PIĘKNO HISTORII [26]. „Wolna elekcja. Jak Polacy i Litwini wybierali króla?”

Szanowni Państwo, przedstawiamy „Piękno Historii” – newsletter historyczny redakcji „Wszystko co Najważniejsze”. Tematem przewodnim tego wydania jest wolna elekcja w Rzeczpospolitej. Jak szlachta wybierała króla? Jakie procedury obowiązywały? Czy poszczególne wolne elekcje wyglądały tak samo?

.„Piękno Historii” to przestrzeń dla każdego, kto interesuje się historią – zarówno na co dzień, jak i okazjonalnie. Prezentujemy tu wybór najważniejszych i najciekawszych wydarzeń historycznych, których rocznice obchodzimy w danym tygodniu. Znajdą tu Państwo również jakościowe teksty na temat historii autorstwa profesjonalnych historyków, napisane w sposób przystępny i ciekawy. 

Nasz newsletter to także szansa na zapoznanie się z głosem z epoki, w który warto się wsłuchać. Prezentujemy go pod postacią cytatu z wybranego źródła historycznego. Proponujemy ponadto zdjęcie bądź obraz z epoki, dzięki którym obcowanie z przeszłością będzie ciekawsze. Znajdą tu Państwo również polecenia książek historycznych, po jakie warto sięgnąć. Co tydzień przedstawimy także sylwetkę polskiego naukowca, wynalazcy, myśliciela, dowódcy wojskowego, polityka lub artysty, którego dokonania  wpłynęły na świat, jaki znamy dziś. 

Zapraszam Państwa do lektury.

Patryk PALKA
Redaktor „Piękna Historii”

________________________________________________________________________

NEWSLETTER „PIĘKNO HISTORII” NA PAŃSTWA SKRZYNKACH MAILOWYCH W KAŻDY WTOREK:

>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> Zapisz się [TUTAJ] <<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<

________________________________________________________________________

Lektura na tydzień

Patryk PALKA: Wolna elekcja. Jak szlachta Rzeczpospolitej wybierała króla

.„Na podstawie analizy przebiegu poszczególnych elekcji można dojść do mylnego i anachronicznego wniosku, że fakt uczynienia tronu elekcyjnym na drodze wolnego wyboru przez masy szlacheckie był olbrzymim błędem i jedną z przyczyn upadku Rzeczpospolitej. W istocie problem leżał gdzie indziej. Wolna elekcja na zasadzie viritim była przejawem wielkości ówczesnej myśli politycznej Rzeczpospolitej. Wdrożenie takiego rozwiązania w XVI stuleciu – nie za sprawą działań wizjonera, który siłą narzuciłby masom rozstrzygnięcie dobre dla wspólnoty, jak chciałby Machiavelli, ale dzięki inicjatywie i zgodnej aktywności ciała obywatelskiego (wówczas szlachty) – to jedno z największych i najważniejszych osiągnięć myśli europejskiej doby nowożytnej. Niestety, tej wizjonerskiej koncepcji nie obudowano odpowiednimi ramami instytucjonalnymi.

Zasady wyboru króla opracowane w latach 1572–1573 były bardzo ogólne i zawierały olbrzymie luki. Taki system mógł funkcjonować tylko przy założeniu, że na straży prawa, a co za tym idzie także pomyślności republiki (rzeczpospolitej), stoją nie tylko rozwiązania instytucjonalne, ale przede wszystkim cnota obywatelska. (…) Stworzono wówczas ogólne ramy instytucjonalne, wskazujące obywatelom państwa polsko-litewskiego, co robić, by wybrać króla. Pomyślność tego procesu zależała jednak przede wszystkim od postawy obywatelskiej. Jeśli członkowie wspólnoty politycznej zachowają się dojrzale, a wzgląd na praworządność i dobro wspólne będzie ich podstawowym imperatywem, na pewno nie złamią ustalonych zasad, dojdą do konsensusu i jednomyślnie zaakceptują wybór określonej osoby, nawet jeśli nie dla wszystkich będzie to opcja doskonała. Jednocześnie niczyja wolność nie zostanie naruszona (każdy ma bowiem prawo głosu).

