Uczniowie, studenci i naukowcy z Ukrainy w Polsce – wyzwania czasu wojny

Granicę polsko-ukraińską przekroczyło już prawie 5,5 mln osób, spośród których tylko niewielka część opuściła nasz kraj, udając się w dalszą podróż. Wśród tej rzeszy przybyszów zapewne mniej więcej połowa to młodzież, której musimy zaoferować szkolną i uczelnianą pomoc edukacyjną – piszą Alicja JAGIELSKA-BURDUK i prof. Michał KLEIBER

Nie trzeba dzisiaj nikogo przekonywać, że nauka, wspierana ustawiczną edukacją i promocją dziedzictwa kulturowego, wraz ze skutecznym wykorzystywaniem rezultatów tych działań na rzecz dobra wspólnego, to ważne elementy stabilnego i bezpiecznego rozwoju społecznego. To wielkie wyzwania we współczesnym świecie, szczególnie dramatyczne w sytuacjach długotrwałych konfliktów i wojen. Ze względu na złożoność współczesnych badań naukowych ich często wysoki koszt i trudności w ustalaniu priorytetów badawczych w odniesieniu do różnych potrzeb społecznych w gospodarczo i kulturowo zróżnicowanym świecie niezwykle ważna jest współpraca grup badawczych działających w różnych ośrodkach naukowych w kraju i poza nim.

Nasz kraj, po latach trudności w prowadzeniu międzynarodowej współpracy naukowej, wywołanych powojenną sytuacją polityczną, od początku okresu transformacji podejmuje starania o szybkie poszerzanie zakresu współpracy z najlepszymi zespołami badawczymi na świecie. Wyrazem tego jest m.in. nasze aktywne uczestnictwo w europejskim programie wymiany studentów Erasmus, liczne umowy o międzynarodowej współpracy zawierane przez uczelnie i jednostki Polskiej Akademii Nauk, nasze rosnące zaangażowanie w zdobywanie unijnych grantów badawczych czy wreszcie funkcjonowanie Narodowej Agencji Wymiany Akademickiej (NAWA).

Na naszą dotychczasową aktywność w zakresie internacjonalizacji nauki nakłada się dzisiaj empatyczna potrzeba pomocy i wspólny, dalekosiężny interes szerokiej współpracy z badaczami z Ukrainy. Jest oczywiste, że pozyskiwanie z zagranicy, a z Ukrainy w szczególności, zdolnych studentów, wysoko wykwalifikowanych naukowców i potencjalnych innowatorów, wspomagających kreatywny potencjał wielu bazujących na zaawansowanej wiedzy dziedzin naszej gospodarki, jest niezwykle ważnym elementem tego procesu. Umożliwianie ukraińskim badaczom kontunuowania rozwoju karier w polskich instytucjach akademickich i naukowych staje się w obecnej sytuacji niezwykle istotne.

Nasza współpraca ma długą i bogatą historię, od lat bowiem realizujemy wspólne projekty badawcze, a wzajemne, dłuższe i krótsze wizyty naukowców owocowały wieloma wartościowymi rezultatami badawczymi. Tak jak w przypadku każdej międzynarodowej współpracy odmienne doświadczenia zawodowe i ocena ważności kierunków badawczych, a także zróżnicowane tradycje kulturowe w istotny sposób wzbogacają warsztat badawczy współpracujących ze sobą grup.

