Rafał Lemkin. Polak, który wprowadził termin „ludobójstwo”
Rafał Lemkin to postać niemal zapomniana. Tymczasem to on jako pierwszy stworzył i opisał definicję zbrodni ludobójstwa oraz przeforsował wprowadzenie jej do prawa międzynarodowego przez ONZ. To była misja jego życia, za którą zapłacił wysoką cenę. 28 sierpnia 2024 r. obchodzimy 65. rocznicę jego śmierci.
Rafał Lemkin – człowiek ukształtowany przez historię
.Rafał Lemkin urodził się w 1900 r. w Bezwodnem (dzisiejsza Białoruś). Wówczas był to obszar należący do Imperium Rosyjskiego, przez Polaków nazywany Ziemiami Zabranymi – terytorium, które niegdyś wchodziło w skład dawnej Rzeczpospolitej, a w okresie zaborów zostało wchłonięte przez Rosję. Zamieszkiwały je liczne narody i grupy etniczne, z jednej strony poddawane wpływom kultury rosyjskiej, z drugiej kultywujące własne tradycje, często wywodzące się z czasów nieistniejącego już państwa polsko-litewskiego.
Tożsamość Lemkina kształtowała się więc na styku kultur, języków i narodowości. Pochodził z rodziny żydowskiej, w której żywe były tradycje polskie. Po I wojnie światowej, kiedy Polska odzyskała niepodległość, kształcił się w jej granicach – tam też rozwijał swą karierę zawodową. Był prawnikiem, ekspertem w zakresie prawa karnego. W okresie międzywojennym prowadził własną kancelarię oraz aktywnie angażował się w międzynarodowe życie naukowe. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej zyskał status uznanego specjalisty.
Świat, w którym żył Rafał Lemkin był znacznie bardziej niespokojny niż ten, który z obserwujemy za oknem dziś. W 1904 r. wybuchła wojna rosyjsko-japońska, a w jej konsekwencji pierwsza rewolucja w Rosji (1905). W 1914 r. rozpoczęła się I wojna światowa, podczas której w Imperium Rosyjskim doszło do dwóch kolejnych rewolucji, znacznie bardziej krwawych – lutowej i październikowej (1917). W latach 1915-1917 Turcy dokonali serii czystek etnicznych na Ormianach. Do 1918 r., będącego zarazem rokiem zakończenia wojny oraz wejścia Lemkina w dorosłość, przez Europę przetoczyła się fala cierpień, nienawiści i zbrodni o niespotykanej skali. Dwudziestolecie międzywojenne było dla ówczesnych chwilą oddechu, ale trudno nazwać je czasem spokojnym. To wtedy rodziły się totalitaryzmy – najbardziej zbrodnicze systemy w historii – które w 1939 r. doprowadzą do wybuchu II wojny światowej. Jak się okaże ten konflikt będzie wielokrotnie bardziej brutalny i tragiczny w skutkach dla ludności cywilnej, niż wojna światowa w latach 1914-1918.
Miejsce urodzenia, epoka, w której przyszło mu żyć, wreszcie talent, upór i zdolności intelektualne – to wszystko razem pozwoliło Rafałowi Lemkinowi zapisać się w historii. Doświadczenie ukształtowało jego przekonania i wzmocniło przyrodzoną wrażliwość na ludzką krzywdę. Lemkin szczerze wierzył w sprawiedliwość. Uważał, że jego misją jako prawnika jest dążenie do jej zaprowadzenia. Jednocześnie dostrzegał, że w otaczającej go rzeczywistości regularnie powtarzają się zbrodnie o szczególnie brutalnym charakterze i olbrzymiej skali, które nie mają w kodeksach prawnych osobnej kategorii. Nie istniał też sąd czy trybunał międzynarodowy, który mógłby za takowe zbrodnie pociągać do odpowiedzialności. Rafał Lemkin postanowił to zmienić.
Twórca terminu „ludobójstwo”
.W pierwszych tygodniach września 1939 r., po ataku III Rzeszy na Polskę, Lemkinowi udało się przedostać na Litwę, a stamtąd dalej na Łotwę i do Szwecji, skąd finalnie w 1941 r. trafił do Stanów Zjednoczonych. Na emigracji rozpoczął zbieranie materiałów na temat polityki państw totalitarnych na okupowanych terytoriach w Europe. Chciał skrupulatnie przeanalizować i opisać wszelkie zbrodnicze działania, o jakich mógł zdobyć informacje. Dzięki temu w latach 1942-1943 powstało jego najważniejsze dzieło, dziś należące do klasyki, w którym Lemkin wprowadza pojęcie ludobójstwa – Rządy państw Osi w okupowanej Europie [LINK do fragmentu]. Szybko zainteresowały się nim największe amerykańskie media, m.in. „New York Times” czy „Washington Post”, które zamieściły na swych łamach omówienia książki Lemkina, doceniając jej jakość i znaczenie. Sam Lemkin wkrótce trafił do szpitala z powodu zbytniego napięcia nerwowego i przepracowania. To prawdopodobnie nie pierwszy i na pewno nie ostatni raz, kiedy realizację życiowej misji, przypłaci zdrowiem.