Tylko wyjątkowy idealista uwierzyłby w możność powodzenia takiej koncepcji. Ale w 1573 roku tak właśnie się stało. Cud pierwszej wolnej elekcji wymykał się logice. Był szczytową formą dojrzałości obywatelskiej najlepszego pokolenia polskiej i litewskiej szlachty. Jednocześnie stał się pułapką. Kolejne dwie elekcje pokazały, że system jest wadliwy i wymaga usprawnień. Szlachta była jednak przekonana o doskonałości ustroju, który umożliwił realizację w praktyce klasycznego ideału z pozoru niemożliwego do spełnienia. Nienaruszalność fundamentalnych praw uważano za klucz do zachowania wolności i pomyślności republiki. Problemem Rzeczpospolitej nie było zatem to, że obywatele państwa mogli wybierać króla na drodze wolnej elekcji. Fundamentalną wadą systemu była sama procedura wyboru” – Patryk PALKA, „Wolna elekcja. Jak szlachta Rzeczpospolitej wybierała króla”.

Link do tekstu: [CZYTAJ]

________________________________________________________________________

Prof. Andrzej NOWAK: Trudny rok 1670. Między Rzeczpospolitą, Ukrainą a Turcją

.„Rok 1670 – tu bodaj po raz pierwszy majaczy szantaż swoistej alternatywy: albo modernizacja, to jest porzucenie złego dziedzictwa Rzeczypospolitej i pójście za każdą dyrektywą, jaka nadejdzie z krajów bardziej oświeconych, albo trwanie przy »mrzonkach« wielkiej Polski, z jakąś historyczną misją czy rolą wobec Europy wschodniej.

Pierwszych 18 miesięcy panowania Michała Wiśniowieckiego było dla Rzeczypospolitej boleśnie straconych. Z powodu zacietrzewienia opozycji, niezdolnej uznać swojej klęski na elekcji, państwo polsko-litewskie nie było w stanie goić głębokich ran, jakie pozostawały wciąż otwarte po latach „potopu”. Minął wszak termin, w którym miał być zwrócony Rzeczypospolitej Kijów. Rozmowy na ten temat toczyli komisarze królewscy z carskimi w Andruszowie – od października 1669 do marca 1670 roku. Zagrożona przez Turcję Polska potrzebowała zgody z Rosją, a komisarze cara zgodnie z instrukcją Aleksego podkreślali, że Korona nie będzie w stanie obronić Kijowa przed islamskim najeźdźcą – i dlatego właśnie musi tam pozostać carski wojewoda i jego wojsko. Obiecywali sojusz militarny przeciw Turcji – i na tej obietnicy oraz zapewnieniu o kontynuacji rokowań nad wiecznym pokojem rozmowy zakończono. Car mierzył się właśnie z wielkim powstaniem kozacko-chłopskim Stiepana Razina i w istocie nie zamierzał w tym momencie włączać się w konflikt Tatarów i Turcji z Rzecząpospolitą.

Gdyby nie zerwane dwa sejmy, może to wojsko koronne, wzmocnione finansowo i połączone, a nie skonfliktowane kłótnią hetmanów (Sobieskiego jako filara malkontentów i Dymitra Wiśniowieckiego jako obrońcy króla) mogłoby demonstracją zbrojną nacisnąć jesienią 1670 roku na Moskwę i w tej trudnej dla niej chwili odzyskać dla Rzeczypospolitej Kijów? Nie dowiemy się tego nigdy, bo historia potoczyła się inaczej. Trwać będą więc dalej jałowe, bo bezsilne ze strony Rzeczypospolitej, rozmowy na linii Moskwa-Warszawa. Poselstwa krążyć będą w obie strony, ale Kijów pozostawał w rękach moskiewskich” – pisze prof. Andrzej NOWAK w tekście „Trudny rok 1670. Między Rzeczpospolitą, Ukrainą a Turcją”.