To oczywiście nie koniec stojących przed nami wyzwań z szeroko rozumianego obszaru zdobywania wiedzy. Gdy powstawał ten tekst, granicę polsko-ukraińską przekroczyło już prawie 5,5 mln osób, spośród których tylko niewielka część opuściła nasz kraj, udając się w dalszą podróż. Wśród tej rzeszy przybyszów zapewne mniej więcej połowa to młodzież, której musimy zaoferować szkolną i uczelnianą pomoc edukacyjną. Dodatkowym wyzwaniem jest fakt, iż pewna, niemożliwa dzisiaj do oszacowania, część tej grupy, jak można się domyślać, zamierza wrócić do swej ojczyzny zaraz po zawieszaniu działań militarnych przez rosyjskiego agresora, a pozostała część pozostanie w naszym kraju na dłużej, być może na zawsze. Tej pierwszej grupie należałoby umożliwić naukę w języku ojczystym, korzystając z pomocy wielu przybyłych ukraińskich nauczycieli, podczas gdy w przypadku drugiej grupy kluczowym zadaniem jest oczywiście szybka pomoc w nauce języka polskiego.

Nasza olbrzymia aktywność w sprawie pomocy dla Ukrainy w zakresie edukacji, nauki i kultury jest wspierana przez ważne organizacje międzynarodowe poważnie traktujące to zadanie. Szczególną rolę ma tu do odegrania oczywiście UNESCO.

W decyzji Wpływ i konsekwencje obecnej sytuacji na Ukrainie we wszystkich aspektach mandatu UNESCO, przyjętej na nadzwyczajnej siódmej sesji Rady Wykonawczej w dniach 15–16 marca 2022 r., członkowie Rady potępili atak Rosji na Ukrainę jako stanowiący naruszenie postanowień Karty Narodów Zjednoczonych. W dokumencie zaapelowano o zaprzestanie przez Federację Rosyjską wszelkich ataków i wyrządzania szkód ludności cywilnej, dzieciom, młodzieży, nauczycielom i pracownikom oświaty, a także szkołom, uczelniom i uniwersytetom, jak również o poszanowanie prawa do nauki. Wezwano też do poszanowania bezpieczeństwa naukowców i personelu naukowego na Ukrainie. W kolejnych miesiącach wiadomości z Ukrainy potwierdzały, że giną tam cywile, w tym naukowcy, sportowcy, nieodwracalnie niszczona jest infrastruktura, w tym szkoły oraz budynki uniwersyteckie.

W związku z tym, że Polska przyjęła największą liczbę uchodźców, wprowadzono u nas szereg rozwiązań systemowych związanych z edukacją i nauką. Są to rozwiązania unikatowe, wręcz pionierskie, podjęte w ramach szybkiej reakcji w celu udzielenia pomocy uczniom, studentom i naukowcom.

Mechanizmy wsparcia naukowców przygotowano w ramach programów Narodowego Centrum Nauki i Narodowej Agencji Wymiany Akademickiej. Przykładowo program NCN dla ukraińskich naukowców przewiduje szybką ścieżkę składania wniosków i możliwość zatrudnienia naukowca przez rok. Roczny pobyt w polskich jednostkach badawczych musi być uzasadniony w przedłożonym planie integracji, obejmującym program włączenia naukowca w badania prowadzone w danej jednostce oraz opis dotychczasowej współpracy, o ile taka była prowadzona. Z kolei program NAWA „Solidarni z Ukrainą”, przewidziany dla studentów i doktorantów, ma dać im możliwość kontynuowania studiów, prowadzenia prac nad rozprawą doktorską lub oferować inne dowolne formy kształcenia w polskich uczelniach i instytutach w okresie od marca do września 2022 roku. Łączna alokacja środków w programie, przy ponad 6200 beneficjentach, wyniosła ponad 25 mln złotych. Dodatkowo w projektach NCN umożliwiono zatrudnianie osób posiadających co najmniej stopień naukowy doktora, które przed 24 lutego 2022 r. pracowały na ukraińskich uczelniach oraz w innych ośrodkach, z możliwością przeznaczenia 100 000 zł na dwanaście miesięcy wynagrodzenia.

