Order Orła Białego. Kogo uhonorowano w tym roku?

Historia Orderu Orła Białego to fascynująca opowieść o kształtowaniu się polskich elit, nagradzania osób, których osiągnięcia predestynują je do znalezienia się w panteonie najważniejszych osób dla Polski i naszej historii. Order Orła Białego – najwyższe polskie odznaczenie państwowe – przyznawane jest od 1705 roku.

Kto został uhonorowany Orderem Orła Białego w 2024 r.?

.Order Orła Białego – najwyższe polskie odznaczenie – został przyznany przez Prezydenta RP Andrzeja Dudę 11 listopada 2024 r. W tym dniu otrzymali je prof. Ryszard Legutko i prof. Henryk Skarżyński uzupełniając listę niezwykłych osób uhonorowanych tym odznaczeniem.

Prof. Ryszard Legutko to naukowiec, publicysta, komentator dzieł Platona, ale też polityk, wykładowca akademicki, filozof, tłumacz. Jest ekspertem w dziedzinie filozofii politycznej i społecznej, znawcą myśli Sokratesa i Platona, autorem licznych książek i artykułów. Wśród nich m.in. „Sokrates”, „Triumf człowieka pospolitego”, „Esej o duszy polskiej”, „Filozofia liberalizmu”, „Traktat o wolności”, Jego teksty były publikowane m.in. w polskich mediach opinii: „Wszystko co Najważniejsze”, „Rzeczpospolita”, „Nowe Państwo”. Publikował felietony także w najbardziej poczytnych zagranicznych mediach: „The Wall Street Journal”, „Critical Review”, „National Review”, „First Things”, „Deliberatio”, „Le Figaro”, „Law & Liberty”.

.Prof. Henryk Skarżyński to światowej sławy otolaryngolog. W 1992 r. jako pierwszy w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej dokonał operacji wszczepienia implantu ślimakowego przywracając słuch osobie głuchej. Dziesięć lat później w 2002 r. jako pierwszy na świecie na świecie wszczepił implant ślimakowy u osoby dorosłej z klasyczną częściową głuchotą, a w 2004 r. tę samą operację powtórzył u dziecka. W Polsce też jako pierwszy wszczepił następujący implanty: w 1997 r. na przewodnictwo kostne u dzieci, w 1998 r. do pnia mózgu, w 2003 r. do ucha środkowego. Zapoczątkował w Polsce użycie niemal wszystkich systemów wszczepialnych poprawiających słuch i jest pionierem tych rozwiązań w Europie i na świecie.

Order Orła Białego – historia niezwykła

.Order Orła Białego to najważniejsze i najstarsze polskie odznaczenie, które zostało ustawione jeszcze w I Rzeczypospolitej za czasów panowania saskiej dynastii Wettynów. Order ten jako pierwszy wprowadził król August II Mocny w listopadzie 1705 r. na zamku w Tykocinie. W Polsce szlacheckiej było to równie zaszczytne odznaczenie, co obecnie – już wtedy było przyznawane wybitnie zasłużonym dla Polski obywatelom Rzeczpospolitej, jak i wysokim rangą obcokrajowcom. Po rozbiorach Rzeczypospolitej Obojga Narodów i unicestwieniu na 123 lata państwa polskiego odznaczenie to przestało być nadawane. Order ten przywrócono faktycznie dopiero w niepodległej Polsce w 1921 r.

Wprowadzenie w Polsce 1 listopada 1705 r. Orderu Orła Białego miało związek z już wówczas panującą w krajach Europy Zachodniej modą na nagradzanie za pomocą tego typu odznaczeń wybitnych postaci zasłużonych dla swoich ojczyzn. Pomysłodawcą tego prestiżowego wyróżnienia był król August II Mocny. Ten monarcha elekcyjny ustanowił to odznaczenie na znajdującym się na pograniczu mazowiecko-podlaskim i nad rzeką Narew zamku w Tykocinie. Na medalu tym wyryta była następującą dewiza: „Pro Fide, Rege et Lege” – co należy przetłumaczyć z łaciny na polski jako: „Za wiarę, króla i prawo”.

W Rzeczypospolitej szlacheckiej Order Orła Białego był przyznawany przede wszystkim zasłużonym magnatom, którzy udzielili poparcia i pomocy królowi Augustowi II Mocnemu w wolnej elekcji przeciwko Stanisławowi Leszczyńskiemu. Będący reprezentantem saskiej dynastii władca pokonał swojego „piastowskiego” konkurenta o tron polski w wyniku wojny domowej z lat 1704-1706. Jako, iż jeszcze w 1705 r. w czasie trwania tego bratobójczego konfliktu August II 1 listopada 1705 r. odznaczył swoich zwolenników złotymi owalnymi medalami z Orłem Białym na awersie i hasłem „Pro Fide, Rege et Lege”, to właśnie ta data wskazywana jest jako początek historii tego wyróżnienia.