Link do tekstu: [CZYTAJ]

________________________________________________________________________

Kalendarium historyczne: 18 lutego – 24 lutego

Wtorek 18 lutego:

• 1386 – W katedrze wawelskiej odbył się ślub Jadwigi Andegaweńskiej, króla Polski, z Władysławem Jagiełłą, wielkim księciem litewskim. Małżeństwo przypieczętowało sojusz Polski i Litwy, które były odtąd złączone unią personalną. Zapoczątkowało tym samym nowy rozdział w dziejach obu państw, które z krótkimi przerwami pozostały związane aż do schyłku XVIII w., współtworząc od 1569 r. Rzeczpospolitą Obojga Narodów. 
• 1564 – Zmarł Michał Anioł (właśc. Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni), włoski rzeźbiarz, malarz, architekt, poeta, jeden z najważniejszych przedstawicieli sztuki renesansowej oraz najwybitniejszych artystów w dziejach. Pośród arcydzieł Michała Anioła znajdują się m.in. freski w Kaplicy Sykstyńskiej, „Pieta watykańska”, „Dawid”, nagrobek papieża Juliusza II, „Bachus”, „Madonna z Brugii” i wiele innych. Artysta opracował również projekt kopuły Bazyliki św. Piotra.
• 1846 – Rozpoczęła się rabacja galicyjska, inspirowane przez władze austriackie powstanie chłopskie skierowane przeciw szlachcie. Symbolem rabacji stał się Jakub Szela, jeden z przywódców chłopskich formacji.

Środa 19 lutego:

• 1473 – Urodził się Mikołaj Kopernik, jeden z najwybitniejszych polskich uczonych, autor słynnego dzieła „O obrotach sfer niebieskich”, w którym przedstawił teorię heliocentryczną – jedno z najważniejszych odkryć w historii ludzkości. Zajmował się nie tylko astronomią i matematyką, ale również ekonomią, medycyną, strategią wojskową, teologią, filozofią, prawem i filologią. Ponadto był dyplomatą oraz sprawował szereg funkcji administracyjnych. 
• 1812 – Urodził się Zygmunt Krasiński, polski dramatopisarz i poeta epoki romantyzmu, uznawany za jednego z trzech wieszczów narodowych obok Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego. Do jego najsłynniejszych utworów należą m.in.: „Nie-boska komedia”, „Irydion”, „Przedświt”, „Agaj-Han”, „Psalmy przyszłości” oraz „Trzy myśli pozostałe po ś. p. Henryku Ligenzie”.
• 1884 – Urodził się Maciej Rataj, polityk i publicysta, mąż stanu, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli ruchu ludowego na ziemiach polskich, Marszałek Sejmu RP (1922-1928), prezes Stronnictwa Ludowego, jeden z liderów struktur konspiracyjnych ruchu ludowego, które współtworzyły Polskie Państwo Podziemne podczas II wojny światowej. Był sprawnym organizatorem obrad parlamentarnych, cieszącym się ponadpartyjnym szacunkiem i uznaniem. Uchodził za symbol rozwagi i politycznej roztropności. Zginął z rąk Niemców podczas II wojny światowej, zamordowany podczas jednej z masowych egzekucji w Palmirach (21 czerwca 1940 r.). 

Czwartek 20 lutego:

• 1530 – Mający dziewięć i pół roku syn Zygmunta I Starego i Bony Sforzy został koronowany na króla Polski jako Zygmunt II August. Był to ostatni męski przedstawiciel dynastii jagiellońskiej na tronie Polski i Litwy. Akt koronacji odbył się w katedrze wawelskiej i dokonał go prymas Jan Łaski. Młody władca współrządził z ojcem do jego śmierci w 1548 r. Ten ostatni, wspólnie z żoną Boną Sforzą, w 1529 r. zdołał przekonać Sejm do tego, by wyraził zgodę na elekcję syna według zasady vivente rege (za życia panującego monarchy). Szlachta nigdy wcześniej ani później nie dopuściła do takiej sytuacji. Uważano, że to prosta droga do utraty wolności przez obywateli Rzeczpospolitej. Po śmierci Zygmunta Augusta podjęto decyzję, że kolejni monarchowie będą wybierani na drodze wolnej elekcji. 
• 1878 – Kardynał Gioacchino Pecci został wybrany na papieża i przyjął imię Leon XIII. Na Tronie Piotrowym zasiadał do 1903 r. Zapisał się w historii jako jeden z głównych twórców nowoczesnej nauki społecznej Kościoła katolickiego, czego wyrazem jest m.in. sławna encyklika Rerum novarum. Leon XIII uchodzi za jednego z najwybitniejszych papieży w dziejach Kościoła.
• 1919 – Sejm Ustawodawczy uchwalił tzw. Małą konstytucję, która określała tymczasowe zasady ustrojowe obowiązujące w państwie polskim do czasu powstania pełnoprawnej ustawy zasadniczej. Na mocy uchwały wprowadzono w kraju system rządów parlamentarno-gabinetowych. Najwyższą władzę powierzono Sejmowi, którego wolę wykonywać miał Naczelnik Państwa (Józef Piłsudski) wraz z Radą Ministrów. Mała Konstytucja została uchylona w 1921 r. po wejściu w życie Konstytucji marcowej.