Polska Akademia Nauk w ramach porozumienia z Narodową Akademią Nauk Ukrainy wdrożyła program wsparcia współpracy z Ukrainą, umożliwiający pobyt naukowców ukraińskich w jednostkach PAN przez 3 miesiące, z możliwością przedłużenia. Obecnie naukowcy ukraińscy mogą aplikować o przedłużenie pobytu w jednostkach naukowych PAN maksymalnie do 10 miesięcy. Ponadto naukowcy, którzy nie korzystali z dotychczas uruchomionych programów wsparcia PAN, mogą złożyć wniosek o dofinansowanie pobytu od 1 września do maksymalnie 31 grudnia 2022 r.

W dniach 18–20 maja 2022 r. pod hasłem „Nowe sposoby odkrywania szkolnictwa wyższego na nowo” odbyła się w Barcelonie organizowana przez UNESCO Trzecia Światowa Konferencja Szkolnictwa Wyższego (WHEC2022). Wzięło w niej udział ponad 2000 uczestników, a wiele osób śledziło obrady online. Poza panelami i wykładami gościnnymi w wielu wystąpieniach i dyskusjach pojawiał się temat związany z agresją Rosji na Ukrainę. Do wojny na Ukrainie i jej wpływu w dziedzinach priorytetowych dla UNESCO nawiązała w swoim przemówieniu m.in. dyrektor generalna tej organizacji. Nowe instrumenty dotyczące pomocy uchodźcom, skierowane do badaczy i studentów, zostały odnotowane w polskim raporcie włączonym do materiałów konferencyjnych jako reakcja systemu szkolnictwa wyższego na nowe potrzeby. Zmiany związane z sytuacją geopolityczną zostały w tym raporcie wskazane jako wyzwanie dla systemu szkolnictwa na świecie.

Rozwiązania dotyczące edukacji i systemu oświaty zostały wprowadzone w rozporządzeniu Ministra Edukacji i Nauki z dnia 21 marca 2022 r. sprawie organizacji kształcenia, wychowania i opieki dzieci i młodzieży będących obywatelami Ukrainy. Nowe instrumenty prawne umożliwiły wybór najodpowiedniejszego rozwiązania edukacyjnego dla dzieci, które mogą kontynuować edukację w systemie ukraińskim z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość lub zgłosić się do szkoły funkcjonującej w polskim systemie oświaty.

Niewątpliwie wprowadzenie systemu lekcji szkolnych online w okresie COVID-19 sprawiło, że ta droga realizacji zadań edukacyjnych była już znana uczniom i szkoły ukraińskie mogły szybko przejść na ten model kształcenia. Stworzono także możliwość zatrudnienia w trybie przyśpieszonym ukraińskich nauczycieli. Uczniowie uczestniczą w zajęciach w szkołach, które najczęściej znajdują się w większych miastach w Polsce, co w sposób naturalny wynika z miejsca pobytu uchodźców z Ukrainy w naszym kraju. Wedle stanu na dzień 24 czerwca 2022 r., tj. w dniu zakończenia roku szkolnego, w polskim systemie oświaty uczyło się 182 656 uczniów ukraińskich, którzy przybyli na terytorium RP po 24 lutego br. W ramach tej liczby 36 448 uczniów uczyło się w oddziałach przygotowawczych.

Wypada dodać, że wartości te nie są stałe i w zależności od dynamiki sytuacji można oczekiwać zmian liczby dzieci ukraińskich w polskich szkołach. Wypracowane w ostatnich miesiącach rozwiązania być może będą musiały jeszcze zostać zmodyfikowane, by dostosować je do nowych potrzeb.

Polski Komitet ds. UNESCO w ramach swoich zadań zorganizował spotkania online dla polskiej sieci Szkół Stowarzyszonych UNESCO (ASPnet). Podczas spotkań nauczyciele mieli okazję dzielić się swoimi doświadczeniami z pierwszych miesięcy pracy z nowymi uczniami z Ukrainy, którzy przybyli do naszego kraju zaraz po wybuchu wojny. Stworzenie dodatkowej platformy wymiany online umożliwiło kontakt pomiędzy szkołami, a podobne platformy powstawały w oparciu o inne sieci współpracy pomiędzy szkołami i nauczycielami. Ponadto Narodowy Instytut Dziedzictwa we współpracy z Polskim Komitetem ds. UNESCO przygotował dostępne online scenariusze lekcji dotyczące dziedzictwa niematerialnego ukraińskiego i polskiego.