W „Rządach państw Osi…” Rafał Lemkin wyodrębnił szczególny typ zbrodni przeciwko ludzkości, polegającej na świadomych i zorganizowanych działaniach, których celem jest zniszczenie określonej grupy etnicznej, narodowej, religijnej czy rasowej poprzez jej eksterminację. Pozbawienie życia stanowi tu ostatni etap zbrodniczego procesu, polegającego na stopniowym wyniszczaniu kultury, języka, tożsamości narodowej, instytucji, a także pozbawianiu wybranej grupy podstaw egzystencji, bezpieczeństwa, wolności i odzieraniu jej przedstawicieli z ludzkiej godności. Taki rodzaj zbrodni Rafał Lemkin nazwał ludobójstwem.
Po zakończeniu II wojny światowej zaistniały możliwości, by niektórych zbrodniarzy tamtego okresu pociągnąć do odpowiedzialności. Rozpoczęły się procesy norymberskie, a Rafał Lemkin został doradcą głównego oskarżyciela z ramienia Stanów Zjednoczonych – Roberta H. Jacksona. Szybko okazało się, że prawo międzynarodowe jest nieprzystosowane do nowej sytuacji. „Na jaw wyszły problemy prawne związane z pociągnięciem do odpowiedzialności przywódców suwerennego państwa. Masowych mordów dokonywano zgodnie z literą prawa i pod auspicjami legalnie wybranego rządu. Hermann Göring, Hans Frank i inni przedstawiciele partyjnej wierchuszki NSDAP byli sądzeni za zbrodnie popełnione podczas wojny napastniczej. Za główną winę podsądnych uznano rozpętanie wojny, a ludobójcze mordy potraktowano jako towarzyszące tej zasadniczej zbrodni” (Rafał Lemkin z bliska, wyd. Instytut Pileckiego).
Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa
.Rafał Lemkin zrozumiał wówczas, że samo opisanie i sklasyfikowanie zbrodni ludobójstwa oraz wprowadzenie tego terminu do dyskursu naukowego to zbyt mało. Rozpoczął starania, by Organizacja Narodów Zjednoczonych przyjęła stosowną konwencję, która stwarzałaby podstawy prawne do ścigania i sądzenia jednostek i grup odpowiedzialnych za popełnienie zbrodni ludobójstwa – tak w czasie wojny, jak i pokoju. W latach 1946-1948 niestrudzenie lobbował w tej sprawie, przekonując do niej coraz więcej wpływowych osób. Wreszcie 9 grudnia 1948 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, dziś nazywaną również konwencją lemkinowską. By mogła wejść w życie, potrzebna była jeszcze jej ratyfikacja przez parlamenty krajowe członków ONZ. Lemkina czekały kolejne lata walki o doprowadzenie tego procesu do końca. 12 stycznia 1951 r. konwencja weszła w życie. Część krajów wciąż jej jednak nie ratyfikowała, z czym Lemkin nie mógł się pogodzić. Nie rezygnował więc i walczył dalej.
Za swą twardą i nieugiętą postawę w dążeniu do sprawiedliwości Rafał Lemkin drogo zapłacił. Nigdy nie założył rodziny. Pragnienie realizacji życiowej misji pochłonęło go bez reszty, co odbiło się na jego psychice i utrudniło znalezienie stałego zatrudnienia. Do 1951 r. wykładał na Uniwersytecie Yale, wcześniej także na innych uczelniach. Potem nie udało mu się już utrzymać stanowiska, ani znaleźć nowego. Żył w ubóstwie. Zmarł 28 sierpnia 1959 r. na atak serca. W pogrzebie uczestniczyło zaledwie kilka osób.
.Rafał Lemkin zdołał jednak zrealizować swój cel, za co w latach 50. był wielokrotnie nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla. Zapisał się w historii jako jeden z najwybitniejszych ekspertów w zakresie prawa karnego w XX w. oraz osoba, która dała społeczności międzynarodowej narzędzia, by ścigać i osądzać zbrodniarzy odpowiedzialnych za najstraszliwszy sposób szerzenia zła – ludobójstwo. Wyłącznie od nas zależy, co zrobimy z jego dziedzictwem. Pierwszym krokiem ku temu, by go nie zmarnować, jest pamięć.
Patryk Palka