Piątek 21 lutego:

• 1574 – W katedrze wawelskiej odbyła się koronacja Henryka Walezego na króla Polski i wielkiego księcia litewskiego. Monarcha był pierwszym władcą Rzeczpospolitej wyłonionym na drodze wolnej elekcji. Już w czerwcu tego samego roku opuścił jednak Kraków i udał się do Francji, by objąć tamtejszy tron po śmierci swego brata. Nigdy nie wrócił już do Rzeczpospolitej. W 1575 r. szlachta Polski i Litwy, niechcąca wyrazić zgody na to, by Henryk Walezy rządził krajem z Paryża, była zmuszona po raz kolejny dokonać wyboru króla. Ostatecznie nowym władcą został Stefan Batory.
• 1846 – Wybuchło powstanie krakowskie znane również jako rewolucja krakowska. Jego głównym liderem był Edward Dembowski. Powstańcy liczyli na wzniecenie ogólnonarodowego zrywu niepodległościowego we wszystkich trzech zaborach. W insurekcję planowano zaangażować chłopów, lecz zakończyło się to niepowodzeniem. Finalnie powstanie upadło 3 marca, kiedy wojska austriackie wkroczyły do Krakowa. Oznaczało to kres istnienia Rzeczpospolitej Krakowskiej powstałej mocą postanowień kongresu wiedeńskiego po wojnach napoleońskich (1815 r.). 
• 1916 – Podczas I wojny światowej rozpoczęła się niemiecko-francuska bitwa o Verdun. Trwała niemal do końca roku (18 grudnia 1916). Była jedną z największych i najbardziej krwawych bitew Wielkiej Wojny. Przeszła do historii jako „piekło Verdun”. Straty po obu stronach wynosiły ok. 348 tys. osób w przypadku Francuzów i ok. 338 tys. osób w przypadku Niemców. Oznacza to, że miesięcznie przybywało ponad 60 tys. zabitych, rannych lub zaginionych. Bitwa zakończyła się taktycznym zwycięstwem Francji, która utrzymała Verdun i nie pozwoliła wojskom Cesarstwa Niemieckiego na przełamanie frontu. Skuteczna obrona była jednak niezwykle kosztowna i niemal odebrała Francuzom możliwości prowadzenia działań ofensywnych na dalszych etapach wojny.

Sobota 22 lutego:

