Tradycja jako ważny przejaw dziedzictwa kulturowego

Międzyrządowy Komitet ds. Ochrony Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO pozytywnie zaopiniował ostatnio wpisanie Poloneza – tradycyjnego tańca polskiego – na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości – piszą Alicja JAGIELSKA-BURDUK i prof. Michał KLEIBER

.Cały świat coraz bardziej docenia znaczenie niematerialnego dziedzictwa kulturowego, stanowiącego – obok zabytków, dzieł sztuki czy kolekcji cennych eksponatów – żywe przejawy niematerialnych tradycji kulturowych odziedziczonych po przodkach i przekazywanych kolejnym pokoleniom. Innymi słowy, termin „dziedzictwo niematerialne” oznacza praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedzę i umiejętności, a także związane z nimi przedmioty, artefakty i przestrzeń kulturową, uznawaną przez różnorodne wspólnoty społeczne za ważną część ich dziedzictwa. Wśród tak rozumianych elementów są m.in. przekazy dotyczące tradycji muzycznych, rytuałów i obrzędów społeczno-kulturowych, sposobów leczenia, tradycyjnego rzemiosła czy obcowania z przyrodą. Niematerialne dziedzictwo kulturowe jest zakorzenione w tradycji, ale jednocześnie jest współczesne i żywe, reprezentuje stale przekształcane praktyki zachowań społecznych.

Stopniowe dochodzenie na poziomie międzynarodowym do potrzeby ochrony tego dziedzictwa stanowiło złożony proces zwieńczony przyjęciem w 2003 r. konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. W tym roku obchodzimy 20-lecie konwencji i jest to w naszym przekonaniu właściwy moment, aby podkreślić wysoki poziom ochrony dziedzictwa niematerialnego w kraju oraz zaangażowanie Polski w międzynarodowej debacie w tym zakresie na szerokim forum UNESCO. 

Dziedzictwo kulturowe jest ze swej natury heterogeniczne na poziomie zarówno krajowym, jak i globalnym, a różnorodność przejawów dziedzictwa niematerialnego potwierdza tezę o różnorodności dziedzictwa kulturowego. Dziedzictwo materialne i dziedzictwo niematerialne to pojęcia nakładające się na siebie. Nie można zatem mówić o dychotomicznym, zupełnym podziale na dziedzictwo materialne i niematerialne, albowiem elementy dziedzictwa niematerialnego tworzą ważny fragment dziedzictwa materialnego. Konwencja UNESCO stanowi instrument prawa międzynarodowego regulujący ochronę niematerialnych wytworów dziedzictwa kultury, chociaż elementy ochrony tego dziedzictwa pojawiają się także w innych aktach. 

.Zgodnie z konwencją niematerialne dziedzictwo kulturowe jest stale odtwarzane i przekazywane z pokolenia na pokolenie przez wspólnoty i grupy społeczne w relacji z ich otoczeniem, środowiskiem, historią, oddziaływaniem przyrody. Dla niektórych społeczności dziedzictwo niematerialne jest źródłem tożsamości i ciągłości istnienia. W konwencji wyróżnia się trzy kluczowe komponenty opisu dziedzictwa niematerialnego: przejaw dziedzictwa (jego manifestację), wspólnoty i grupy z nim związane oraz przestrzeń kulturową. 

Celem ochrony dziedzictwa niematerialnego jest utrzymanie ciągłości tradycji, które nieodłącznie związane są z udziałem jednostki lub grupy w ich kultywowaniu, aby przetrwały. Ciągłość obejmuje też zmiany zachodzące w elementach dziedzictwa niematerialnego, które jak każdy „żywy organizm” mogą ewoluować. Dlatego też nie należy mówić o stałości ugruntowanego dziedzictwa niematerialnego, ponieważ zmiany są jego immanentną częścią. 

