Dnia 3 lutego 1468 r. zmarł Jan Gutenberg – moguncki złotnik, rzemieślnik i drukarz, który za sprawą swojej działalności zyskał miano ojca nowożytnego druku. W roku 2023 przypada 555. rocznica jego śmierci.
Jan Gutenberg – sylwetka postaci
.Mimo że Jan Gutenberg jest prawdopodobnie jedną z najbardziej rozpoznawalnych postaci XV wieku, na temat jego życia i działalności nie zachowało się wiele wiarygodnych źródeł. Urodził się ok. 1400 r. w Moguncji w zamożnej rodzinie mieszczańskiej. Niewiele wiadomo na temat jego młodości i wykształcenia. W 1419 r. zmarł jego ojciec, zaś w 1433 – matka. Rok później wyjechał z rodzinnego miasta i osiadł w Strasburgu, gdzie trudnił się szlifowaniem kamieni szlachetnych.
Prawdopodobnie w 1444 r. opuścił Strasburg, a następnie wrócił do Moguncji, gdzie otworzył swoją pierwszą drukarnię (1450 r.). W roku 1452, dzięki współpracy z przedsiębiorcą Johannem Fustem, Jan Gutenberg był już w posiadaniu dwóch tego typu pracowni. To właśnie wtedy rozpoczął realizację projektu, którym było wydanie drukiem 42-wierszowej Biblii. Znana jest dzisiaj jako Biblia Gutenberga.
W kolejnych latach doszło do zatargu między wspólnikami. Nie jest znane jego finalne rozwiązanie, choć niektórzy historycy zakładają, że Gutenberg stracił warsztat na rzecz Fausta. Pewnym jest, że ten pierwszy nadal zajmował się jednak działalnością wydawniczą.
Jan Gutenberg do końca życia pozostał w Moguncji. Zmarł 3 lutego 1468 r. Pochowano go w lokalnym kościele franciszkanów, który rozebrano w XVIII w., wobec czego jego grób nie zachował się.
Wynalazca druku?
.Często powielanym mitem na temat Gutenberga jest przypisanie mu miana twórcy ruchomej czcionki. W rzeczywistości wynalazł ją chiński kowal Bi Sheng już kilkaset lat wcześniej – w 1 połowie XI w. Wynalazek Bi Shenga nie zrewolucjonizował jednak świata z uwagi na niską odporność jego dzieła (czcionki były wytwarzane z wypalanej gliny) oraz stopień skomplikowania chińskiego pisma, które w odróżnieniu od alfabetu łacińskiego liczy nie kilkadziesiąt znaków, a dziesiątki tysięcy.
W okresie między działalnością Bi Shenga i Jana Gutenberga wyróżnić można jeszcze kilka innowacji ważnych dla rozwoju drukarstwa. W XIII w. w Chinach udoskonalono wynalazek tego pierwszego, stosując czcionki wykonane z drewna – bardziej trwałe od glinianych. Dwieście lat później w Korei powstały zaś czcionki metalowe (XV w.).
Koncepcja stworzenia wymiennej czcionki drewnianej, a następnie metalowej, dotarła do Europy w tym samym stuleciu. Za twórcę europejskiej wersji tego wynalazku uchodzi m.in. Laurens Janszoon Coster (Haarlem, Holandia), mający wyprzedzać Gutenberga o ok. dwie dekady. Wśród potencjalnych konkurentów mistrza z Moguncji wymienia się jeszcze nazwiska takie jak Pamphilo Castaldi (Feltre, Włochy), Jean Brito (Brugia, Belgia) czy Prokop Waldvogel – Czech działający w Awinionie (Francja). Nie ma jednak jednoznacznych dowodów na pierwszeństwo któregokolwiek z nich, wobec czego kwestia ta pozostaje otwarta.
Współcześnie przyjmuje się, że Jan Gutenberg, czerpiąc inspirację z dokonań swoich poprzedników, opracował własny sposób konstruowania czcionek i ich składu, który następnie sukcesywnie udoskonalał. Ponieważ metoda ta prezentowała najwyższą jakość typograficzną i stała się w Europie niezwykle popularna, to właśnie Gutenbergowi przypisuje się zazwyczaj miano ojca nowożytnego druku.
Co stworzył Jan Gutenberg i jak działał jego wynalazek?
.Najprawdopodobniej między rokiem 1440 a 1450 Jan Gutenberg opracował swój wynalazek. Mistrz z Moguncji stworzył własną wersję metalowych czcionek oraz aparat do ich odlewania, w którym zastosował nowatorską metodę wymiennych matryc. Gutenberg opracował także nowy model prasy drukarskiej oraz podstawowe zasady składu tekstu. Dzięki stworzonym narzędziom otworzył swoje własne wydawnictwo, uchodzące za pierwszą dużą organizację tego typu. Wykorzystywane przez niego techniki typograficzne budzą podziw nawet w XXI wieku.
Czcionki stosowane przez Gutenberga niestety nie zachowały się do dziś, wobec czego rzetelna rekonstrukcja procesu ich tworzenia za pomocą aparatu odlewniczego jest niemożliwa. Znane są jednak metody produkcji matryc i stempli z czasów jego następców.
Klasyczny model wytwarzania czcionki wyglądał następująco: w pierwszej kolejności wytłaczano stalowy stempel, który następnie wybijano poprzez uderzenie młotkiem w miękki miedziany bloczek. Tak powstawała matryca, którą w dalszej kolejności szlifowano i umieszczano na dnie aparatu odlewniczego. Wówczas możliwe było odlanie czcionki (należało napełnić formę stopionym metalem).
Wykonana w ten sposób matryca służyła do tworzenia tysięcy identycznych czcionek. Ponieważ te ostatnie mogły być układane przez zecera w dowolnych konfiguracjach, określano je jako „ruchome”. Przy ich pomocy składano formy drukarskie, na podstawie których przygotowywano potem strony do druku.
Znaczenie druku dla rozwoju cywilizacji
.Opracowanie ruchomych czcionek na Dalekim Wschodnie, a następnie udoskonalenie metod drukarskich na kontynencie europejskim w XV w. i sukcesywne stosowanie ich na coraz większą skalę, stanowią jedno z najważniejszych osiągnięć ludzkości.
W XVI w. Europie rosło zapotrzebowanie na książki i inne pomniejsze druki. Jednym z kluczowych determinantów rozwoju drukarstwa był wówczas ruch reformacyjny. Wiązał się z nim postulat tłumaczenia Biblii na języki narodowe, konieczność unaocznienia wiernym różnic między doktryną katolicką, a nowymi doktrynami protestanckimi – różniącymi się również między sobą – a także pragnienie szerzenia swoich przekonań religijnych właściwe teologom wszystkich odłamów chrześcijaństwa.
W ten sposób druk przyczynił się do rozwoju reformacji, a ta ostatnia do rozwoju druku. Liczba drukarni gwałtownie wzrosła, podobnie jak wysokość nakładów. Sytuacja ta przekładała się nie tylko na nastroje religijne w Europie, ale także rozwój szkolnictwa, nauki oraz humanizmu. Dostęp do wiedzy, choć wciąż zarezerwowany dla najbogatszych, stawał się powoli coraz bardziej inkluzywny. Wraz z jego poszerzaniem rodziło się nowe społeczeństwo, nowa Europa i nowy świat.
Oprac. Patryk Palka