• 1788 – Urodził się Arthur Schopenhauer, niemiecki filozof, najsłynniejszy przedstawiciel nurtu pesymistycznego w filozofii. Poglądy myśliciela (tzw. schopenhaueryzm) wywarły istotny wpływ na główne nurty ideowe epoki modernizmu. Z jego dorobku czerpali inni filozofowie, a także wybitni pisarze i artyści schyłku XIX i początków XX wieku. Do najsłynniejszych prac Schopenhauera należą: „Świat jako wola i przedstawienie”, „O religii”, „O wolności ludzkiej woli” oraz „Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów”.
• 1814 – Urodził się Oskar Kolberg, wybitny polski etnograf, kompozytor, folklorysta, badacz kultury ludowej. Jego najważniejszym dziełem jest „Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce”. Opisał w nim kulturę polskiej wsi z podziałem na regiony odpowiadające ówczesnej geografii ziem polskich, co stanowi fundament dalszych badań w tym obszarze. Badania Kolberga w znaczący sposób przyczyniły się również do poznania i ocalenia ważnej części polskiego niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
• 1947 – Sejm Ustawodawczy Polski Ludowej przyjął ustawę o amnestii skierowaną do żołnierzy podziemia niepodległościowego. W rzeczywistości władzom komunistycznym chodziło o ujawnienie i rozbicie organizacji konspiracyjnych. Amnestia objęła łącznie ponad 76 tys. osób (ok. 53,5 tys. ujawnionych i ok. 23 tys. zwolnionych z więzień i aresztów). Wielu żołnierzy, którzy dobrowolnie zgłosili się do jednostek Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, zostało jednak uwięzionych lub skazanych na śmierć. Komuniści osiągnęli swój cel, bowiem od 1947 r. skierowane przeciw nim podziemie niepodległościowe przestało mieć charakter masowy. Większość organizacji po ujawnieniu przestała istnieć. W oddziałach partyzanckich pozostało ok. 1100-1800 żołnierzy. 

Niedziela 23 lutego:

• 1766 – Zmarł Stanisław Leszczyński, król Polski w latach 1704–1709 i 1733–1736, książę Lotaryngii i Baru w latach 1738–1766, ojciec Marii Leszczyńskiej, żony Ludwika XV i królowej Francji (1725-1768), pradziadek trzech królów Francji: Ludwika XVI, Ludwika XVIII i Karola X. 
• 1884 – Urodził się Kazimierz Funk, wybitny polski biochemik, autor kilkuset publikacji naukowych, pionier w zakresie badania witamin. Jako pierwszy odkrył i wyodrębnił witaminę B1 (z otrąb ryżowych). W 1912 r. na łamach „Journal of State Medicine” sformułował koncepcję istnienia witamin (wprowadził do użytku również samo pojęcie: ang. „vitamin”, pol. „witamina”). Podczas I wojny światowej prowadził badania nad wykorzystaniem witamin do celów leczniczych. Przewidywał, że choroby takie jak szkorbut, krzywica czy pelagra mogą być wywołane właśnie niedoborem witamin. Zajmował się również leczeniem choroby nazwanej awitaminozą. W czasie dwudziestolecia międzywojennego pracował w Warszawie nad wyizolowaniem insuliny. Po wybuchu II wojny światowej wyemigrował na stałe do USA. Badał tam przyczyny występowania nowotworów.
• 1998 – Prezydent RP Aleksander Kwaśniewski i papież Jan Paweł II ratyfikowali konkordat między Polską a Stolicą Apostolską. Umowę zawarto już 28 lipca 1993 r. Składa się ona z 29 artykułów trwale regulujących wzajemne stosunki między stronami. Jej postanowienia oficjalnie weszły w życie 25 kwietnia 1998 r.

Poniedziałek 24 lutego: 

• 1582 – Papież Grzegorz XIII wydał bullę „Inter gravissimas” wprowadzającą kalendarz gregoriański w miejsce juliańskiego. Dokument stanowił, że po 4 października 1582 r. nastąpi od razu nie 5, ale 15 dzień miesiąca. Ominięcie 10 dni pozwoliło skorygować opóźnienie, które występowało w kalendarzu juliańskim względem roku zwrotnikowego. Pozwoliło tym samym skuteczniej wyznaczać datę Wielkanocy.
• 1953 – W więzieniu mokotowskim został powieszony gen. August Emil Fieldorf ps. „Nil”, uprzednio skazany na śmierć po sfingowanym procesie. Oskarżono go o rzekome zwalczanie „lewicowych podziemnych grup niepodległościowych” oraz „obywateli narodowości żydowskiej na terenie województw: białostockiego, nowogródzkiego i lubelskiego”. W rzeczywistości powodem dokonania egzekucji na bohaterze Polskiego Państwa Podziemnego była jego niezłomna postawa w trakcie śledztwa prowadzonego przez MBP. Mimo tortur, nie zgodził się na współpracę z komunistami. Podczas II wojny światowej August Emil Fieldorf walczył w kampanii wrześniowej, a w kolejnych latach – już w konspiracji – był dowódcą Kedywu, szefem sztabu organizacji „NIE” oraz zastępcą dowódcy AK gen. Leopolda Okulickiego. Służbę wojskową rozpoczął znacznie wcześniej – już w 1914 r., służąc w Legionach Polskich. Następnie brał udział w wojnie polsko-sowieckiej (1919-1921). W latach 1945-1953 poddano go represjom i inwigilacji. Po bezpodstawnym osądzeniu gen. „Nila” i skazaniu go na śmierć, jego rodzina wystąpiła z prośbą o prezydencki akt łaski do Bolesława Bieruta. Ten nie skorzystał jednak z przysługującej mu prerogatywy. Sąd Wojewódzki dla m. st. Warszawy wydał opinię, jakoby August Emil Fieldorf nie zasługiwał na łaskę. Dziś jego imię nosi m.in. Muzeum Armii Krajowej w Krakowie. 
• 2022 – Rozpoczęła się inwazja Rosji na Ukrainę. 

