Statut warcki – wielki przywilej Jagiełły dla szlachty

28 października 1423 roku Władysław Jagiełło wydał tak zwany statut warcki. Był to złożony z kilkudziesięciu artykułów zbiór praw zapewniających dalszy wzrost politycznego i gospodarczego znaczenia stanu szlacheckiego. Dlaczego polski monarcha zdecydował się na spisanie i zatwierdzenie dokumentu, a także jakie były jego postanowienia?

U zarania złotej ery wolności szlacheckich

.Na przełomie XIV i XV wieku elita społeczeństwa polskiego nie do końca przypominała jeszcze późniejszą szlachtę. Był to okres, w którym stan ten kształtował się, a także zyskiwał pozycję w strukturze społecznej. Swoje wpływy budował w opozycji do chłopstwa i mieszczaństwa, ale też korzystając z licznych ustępstw ze strony monarchy. Istotne do zaistnienia wspólnoty szlacheckiej było wreszcie przeciwdziałanie wzrostowi wpływów możnowładczych, które nad Wisłą powiodło się znakomicie. Aż do zaborów wszyscy reprezentanci tego stanu mieli pozostać równymi sobie, niezależnie od wielkości posiadanego majątku i prestiżu. Jak głosiło staropolskie przysłowie: „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”.

Wszystkie te procesy zachodziły początkowo w oparciu o wydawane przez polskich władców przywileje. Monarchowie godzili się na nie, ponieważ musieli zyskiwać względy najbardziej wpływowych spośród swoich poddanych, aby móc prowadzić wojny i gwarantować następstwo tronu dla swoich dzieci. Im bardziej rozszerzali zaś szlacheckie prawa, tym większa była szlachecka autonomia, w związku z czym królowie tym więcej musieli od siebie dawać w kontaktach ze stanem uprzywilejowanym. W ten sposób koło się zamykało.

Za jeden z pierwszych przywilejów szlacheckich w historii Polski uchodzi przywilej koszycki, nadany 17 września 1374 roku przez króla Ludwika Węgierskiego. Jego celem było zagwarantowanie praw do polskiego tronu dla jednej z jego córek, w zamian za co zgodził się między innymi na obniżenie podatków i przyrzeczenie, że nowe świadczenia nie będą przez władcę ustanawiane bez zgody rycerstwa. Podobną metodę zastosował Władysław Jagiełło, aby ugruntować swoją pozycję jako władcy Polski. W 1388 roku wydał przywilej piotrkowski. Po upływie kilkudziesięciu lat, w 1422 roku, podczas wojny z Zakonem Krzyżackim, szlachta upomniała się o swoje prawa po raz kolejny, czego wynikiem był przywilej czerwiński, zakazujący łączenia funkcji starosty ze stanowiskiem urzędnika ziemskiego oraz zabraniający zajmowania dóbr szlacheckich bez prawomocnego wyroku sądu.

Statut warcki: postanowienia

.Rok po przywileju czerwińskim prawa szlachty zostały raz jeszcze rozszerzone. Miało to miejsce podczas walnego zjazdu Królestwa Polskiego, odbywającego się w Warcie koło Sieradza. Jednym z kluczowych dla przyszłości państwa zapisów miało okazać się nadane szlachcie prawo usuwania z ziemi „krnąbrnych i nieposłusznych” sołtysów – uprzywilejowanych członków społeczności wiejskich, zarządzających zwykle dużym areałem uprawnym. Feudałowie zyskali w ten sposób możliwość powiększania swojego własnego majątku, administrowanego bezpośrednio przez siebie, a nie przez swoich poddanych. Według wielu badaczy, był to jeden z czynników, który w dłuższej perspektywie doprowadził do rozwinięcia się na ziemiach polskich folwarku – gospodarstwa żyjącego z pańszczyźnianej pracy chłopów.

Statut warcki obejmował też inne doniosłe reformy. Mianowany przez króla starosta miał odtąd mieć możliwość sądzenia szlachciców tylko w czterech sprawach: gwałtu, podpalenia, rozboju i napadu na dom. Starosta był urzędnikiem mianowanym przez króla; poprzez ograniczenie jego kompetencji zmniejszano więc wpływ monarchy na sądownictwo. Rozszerzono z kolei kompetencje wojewodów, którym dano prawo i obowiązek ustalania cen na produkty rzemieślnicze. Było to elementem rywalizacji szlachty ze stanem mieszczańskim. W statucie ograniczono wreszcie prawa chłopów do opuszczania wsi, rozpoczynając tym samym proces ich coraz większego przypisywania do ziemi.

Wszystkie wymienione postanowienia same w sobie nie stanowiły wielkiej rewolucji. W szerszej perspektywie regularne uchwalanie przywilejów dla szlachty doprowadziło jednak do wzrostu potęgi tej grupy społecznej na niespotykaną skalę. W ten sposób rodziła się szlachecka Rzeczpospolita ze wszystkimi jej blaskami i ułomnościami.

Państwo silne wspólnotą

.Demokracja szlachecka wyrosła na bazie wspólnoty i współpracy elit, a system ustrojowy w państwie polsko-litewskim tę wspólnotę umacniał. Do czasu.” – pisze na łamach „Wszystko co Najważniejsze” historyk PROF. Mikołaj MALINOWSKI.

„W latach 1551–1600 płace wykwalifikowanych rzemieślników w Krakowie były dwukrotnie wyższe niż w Londynie czy we Florencji. W latach 1751–1800 wyglądało to już zupełnie inaczej. W Krakowie ich zarobki spadły gwałtownie, zrównując się z tymi w Londynie – choć dalej były dwukrotnie wyższe niż we Florencji, gdzie również doszło do mocnego załamania się płac. Co było fundamentem tego sukcesu? Bardzo skutecznie funkcjonujący Sejm.”

„Zgromadzona w nim szlachta dążyła do stworzenia jak najkorzystniejszych rozwiązań prawnych, pozwalających obniżyć koszty sprzedaży wytwarzanych w jej majątkach zboża i artykułów drzewnych. W XVI i XVII wieku Sejm bardzo aktywnie wspierał handel tymi towarami, m.in. poprzez zwolnienia z ceł i podatków. Przez to koszty wymiany na rynku wewnętrznym I RP były niższe i to wspomagało handel – główny czynnik wzrostu gospodarczego w Europie przed rewolucją przemysłową. System dodatkowo wspierała rozwinięta sieć miast i miasteczek, łącząca całe państwo i ułatwiająca wymianę handlową.” – stwierdza PROF. Mikołaj MALINOWSKI.

„Sytuacja zaczęła się diametralnie zmieniać w XVII wieku. Rzeczpospolita wikłała się w kolejne wojny, nasilał się konflikt polityczny na linii król – Sejm, upowszechnienie się liberum veto doprowadziło do paraliżu działań ustawodawczych. Oznaczało to zahamowanie działań na rzecz integracji instytucjonalnej kraju. W efekcie doszło do pogorszenia się koordynacji ekonomicznej między różnymi rejonami Rzeczypospolitej.” – kontynuuje PROF. Mikołaj MALINOWSKI.