojęcie identyczne z francuską tradycją republikańską, którą przedstawiam w rozdziale I książki. Tymczasem o tożsamości Konstytucji V Republiki decydują także te zasady, które przesądzają o konkretnym sposobie ekspresji suwerenności, wiodącym podmiocie władzy (organie suwerennym) i tym, co specyficzne w architekturze państwa. Przyjmuję, że na Konstytucję V Republiki w momencie jej uchwalenia składały się: sam tekst konstytucji, Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r., preambuła do Konstytucji z 1946 r., a także kluczowe dla porządku konstytucyjnego ustawy organiczne[13].

Wbrew często głoszonej tezie uważam, że V Republika nie mogła powstać jako monarchia republikańska. Republika we Francji była dziełem rewolucji francuskiej i ukształtowała swe wartości w zasadniczej konfrontacji z tradycją monarchistyczną[14]. Specyficznie rozumiana idea suwerenności narodu, uformowana pod wpływem myśli Rousseau, idee niepodzielności i laickości republiki tworzyły całkowicie nowy model państwowości. W tej sytuacji synteza antagonistycznych tradycji nie była możliwa. Zasady republikańskie i monarchiczne wykluczały się wzajemnie i nie mogły tworzyć spójnej konstrukcji. De Gaulle, choć wychował się w rodzinie o sympatiach monarchistycznych, wyznawał patriotyzm państwowy i akceptował republikę jako trwały sposób egzystencji Francji[15]. Jego poglądy dojrzewały pod wpływem republikańskich nacjonalistów, jak Charles Péguy i Maurice Barrès. To z ich inspiracji ukształtował się patriotyzm państwowy de Gaulle’a, akceptujący republikę, inkluzywny w stosunku do różnych rodzin ideowych i zorientowany na wzmocnienie struktur państwa, mające stać się narzędziem do budowy potęgi Francji.

W czasie II wojny światowej de Gaulle jako przywódca Wolnej Francji z wielką konsekwencją ugruntował tradycję republikańską w sporze z Vichy. W Pamiętnikach wojennych mógł napisać, że w 1940 r. ocalił Republikę, porzuconą przez zdecydowaną większość elity politycznej. W latach 1944-1946, jako szef rządu tymczasowego doprowadził do tego, że zasady republikańskie stały się fundamentem powojennej Francji. W tym czasie de Gaulle rozbudował etatystyczny model gospodarki i ukształtował społeczny charakter Republiki Francuskiej. Decyzje de Gaulle’a jako przywódcy Wolnej Francji i premiera rządu tymczasowego legły u podstaw konstytucjonalizacji zasad republikańskich, a także wyraźnego odwołania się i dowartościowania Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1989 r. w obu powojennych Konstytucjach.

Dlatego też V Republika mogła powstać jedynie jako zmiana instytucjonalna w ramach republikańskiej aksjologii. De Gaulle i rzecznicy reform nie działali w intelektualnej próżni – mogli wykorzystać polemiczny wobec supremacji parlamentu dorobek reformizmu lat trzydziestych i spójne koncepcje reform André Tardieu, Raymonda Carré de Malberga i Komitetu Bardoux. W żadnym razie jednak V Republika nie była efektem mechanicznego zastosowania tych koncepcji, ale zawdzięcza swoją specyfikę oryginalnej myśli de Gaulle’a i współkształtującym ją tendencjom: republikańskiemu demokratyzmowi i zracjonalizowanemu parlamentaryzmowi. W 1958 r. de Gaulle powrócił do władzy  z planem głębokiej zmiany ustrojowej. Analiza dokumentów dotyczących prac nad nową Konstytucją potwierdza przekonanie, że de Gaulle i jego współpracownicy dysponowali zwartą wizją nowej Konstytucji i niezwłocznie po uchwaleniu ustawy konstytucyjnej z dnia 3 czerwca 1958 r. wytyczyli kierunek prac merytorycznych.

Kazimierz M.Ujazdowski

Tekst pochodzi z książki „Geneza i tożsamość Konstytucji V Republiki” wyd. Ośrodek Myśli Politycznej.

[1]    Réne Rémond przedstawił swoje credo naukowe i rozumienie idei politycznych w ostatnim wydaniu klasycznej pracy poświęconej prawicy we Francji. Właśnie to wydanie książki zostało udostępnione polskiemu czytelnikowi; R. Rémond, Francuska prawica dzisiaj, Wyd. Iskry, 2008.

[2]    Używam tego terminu za Raymondem Aronem, który w ten sposób określał model ustrojowy urzeczywistniający autentyczną konkurencję polityczną. R. Aron, Esej o wolnościach, Fundacja Aletheia, 1997, s. 146.

[3]    G. Vedel, Le hasard et la nécessité, „Pouvoirs” 1989, nr 50, s. 15-30.

[4]    Ch. de Gaulle, Mémoires d’espoir, 2 t., Plon, 1970-71.

[5]    Tegoż, Przemówienie w Bayeux, [w:] K. M. Ujazdowski, V Republika Francuska. Idee, Konstytucja, Interpretacje, OMP, 2010, s. 76-88.

[6]    Na instytucjonalizm myśli Michela Debré zwrócił uwagę Silvano Aromatario, autor najnowszej pracy poświęconej jego koncepcjom konstytucyjnym; S. Aromatario, La pensée politique et constitutionnelle de Michel Debré, L.G.D.J., 2006.