Podkreślenia wymaga znaczenie edukacji o kulturze w pomocy uchodźcom i osobom dotkniętym konfliktami zbrojnymi. W działania związane ze wsparciem sektora edukacji włączyły się instytucje publiczne mające w swoich celach statutowych ochronę dziedzictwa i upowszechnianie kultury. Zarówno państwowe, jak i samorządowe instytucje kultury poszerzyły ofertę o warsztaty, spotkania przeznaczone dla dzieci i młodzieży czy dorosłych z Ukrainy. Wszystkie formy działań, wśród nich zajęcia muzyczne czy warsztaty malarskie, stanowią ważne formy edukacji kulturowej. W tym szczególnym momencie edukacja kulturowa ma jeszcze jeden wymiar: społeczności dotkniętej konfliktem może pomóc w budowaniu mentalnej odporności oraz siły, które są tak ważne w czasie odbudowy dziedzictwa kulturowego zniszczonego w rezultacie tego konfliktu. Warto dodać, że działania edukacyjne prowadzone są też przez Centrum Pomocy dla Kultury na Ukrainie, które działa w ramach Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Centrum koordynuje pomoc na rzecz ratowania ukraińskiego dziedzictwa ruchomego i nieruchomego. Wielość płaszczyzn współpracy obejmuje poza dostawami materiałów także współpracę przy tworzeniu ukraińskiej ICOM Red List, stanowiącej ważne narzędzie w walce z nielegalnym obrotem dobrami kultury. Wykazy ICOM Red List zawierają dobra kultury, które mogą zostać legalnie wywiezione z danego kraju. Po opublikowanej pod koniec 2021 r. liście dla południowo-wschodniej Europy obecnie powstaje kolejna, dotycząca dziedzictwa Ukrainy, w związku z agresją Rosji na ten kraj.

W podsumowaniu powiedzmy, że przygotowane mechanizmy wsparcia w obszarze oświaty i nauki są cały czas, w miarę zmieniającej się sytuacji i potrzeb, poszerzane i doskonalone. Bez wątpienia ważne uzupełnienie pomocy dla ukraińskich uczniów, studentów, naukowców i ich rodzin stanowi zróżnicowana promocja osiągnięć w zakresie kultury naszego regionu. Należy przy tym podkreślić, że działania systemowe, inicjowane przez podmioty publiczne i państwo, są prowadzone równolegle z działaniami podejmowanymi przez obywateli i organizacje pozarządowe. Ogromną rolę w procesie adaptacji uczniów ukraińskich do polskiego systemu edukacyjnego odgrywają instytucje samorządowe oraz społeczności lokalne, czyli osoby prywatne – w ich domach zatrzymali się i niejednokrotnie nadal przebywają uchodźcy z Ukrainy, otrzymując pomoc także w zakresie edukacji i adaptacji kulturowej w nowych warunkach.

.Wierzymy, mimo obecnego wojennego dramatu, że za naszą wschodnią granicą dojdzie niebawem do uspokojenia sytuacji i uzgodnienia kompromisowych warunków odzyskania przez Ukrainę suwerenności. W odbudowie państwa ukraińskiego wielkie gospodarcze i polityczne znaczenie będzie miała Polska. Potrzeby w tym zakresie będą olbrzymie, a nasze daleko idące zaangażowanie we wspomnianych wyżej dziedzinach będzie wręcz niezbędne i długofalowo korzystne dla obu stron. Będzie to oczywiście także naturalna konsekwencja przebywania u nas rzesz ukraińskich emigrantów, z pewnością bardzo pomocnych w kontekście czekających nas działań przywracających Ukrainie normalne funkcjonowanie.

Alicja Jagielska-Burduk
Michał Kleiber