Order ten był przyznawany wówczas w obecności cara Rosji Piotra I Wielkiego oraz magnackich stronników monarchy z konfederacji sandomierskiej. Należy tu też poczynić ważną uwagę, iż w 1705 r. istniała jeszcze jedynie pierwotna forma tej nagrody. Pierwsza oficjalna wersja orderu została ustanowiona przy powtórnym wstąpieniu saskiego elektora na tron Rzeczypospolitej w 1709 r. (jego pierwsza koronacja miała miejsce w 1697 r.) – dlatego czasem to właśnie tę drugą datę podaje się jako początek historii Orderu Orła Białego.

Monarcha legitymizował wartość orderu odwołując się do Polski piastowskiej i zaznaczając, że nie wprowadził żadnego nowego odznaczenia, a  jedynie przywrócił istniejącej dawniej wyróżnienie. W tym kontekście powoływano się na czasy króla Władysława Łokietka. Order Orła Białego był wzorowany na powstałym jeszcze w drugiej połowie XVI wieku francuskim Orderze Św. Ducha, który miał formę krzyża. Początkowo model odznaczenia nie był ściśle ujednolicony. Przykładowo król August II Mocny był właścicielem kilku takich wyróżnień i wszystkie one różniły się od siebie – warto tu wspomnieć chociażby Gwiazdę Orderu Orła Białego, wyróżniającą się 386 brylantami i 168 rubinami, jakimi była ozdobiona.

Wiemy jednak jak wyglądała pierwsza oficjalna wersja Orderu Orła Białego. Miał on formę złotego krzyża o ośmiobocznych ramionach, który był okryty czerwoną emalią z białymi brzegami. Na jego tle mieścił się biały orzeł w koronie. Krzyż wieńczyła korona. Pomiędzy ramionami krzyża znajdowały się faliste promienie, który były wysadzane diamentami. Odznaczenie te początkowo było noszone na białej wstędze z czerwonymi paskami. Trwało to jednak krótko, bo już po kilku latach w 1713 r. kolor wstęgi został zamieniony na błękitną barwę. To wówczas także nastąpiły inne istotne modyfikacje Orderu Orła Białego – od tamtej pory faliste promienie przybrały formę linii prostej, a także usunięto koronę wieńczącą krzyż. Z kolei w centralnej części rewersu medalu dodano tarczę, na której znajdował się krzyżyk wsparty Herbowymi Saskimi Mieczami i literami Imienia Królewskiego przeplatany z napisem „Pro Fide, Rege et Lege”.

W 1713 r. do Orderu Orła Białego dodano również jeszcze jeden wart uwagi emblemat, jakim była haftowana złocisto-srebrna gwiazda, którą przyszywano na lewej piersi z powtórzonym ponownie hasłem „Za wiarę, króla i prawo”. Właściwy order noszono na wstędze biegnącej przez lewe ramię na prawy bok. Co ciekawe król August II Mocny, a następnie jego następca August III Sas, zamawiał te cenne wyróżnienia u rozmaitych jubilerów z Saksonii, czyli ze swojej pierwotnej ojczyzny, której to też wciąż też był władcą (Saksonia i Polska były ze sobą w unii personalnej). Przekładowo zleceniobiorcą produkcji XVIII-wiecznego Orderu Orła Białego był warsztat jubilerski Melchiora Dinglingera.

W okresie panowania Augusta III Sasa Order Orła Białego po 3 dekadach istnienia stracił renomę. Było to spowodowane tym, iż minister skarbu Henryk Brühl masowo sprzedawał go magnatom dla poprawy budżetu. Na początku tego ciemnego dla Orderu Orła Białego okresu, odznaczenie to było sprzedawane za 10 tys. dukatów, a potem wraz z upowszechnieniem tego korupcyjnego procederu za tysiąc dukatów, a ostatecznie za 120 dukatów, czyli zaledwie dwa razy więcej niż koszt wytworzenia tego orderu (60 dukatów).

Za czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów Order Orła Białego otrzymali m.in.: Karol Stanisław Radziwiłł, Michał Kazimierz Ogiński, Hieronim Lubomirski, Ignacy Krasicki, Stanisław Kostka Potocki, Stanisław Małachowski, a także ataman Iwan Mazepa.