[7]    M. Debré, Konstytucyjny problem Francji, [w:] K. M. Ujazdowski, V Republika Francuska…, dz. cyt., s. 141.

[8]    Na ten aspekt powstania V Republiki zwrócił niedawno uwagę Jarosław Szymanek, który w tekście Aksjologia konstytucji V Republiki Francuskiej stwierdza: „Silna Francja (w każdym właściwie sensie tj. politycznym, ustrojowym, ekonomicznym czy międzynarodowym) to bowiem dla założyciela
V Republiki zasadniczy cel modernizacji politycznej, która była konieczna po to by przywrócić Republique française jej należne miejsce jako państwa wzorca, państwa będącego modelowym wręcz przykładem demokracji, konstytucji czy po prostu dobrego (optymalnego, sprawnego) ustroju politycznego”; J. Szymanek, Aksjologia konstytucji V Republiki Francuskiej, „Przegląd Sejmowy” 2008, nr 6, s. 40.

[9]    A. Antoszewski, R. Herbut, Demokracje zachodnioeuropejskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1997, s. 258.

[10]   Autorem pojęcia ‘zracjonalizowany parlamentaryzm’ był francuski konstytucjonalista rosyjskiego pochodzenia B. Mirkine-Guetzévitch. Pojęcia zracjonalizowany parlamentaryzm używał do opisu tej fazy rozwoju rządów parlamentarnych po I wojnie światowej, w której doszło do zjurydyzowania
(a zatem pewnego ograniczenia) przewagi parlamentu nad egzekutywą. Racjonalizacja parlamentaryzmu zastąpiła normy zwyczajowe, które tworzyły niczym nieograniczoną hegemonię władzy ustawodawczej. Tymczasem zracjonalizowany parlamentaryzm w myśli Michela Debré, który stał się ważną częścią Konstytucji V Republiki, ma inny sens. W tym rozumieniu pojęcie to oznacza powiązanie reformy prawa wyborczego z wprowadzeniem zestawu instytucji konstytucyjnych służących stabilności i efektywności rządu ponoszącego odpowiedzialność przed parlamentem. Szerzej poruszam to zagadnienie w rozdziale V.

[11]   Pojęcia ‘tożsamość konstytucji’ używał Leszek Garlicki w artykule poświęconym normom konstytucji relatywnie niezmienianym. L. Garlicki, Normy konstytucji relatywnie niezmieniane, [w:] Charakter i struktura norm konstytucji,red. J. Trzciński, Wydawnictwo Sejmowe, 1997, s. 137-156.

[12]   Zob. 27 lipca 2006, Decyzja Rady Konstytucyjnej, 2006-540 DC; zob. M. Troper, Identité constitutionnelle, [w:] Cinquantième anniversaire de la Constitution Française, red. B. Mathieu, Dalloz, 2008, s. 123-133; K. Wojtyczek, Europeizacja konstytucji V Republiki Francuskiej, „Przegląd Sejmowy” 2008, nr 6; K. Wójtowicz, Rola sądów konstytucyjnych w tworzeniu zintegrowanej europejskiej przestrzeni prawnej, [w:] Europejska przestrzeń sądowa. L’espace judiciaire européen, red. R. Grzeszczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2010, s. 13-27. Zob. uwagi Krzysztofa Wojtyczka o podstawowych zasadach konstytucyjnych wyznaczających tożsamość konstytucyjną państwa w książce Przekazywanie kompetencji państwa organizacjom międzynarodowym, Wydawnictwo UJ, 2007, s. 27-54.

[13]   Zob. uwagi Ewy Gdulewicz o konstytucyjnym statusie ustaw organicznych. E. Gdulewicz, O ustawie organicznej,[w:] Instytucje prawa konstytucyjnego w dobie integracji europejskiej. Księga jubileuszowa dedykowana prof. Marii Kruk, red. J. Wawrzyniak i M. Laskowska, Wydawnictwo Sejmowe, 2009, s. 541-547; Zob. pełny wykaz ustaw organicznych uchwalonych od 1958 r.: http://www.se­nat.fr/connaitre/pouvoirs_publics/pouvoirs_publics7.html.

[14]   Zob. R. Aron, Esej o wolnościach, dz. cyt.;S. Berstein, Une monarchie républicaine, [w:] J. F. Sirinelli, S. Guillaume, J. Garrigues, Comprendre…, dz. cyt.; D. Bourmaud, Monarchie, dyarchie, polyarchie: variations autour du pouvoir sous la V^e République, „Pouvoirs” 2001, nr 99; M. Duverger, La monarchie républicaine (ou comment les démocraties se donnent des rois), Laffont, 1974; R. Ghévontian, Czy prezydent V Republiki jest monarchą republikańskim?, „Przegląd Sejmowy” 2008, nr 6; A. Hall, Naród i państwo w myśli politycznej Charles’a de Gaulle’a, Neriton, 2005.

[15]   Pojęcie ‘nacjonalizm państwowy’ w odniesieniu do myśli de Gaulle’a obecne jest w pracach Oliviera Duhamela. Zob. O. Duhamel, Discours de Bayeux 16 juin 1946, [w:] F. Châtelet, O. Duhamel, E. Plisier, Dictionnaire des œuvres politi­ques, PUF, 1986, s. 367-369.