________________________________________________________________________

Obraz tygodnia

.Jak wyglądała modelowa procedura wolnej elekcji i samo głosowanie? „Elekcja odbywała się na specjalnie przygotowanym polu elekcyjnym, wokół którego usypywano wał ziemny, by zapewnić bezpieczeństwo obradującym. Wokół wału gromadziła się szlachta, która przybyła na elekcję. Zazwyczaj było to od kilku do kilkunastu tysięcy osób (dane mówiące o 50 tysiącach zgromadzonych podczas pierwszej wolnej elekcji są najprawdopodobniej przeszacowane). Głosujący dzielili się według województw i zajmowali miejsca w namiotach przeznaczonych dla swoich jednostek terytorialnych. Wewnątrz wału mieściła się tzw. szopa senatorska, w której obradowali najważniejsi dostojnicy państwowi, a także prostokątny plac, zwany kołem, gdzie senatorowie oraz delegaci poszczególnych województw (zawsze w równej liczbie) przyjmowali poselstwa zagraniczne i reprezentacje kandydatów do korony.

Rolą delegatów było przysłuchiwać się obradom (zarówno w kole, jak i w szopie senatorskiej), a następnie informować o ich przebiegu współbraci zgromadzonych w poszczególnych namiotach wojewódzkich. W ten sposób mimo braku nagłośnienia i przy obecności tłumu liczącego tysiące ludzi każdy elektor miał szansę pośrednio uczestniczyć w obradach. To właśnie na tym etapie toczyły się wstępne negocjacje w sprawie kształtu paktów konwentów (pacta conventa) – indywidualnych obietnic, które przyszły król elekt zobowiązywał się zrealizować.

Po zapoznaniu się z wszystkimi kandydaturami i domknięciu innych spraw bieżących, którymi zajmował się sejm elekcyjny, interrex zarządzał głosowanie. Każdy szlachcic obecny na polu elekcyjnym oddawał głos w swoim namiocie wojewódzkim (stawiano kreskę przy imieniu jednego z kandydatów, stąd ten element procedury określa się czasem jako „kreskowanie”). Następnie – również w obrębie namiotów – odczytywano wyniki. Każde województwo musiało zgodnie ogłosić wybór tylko jednego kandydata, wobec czego należało na drodze dyskusji przekonać współbraci do kandydatury osoby cieszącej się największym poparciem. Następnie ten sam proceder powtarzano w skali ogólnokrajowej. Wpierw sumowano głosy oddane przez poszczególne województwa i starano się wyłonić faworytów. Nawet kiedy jeden zyskiwał znaczącą przewagę, mniejszość musiała wyrazić zgodę na ten wybór. Dopiero wtedy interrex miał prawo ogłosić nominację” (Patryk PALKA, „Wolna elekcja. Jak szlachta Rzeczpospolitej wybierała króla”).