Na podstawie Konwencji utworzono dwie listy międzynarodowe i rejestr dobrych praktyk: Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości, Listę elementów dziedzictwa wymagającego pilnej ochrony i Rejestr dobrych praktyk w zakresie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Obecnie na Liście reprezentatywnej niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości znajduje się pięć wpisów polskich: szopkarstwo krakowskie (2018), bartnictwo (2020), tradycja dywanów kwiatowych na procesje Bożego Ciała (2021), sokolnictwo, żywa tradycja ludzkości (rozszerzenie wpisu międzynarodowego) (2021), oraz flisactwo (2022). Pierwszy polski wpis dotyczył szopkarstwa krakowskiego. Kluczową rolę odgrywają jego depozytariusze, w tym przypadku twórcy szopek, podtrzymujący od pokoleń tradycję i promujący szopkarstwo. Krakowskie szopki są wyjątkowe w skali świata i wyróżniają się zarówno pod względem kunsztu wykonania, w tym figur często zawierających miniatury budynków historycznych z dodatkową mechaniczną konstrukcją, sprawiającą, że prezentowana scena wedle intencji twórców staje się dynamiczna, wręcz ożywa. Niezwykłym elementem polskiego dziedzictwa jest niewątpliwie tradycja sypania dywanów kwiatowych podczas pochodów procesji Bożego Ciała w Spycimierzu. Mieszkańcy usypują barwne kompozycje z kwiatów na trasie procesji, zgodnie z tradycją sięgającą dwustu lat. Przykładem wspólnoty tradycji w skali globalnej jest natomiast rozszerzenie dwa lata temu decyzją Międzyrządowego Komitetu ds. Ochrony Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego wpisu o nazwie „sokolnictwo” o dodatkowe kraje, w tym Polskę.

Wśród zagranicznych wpisów znajdujących się na Liście reprezentatywnej niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości warto wymienić chociażby te związane z muzyką i tańcem, jak np. tango (2009), flamenco (2010) czy rumba na Kubie, jako połączenie muzyki, tańca oraz związanych z nimi praktyk kulturowych (2016).

Niektóre wpisy dziedzictwa niematerialnego mają swoje źródło w związkach człowieka z naturą, kulturą rolniczą czy tradycją zbiorów. Przykładowo na ostatniej sesji wpisano na listę tradycyjne nawadnianie – wiedzę i technikę odnoszące się do rozprowadzania wody z naturalnie występujących zbiorników bądź cieków na pola. Na Liście reprezentatywnej znalazły się również liczne przejawy tradycji i dziedzictwa kulinarnego. Od 2021 roku na liście tej znajduje się np. zupa joumou z Haiti, której podstawowym składnikiem jest dynia ozdobna. Niegdyś była to potrawa właścicieli niewolników, po wyzwoleniu się kraju spod dominacji francuskiej została uznana za symbol wolności. Wypada zwrócić uwagę, że był to wpis szczególny, przyjęty w trybie przyśpieszonym, gdy kraj wnioskujący był w trudnej sytuacji humanitarnej w rezultacie trzęsienia ziemi oraz huraganu. W 2022 r. na liście umieszczono z inicjatywy Francji umiejętności zawodowe i kulturę związane z bagietką. Wpis obejmuje wyrób bagietki, tradycję jej kupowania oraz wykorzystanie do różnych potraw.

.Zgodnie z konwencją państwa zobowiązują się inwentaryzować przejawy dziedzictwa niematerialnego na swoim terytorium. Inwentaryzacja ta odbywa się poprzez tworzenie rejestrów krajowych, które powinny być regularnie uaktualniane. Pośrednio wiedzy o dziedzictwie niematerialnym i informacji pozwalających na ich zachowywanie dostarczają też archiwa i biblioteki. Działalność tych instytucji stanowi istotne wsparcie dla ochrony dziedzictwa niematerialnego. Prace dokumentacyjne w przypadku dziedzictwa niematerialnego odgrywają także rolę w upowszechnianiu wiedzy o tym dziedzictwie i umożliwiają jego zrozumienie przez osoby spoza najbliższego kręgu, w którym jest ono kultywowane.

Krajowa Lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego stanowi realizację tych zobowiązań i dokumentuje żywe niematerialne dziedzictwo kulturowe naszego kraju. W Polsce lista ta prowadzona jest przez Narodowy Instytut Dziedzictwa w imieniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Obecnie na liście znajduje się 85 zjawisk. Z kolei Krajowy rejestr dobrych praktyk w ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego zawiera dziesięć praktyk. Organem opiniodawczo-doradczym jest w tych sprawach Rada ds. Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego, działająca przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Do zadań Rady należy między innymi opiniowanie ministrowi wniosków na Listę krajową oraz do rejestru.