Jednak pomimo znaczącej deflacji jakiej wówczas doświadczył Order Orła Białego niezmiennie obowiązywała zasada zgodnie z którą po śmierci osoby, która otrzymała to odznaczenie, jej rodzina musiała oddać je do „garderoby królewskiej”, co musiało być poczynione z uroczystym podziękowaniem królowi. Renoma odznaczenia jeszcze bardziej upadła w epoce stanisławowskiej, gdyż król Stanisław II August Poniatowski nadawał je na rozkaz cesarzowej Katarzyny II jej niemieckim i rosyjskim faworytom. Historia orderu została przerwana przez III rozbiór Polski.

Ponownie wprowadzono go w 1807 r., kiedy stał się najważniejszym orderem Księstwa Warszawskiego, a następnie podległego Rosji Królestwa Polskiego. W 1831 r. po porażce powstania listopadowego wraz z Orderem Świętego Stanisława i Orderem Virtuti Militari został zniesiony jako order Królestwa Polskiego. Ukazem cara został ustanowiony Cesarski i Królewski Order Orła Białego. Rosyjscy carowie nadawali ten order w okresie lat 1831-1917, tj. aż do momentu obalenia dynastii Romanowów. Ustanowienie przez Imperium Rosyjskiego takiego odznaczenia, przejmującego elementy orderu Królestwa Polskiego, było jedną z form represji po upadku powstania listopadowego. To właśnie po tym wydarzeniu, pomimo kongresu wiedeńskiego, car Mikołaj I Romanow uznał Królestwo Polskie za terytorium podbite, a nie odrębne państwo będące w unii personalnej z Rosją. Z tego względu odznaczenie to w tym okresie nie jest traktowane jako prawdziwa kontynuacja XVIII-wiecznego polskiego orderu rycerskiego.

Order Orła Białego w II Rzeczypospolitej

.Order Orła Białego przywrócono w II Rzeczypospolitej 4 lutego 1921 r. – od tego momentu ponownie jest to najważniejszy order przyznawany w Polsce. Organem władzy państwowej, którzy reaktywował to odznaczenie był Sejm RP.  Z uwagi na pełniony urząd pierwszym, który otrzymał w niepodległej Polsce przywrócony Order Orła Białego był Naczelnik Państwa i marszałek Józef Piłsudski. Głównym powodem tego dlaczego odznaczenie to zostało przywrócone, oprócz nawiązania do tradycji przedrozbiorowej Polski, była konieczność posiadania orderu służącego nagradzaniu tych, którzy wyróżnili się „wybitnymi czynami obywatelskimi lub sojuszniczymi” dla dobra Rzeczypospolitej Polskiej. Co ważne za jego sprawą miano nagradzać nie tylko działalność państwową, ale i społeczną. Nagrodę tę mogła otrzymać jedynie osoba określana jako „nieskazitelna”.

W dwudziestoleciu międzywojennym Order Orła Białego przyznano 24 obywatelom polskim oraz 88 cudzoziemcom. Wśród Polaków, którym został on nadany w okresie II RP byli: marszałek Józef Piłsudski (4 lutego 1921 r.); Oswald Balzer, ks. Edmund Dalbor, gen. broni Józef Haller, ks. Zygmunt Łoziński, Kazimierz Morawski, Antoni Osuchowski, Ignacy Jan Paderewski, Wojciech Trąmpczyński, Wincenty Witos, gen. por. Zygmunt Zieliński (11 lipca 1921 r.); Gabriel Narutowicz (9 grudnia 1922 – z urzędu prezydenta RP), Stanisław Wojciechowski (22 grudnia 1922 – – z urzędu prezydenta RP). W późniejszych latach otrzymali je jeszcze: Władysław Grabski, Aleksander Kakowski, Ignacy Mościcki (z urzędu prezydenta RP), Kazimierz Bartel, ks. August Hlond, Bronisław Pieracki, Walery Sławek, Edward Śmigły-Rydz, Adam Stefan Sapieha, Stanisław Car, Józef Beck. Co ciekawe wśród cudzoziemców, którzy otrzymali Order Orła Białego znaleźli się nie tylko Louis Barthou, Georges Clemenceau, Woodrow Wilson, ale także Benito Mussolini.