________________________________________________________________________

NEWSLETTER „PIĘKNO HISTORII” NA PAŃSTWA SKRZYNKACH MAILOWYCH W KAŻDY WTOREK:

>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> Zapisz się [TUTAJ] <<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<

________________________________________________________________________

Cytat tygodnia

„(…) Przetoż statecznym, jednostajnym zezwoleniem i świętym przyrzeczenim sobie to wszyscy spólnie, imienim wszystkiej Rzeczypospolitej obiecujemy i obowięzujemy się pod wiarą, poczciwością i sumnienim naszym. Naprzód żadnego rozerwania miedzy sobą nie czynić ani dysmembracyjej żadnej dopuścić, jako w jednej, nierozdzielnej Rzeczypospolitej, ani jedna część bez drugiej pana sobie obierać, ani stronnictwami prywatnymi z inszym narabiać. Ale podług miejsca i czasu tu naznaczonego zjechać się do gromady koronnej i spólnie a spokojnie tę sprawę obierania pana podług wolej Bożej do skutku słusznego przywieść. A inaczej na żadnej pana nie pozwalać, jedno z takową pewną a mianowitą umową: iż nam pierwej prawa wszystkie, przywileje i wolności nasze, które są i które mu podamy po obraniu, poprzysiąc ma. (…) Przetoż powstać przeciwko każdemu takiemu obiecujemy, kto by albo miejsca i czasy inne do elekcyjej sobie obierał i składał, albo tumultować na elekcyjej chciał, abo lud służebny osobliwie przyjmował, albo elekcyjej onej zgodnie od wszytkich zamknionej sprzeciwiać się śmiał”.

Akt konfederacji warszawskiej

Źródło: Akt konfederacji warszawskiej z 28 I 1573 r. (fragment)

________________________________________________________________________

U podstaw pierwszej wolnej elekcji, do której doszło po śmierci Zygmunta II Augusta (zm. 1572 r.), legła umowa zawarta przez szlachtę Polski i Litwy w styczniu 1573 r. w Warszawie. Dziś akt konfederacji warszawskiej kojarzony jest przede wszystkim z podjętą w nim kwestią tolerancji wyznaniowej, która uczyniła z Rzeczpospolitej „państwo bez stosów”. 

Osiągnięcie porozumienia w sprawach religijnych było fundamentem, na którym budowano dalsze zasady postępowania w okresie bezkrólewia – między śmiercią jednego monarchy, a wyborem i koronacją następnego. Reguły opracowane w latach 1572-1573 były punktem odniesienia dla szlachty przygotowującej wszystkie kolejne elekcje aż do czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Nie znaczy to, że każda wolna elekcja wyglądała w jednakowy sposób. Schemat pozostawał podobny, ale ramy proceduralne i tradycja tylko do pewnego stopnia szły w parze z praktyką.

W przypadku kolejnych elekcji często dochodziło – wbrew zasadom – do podwójnego wyboru, który kończył się zbrojnym wyścigiem kandydatów i ich stronników o Kraków (tradycyjne miejsce koronacji) albo regularną wojną domową (1575, 1587, 1697, 1704, 1733). 

Za wyjątkiem pierwszej wolnej elekcji szlachta tylko dwa razy wybrała jednego króla (a nie dwóch jednocześnie) zgodnie z tradycyjnymi procedurami i nie pod dyktando wojska: w 1632 i 1648 roku. W przypadku elekcji Władysława IV Wazy było to możliwe, ponieważ nie miał kontrkandydata. Jego brat i następca, Jan II Kazimierz Waza, został natomiast wybrany dzięki zgodzie osiągniętej pod presją trwającej wojny (powstanie Chmielnickiego). 

W pozostałych przypadkach dochodziło do wyboru króla pod presją wojska, które w teorii nie miało prawa stacjonować w pobliżu pola elekcyjnego (1674 i 1764 r.) lub z pominięciem większości procedur (1669 r.).

________________________________________________________________________

Postać tygodnia

.Oskar Kolberg (1814-1890) był najbardziej pracowitym w Europie i zarazem najwybitniejszym z polskich etnografów – twierdzi prof. Piotr DAHLIG, muzykolog, etnograf, kierownik Katedry Etnomuzykologii w Instytucie Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego. W 211. rocznicę urodzin badacza, warto przypomnieć tę wciąż nie dość dobrze znaną postać o wielkich zasługach dla polskiej kultury i nauki. 