Na przykład symbolem Opolszczyzny jest kroszonkarstwo opolskie. Kroszonka to kolorowe jajo zdobione metodą rytowniczą w sposób nawiązujący do ornamentów roślinnych. Poza tradycją Świąt Wielkanocnych wzory występują też na tkaninach i strojach. Z tkaniną związana jest np. tradycja hafciarstwa kaszubskiego, które występuje na obszarze Kaszub i Borów Tucholskich. Wśród typowych form są kwiaty, owoce, serca, pawie oczka. W zależności od odmiany hafty różnią się kompozycją i kolorystyką, a każdorazowo ostateczny efekt zależy od pomysłu danego artysty. Wiele wpisów dotyczy tradycji muzycznych, wykonywania instrumentów, szkolenia nowych pokoleń muzyków. Wśród tradycji muzycznych warto wymienić tradycje dudziarskie w Wielkopolsce, znane jako gajdy, czyli umiejętność wytwarzania instrumentu i praktyka gry, czy też związane z kultem patronki górników tradycje kulturowe górniczych orkiestr dętych z Górnego Śląska.

W Polsce z okazji 20-lecia konwencji zostały zorganizowane obchody tej rocznicy. W ramach działalności Narodowego Instytutu Dziedzictwa przygotowano wystawę „Tradycje od pokoleń. Niematerialne dziedzictwo kulturowe w Polsce”, która była eksponowana w wielu polskich miastach, a w październiku w Zakopanem odbyła się jubileuszowa Gala Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. Podczas gali wręczono decyzje nowym depozytariuszom oraz zorganizowano ekspercki panel dyskusyjny. W debacie rozmawiano o dziedzictwie z perspektywy dwóch dekad Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego i dziesięciolecia Krajowej listy niematerialnego dziedzictwa kulturowego w Polsce. Wskazano, że wyzwania związane z postępem technologicznym, zagrożeniami dziedzictwa, wynikającymi z konfliktów zbrojnych oraz mającymi swoje źródło w naturze, wymuszają nowe podejście do ochrony dziedzictwa niematerialnego, którego elementy są szczególnie wrażliwe i delikatne. W tym samym miesiącu odbyła się też konferencja Niematerialna Warszawa na temat 20-lecia Konwencji UNESCO w kontekście miasta. W listopadzie z kolei podczas 42. Konferencji Generalnej UNESCO zatwierdzono decyzję Rady Wykonawczej UNESCO w sprawie Międzynarodowego Dnia Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. Rezolucja w tej sprawie została przyjęta jednogłośnie. Podczas sesji Rady Wykonawczej w październiku br. na dzień obchodów wyznaczono dzień przyjęcia konwencji, czyli 17 października. Warto zaznaczyć, że z tą ważną inicjatywą wystąpiła Polska, a projekt poparło wiele państw. Ustanowienie dnia Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego jest inicjatywą nawiązującą bezpośrednio do innych wydarzeń tego typu, a w szczególności obchodzonego w dniu 14 listopada Międzynarodowego Dnia Zwalczania Nielegalnego Handlu Dobrami Kultury.

W dniach 4–9 grudnia 2023 r. w Botswanie odbyło się posiedzenie Międzyrządowego Komitetu ds. Ochrony Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Podjęto na niej ważną dla Polski rezolucję dotyczącą polskiego wniosku Polonez – tradycyjny taniec polski. Decyzja uwzględniająca pozytywną ocenę oraz rekomendację ekspertów stanowić będzie nasz kolejny wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości. 

.W podsumowaniu powtórzmy, że elementy dziedzictwa niematerialnego są ważną częścią dziedzictwa kulturowego. Dziedzictwo to na poziomie krajowym czy światowym stanowi bardzo niejednolity wewnętrznie zbiór, a zróżnicowanie przejawów dziedzictwa niematerialnego potwierdza tezę o jego bogactwie i wielopostaciowości nawet w obrębie jednej z kategorii.

Alicja Jagielska-Burduk
Michał Kleiber