Order Orła Białego w okresie 1945-1992

.Po II wojnie światowej Order Orła Białego był uznawany zarazem przez Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, jak i początkowo przez władze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Jeśli chodzi jednak o tę drugą wersję to w stosunku do oryginału została ona istotnie zmodyfikowana: usunięto koronę z głowy orła widocznego na medalionie, a także zamieniono wcześniejszą datę 1918 na 1944 r., co stanowiło odwołanie do ustanowienia 22 lipca tego samego roku Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Chociaż PKWN w swoim dekrecie z końca 1944 r., który dotyczył orderów, odznaczeń i medali wspomniał o Orderze Orła Białego jako o jednym z odznaczeń państwowych, którego nadawanie leży w kompetencji Prezydium KRN, to w praktyce nie został on wręczony nigdy nikomu. W 1949 r. jako najwyższe odznaczenie państwowe PRL ustanowiony został Order Budowniczych Polski Ludowej.

Tym samym w przypadku PRL-u Order Orła Białego nigdy nie został faktycznie przywrócony i istniał de facto jedynie jako odznaczenie o charakterze historycznym, które w pierwszym okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej było wyłącznie wspominane w dokumentach państwowych. Jedyną osobą, którą polscy komuniści faktycznie rozważali jako kawalera Orderu Orła Białego był przywódca Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich Józef Stalin.

Jak mówił w rozmowie z „Gazetą Wrocławską” dr Łukasz Koniarek, będący szefem Działu Numizmatycznego Muzeum Lubomirskich, w czasach Polski „ludowej” Order Orła Białego właściwie zniknął. „To znaczy był i nie był, istniał tylko w pojęciu historycznym, w rzeczywistości został zastąpiony przez najwyższe odznaczenie Polski Ludowej, czyli Order Budowniczych Polski Ludowej. Order Orła Białego powrócił w 1989 roku i jest dzisiaj najbardziej prestiżowym i najstarszym odznaczeniem państwowym w naszym kraju” – wyjaśnia ekspert. Ustawa z 17 lutego 1960 o orderach i odznaczeniach nie wspominała już ani w jednym zdaniu o Orderze Orła Białego. Właśnie z tego powodu powszechnie pisze się o tym, iż dopiero po transformacji ustrojowej odznaczenie to zostało przywrócone.

Z kolei polskie władze emigracyjne przyznawały Order Orła Białego w latach 1939-1990. W 1990 r. kiedy rząd RP na uchodźstwie zakończył swoją działalność, ostatni prezydent RP na uchodźstwie przekazał Lechowi Wałęsie Order Orła Białego, a także Order Odrodzenia Polski – będące insygniami prezydenckimi II RP

Order Orła Białego w III RP

.Order Orła Białego jako najwyższy polski order przywrócony został przez Sejm 16 października 1992 r. Pierwszą wybitną postacią odznaczoną tym orderem przez prezydenta Lecha Wałęsę w III RP był papież Jan Paweł II, co miało miejsce w 1993 r. Drugą osobą jaka otrzymała to wyróżnienie był król Szwecji Karol XVI Gustaw. Jak mówi ustawa odznaczenie to jest nadawane zgodnie z tradycją „za znamienite zasługi, zarówno cywilne jak i wojskowe, położone w czasie pokoju jak i wojny dla chwały i pożytku Rzeczypospolitej Polskiej”.

W związku z kolejną reaktywacją tego odznaczenia, istniejącego już od ponad trzech stuleci (z oczywistymi przerwami), Order Orła Białego jest nadawany osobom, które włożyły znamienite zasługi cywilne i wojskowe dla dobra Rzeczypospolitej. W ciągu prawie 320 lat istnienia Order Orła Białego wyróżniono ponad półtora tysiąca osób. Order Orła Białego jest wręczany przez prezydenta RP, najczęściej w trakcie obchodów narodowych świat, takich jak święto Konstytucji 3 Maja czy rocznice odzyskania Niepodległości 11 listopada. Na straży honoru tego odznaczenia stoi kapituła. Jej członkowie są powoływani przez prezydenta RP na 5 lat spośród tych osób, które zostały odznaczone Orderem Orła Białego.

.Wśród odznaczonych Orderem Orła Białego w III RP znajdują się m.in.: Jan Paweł II, Stanisław Maczek, Witold Lutosławski, Czesław Miłosz, Jan Nowak-Jeziorański, Stefan Wyszyński (pośmiertnie), Władysław Bartoszewski, Zbigniew Brzeziński, Tadeusz Mazowiecki, Andrzej Gwiazda, Witold Pilecki (pośmiertnie), August Emil Fieldorf (pośmiertnie), Zbigniew Religa, Jerzy Popiełuszko (pośmiertnie), Henryk Samsonowicz, Wisława Szymborska, Stanisław Dziwisz, Franciszek Pieczka, Ignacy Daszyński (pośmiertnie), Roman Dmowski (pośmiertnie), Kornel Morawiecki.

Oprac. Marcin Jarzębski