„Oskar Kolberg wypracował wzór ogólnokulturowej monografii regionalnej, począwszy od Sandomierskiego (1865) i Kujaw (1867). W 1871 r. przeniósł się z Warszawy w okolice Krakowa, także ze względu na pomoc Akademii Umiejętności w wydawaniu prac etnograficznych. Nie był tylko zbieraczem folkloru, lecz śledząc postępy nauki w dziedzinie etnografii na kontynencie europejskim, budował teoretyczne podstawy lokalnego ludoznawstwa. (…) 

Kulturoznawczy rozmach monografii regionalnych Kolberga oddaje tytuł jego największego dzieła: „Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce”. Poza bogactwem krajobrazu kulturowego utrwalił ok. 20. 000 pieśni z tekstami oraz melodii instrumentalnych. Drugie tyle pozostawił w rękopisie. Za życia Oskar Kolberg przygotował do wydania 35 tomów (dwa gotowe ukazały się już po śmierci Autora, w 1891 r.). Mimo dwóch wojen światowych, wymiany hegemonów Polski, teki Kolberga przetrwały. 

Prace Kolberga, niezależnie od samoistnej wartości, są wielkim odsyłaczem do badań kultur regionalnych Polski, w szczególności muzycznych; są „lustrem” XIX w., nie można nic gruntownego podjąć w tej sprawie bez upewnienia się, „co jest u Kolberga”. Znakiem czasów jest fakt, że i dzisiejsze zespoły folklorystyczne w społecznościach wiejskich zerkają czasem do tekstów pieśni ludowych w monografiach Kolbergowskich, a i zespoły młodzieżowe (folkowe) sięgają po archaicznie brzmiące tematy” – pisze prof. Piotr DAHLIG w artykule „Oskar Kolberg (1814-1890), twórca etnografii polskiej”.

Link do tekstu: [CZYTAJ]

________________________________________________________________________

Książka, którą warto przeczytać

.Seria „Dzieje Polski” autorstwa prof. Andrzeja Nowaka to lektura, której bliżej przedstawiać nie trzeba. Choć jest dziełem stosunkowo młodym, a jej kolejne tomy wciąż się ukazują, zdążyła wejść do klasyki polskiej literatury historycznej. 

W rozdziale drugim tomu V prof. Andrzej Nowak podejmuje temat pierwszej wolnej elekcji. Opisuje okoliczności, w jakich do niej doszło, wyjaśnia, skąd pomysł szlachty, by właśnie w taki sposób dokonywać wyboru przyszłych monarchów, a także kreśli tło polityczne i społeczne tamtego okresu.

Jak szlachta różnych wyznań i narodowości, reprezentująca interesy różnych ziem olbrzymiego państwa polsko-litewskiego, doszła do porozumienia w sprawie wyboru króla? Jaką rolę odegrała w tym ówczesna tradycja prawno-ustrojowa oraz wartości wyznawane przez szlachtę? Dlaczego w 1573 r. finalnie postawiono na kandydata francuskiego, Henryka Walezego?

Następne rozdziały książki odsłonią przed Czytelnikiem historię kolejnych elekcji aż do czasów Zygmunta III Wazy. Jak przebiegały? Czy różniły się od pierwowzoru z 1573 r.? Dlaczego królami zostawali akurat ci, a nie inni kandydaci?

Odpowiedzi na te pytania – oraz szereg innych zagadnień związanych z procedurą wolnej elekcji w Rzeczpospolitej – znaleźć można w tomie V Dziejów Polski.

________________________________________________________________________

.Dziękuję Państwu za uwagę.

Zapraszam do lektury kolejnego wydania newslettera „Piękno Historii” już w przyszłym tygodniu – jak zawsze we wtorek.

Jeśli newsletter „Piękno Historii” spełnia Państwa oczekiwania, zachęcam do podzielenia się nim, przesyłając znajomym link do zapisów.

Patryk PALKA
Redaktor „Piękna Historii”

>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> Zapisz się [TUTAJ] <<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<

________________________________________________________________________

WszystkoCoNajważniejsze/PP