Kwestia długów odrażających lub bezprawnych stale pojawia się na porządku dnia w sferze stosunków międzynarodowych – pisze Éric TOUSSAINT
.Alexander Nahum Sack (ur. 1890 Moskwa, zm. 1955 Nowy Jork), rosyjski prawnik, specjalista w dziedzinie międzynarodowego prawa bankowego i finansowego, wykładał w Sankt-Petersburgu, a później w Paryżu. Jako pierwszy sformułował doktrynę tzw. odrażającego długu.
Wiele już napisano o tej doktrynie, opartej na wielu przykładach orzecznictwa. Często krytykowana, bardzo marginalizowana, a nawet pomijana milczeniem w czasie akademickich wykładów, doktryna odrażającego długu to jednak temat kilkuset artykułów i kilkudziesięciu specjalistycznych książek. Długa jest lista międzynarodowych instytucji, które opublikowały jakieś dokumenty, zajmowały stanowisko i organizowały seminaria na ten temat: Komisja Prawa Międzynarodowego ONZ, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju, niezależny ekspert Narodów Zjednoczonych, któremu powierzono zadanie zbadania skutków długu na wykonywanie praw człowieka, Komisja ds. Całościowego Audytu Długu Publicznego Ekwadoru (caic), ustanowiona przez prezydenta Rafaela Correę w 2007 r., Komitet ds. Umorzenia Zadłużenia Trzeciego Świata (cadtm) – który w 2016 r. stał się Komitetem na rzecz Abolicji Długów Bezprawnych, Komisja Prawdy o Długu Grecji, ustanowiona przez przewodniczącego greckiego parlamentu w roku 2015. Kwestia długów odrażających lub bezprawnych stale pojawia się na porządku dnia w sferze stosunków międzynarodowych. Można również wymienić niedawne publikacje prac uniwersyteckich na ten temat.
W rzeczywistości stanowisko prezentowane przez Alexandra Nahuma Sacka w formie uzasadnienia jego teorii nie jest dobrze znane. Nie tylko jego przeciwnicy, ale również i ci, którzy szukają oparcia w doktrynie opracowanej przez Sacka, by uzyskać nieuznanie bezprawnych krajowych długów, dokonują bowiem często częściowej, lub tylko wyrywkowej, lektury ram analizy i politycznych poglądów tego międzynarodowego prawnika. Jest rzeczą bardzo pożyteczną wyjść jednak poza kilka cytatów i uproszczoną prezentację, gdyż pozwoliłoby to lepiej zrozumieć walkę z odrażającymi długami i poniekąd ją wesprzeć. Alexander Sack nie był humanistą, pragnącym ustrzec narody i populacje przed szkodliwymi działaniami rządów i wierzycieli, gotowych zadłużyć daną społeczność w sposób oszukańczy, a nawet przestępczy. Jego głównym celem nie było zaprowadzenie zasad etyki czy moralności w dziedzinie międzynarodowej finansjery. Chodziło mu o wzmocnienie międzynarodowego ładu, który już istniał, o zapewnienie ciągłości spłaty długów, a więc o umożliwienie wierzycielom odzyskania ich należności.
Sack podjął kwestię odrażających długów w pracy opublikowanej w języku francuskim w 1927 r. w Paryżu. Ma ona wymowny tytuł: Les effets des transformations des États sur leurs dettes publiques et autres obligations financières: traité juridique et financier. Problem, tak jak to początkowo przedstawił Sack, da się streścić w następujący sposób: co się dzieje z długami zaciąganymi przez dane państwo po rewolucji, która doprowadza w końcu do zmiany władzy? Już pierwszy akapit przedmowy jego książki pozwala określić nastawienie całej pracy: Lutowa rewolucja rosyjska z 1917 r. skłoniła mnie do zbadania skutków transformacji politycznej państwa w sferze jego długu publicznego.
Pisze on, że pośród głównych zdarzeń, które odcisnęły na nim swe piętno i skłoniły go do przeprowadzenia dogłębnych badań, naczelne miejsce zajmują: rewolucja październikowa z 1917 r. (którą przedstawia jako „bolszewicki zamach stanu”) oraz nieuznanie carskich długów przez bolszewicki rząd w początkach 1918 r. Następnie stopniowo poszerzał on zakres swoich badań, zajmując się różnymi przypadkami sukcesji państwowej oraz jej konsekwencjami w przypadku zobowiązań wiążących nowe państwo lub nową władzę z wierzycielami władzy poprzedniej.
Nicolas Politis, grecki prawnik i mąż stanu, który napisał słowo wstępne do pracy Sacka, tak oto opisuje zakres wykonanej pracy:
Nie jest przesadą powiedzieć, że A.N. Sack z powodzeniem wywiązał się z zadania, jakie sobie postawił: rzadko zdarza się zebrać tak bogatą dokumentację […], bardzo uważnie przestudiował długą listę traktatów aneksyjnych i rozliczeń zobowiązań dłużnych, zawieranych od 150 lat, dokonując analizy każdego z ich zapisów; doszukiwał się sposobu ich zastosowania, środków legislacyjnych, administracyjnych i sądowych z nich wynikających; zebrał opinie wszystkich autorów, którzy na ten temat pisali i dokonał ich klasyfikacji. No i wreszcie potrafił wykorzystać ten ogromny materiał z podziwu godnym wyczuciem praktycznej potrzeby wyjaśnienia, w najdrobniejszych szczegółach, prawnego charakteru sukcesji długu, obowiązków dłużników i praw wierzycieli, relacji między państwami sukcesorami, sposobów dzielenia między nimi długów i systemów ustanawiania przypadających na nie udziałów.
Pod koniec swojej pracy Sack poświęcił kilkanaście zaledwie stron odrażającym długom. Tematem 157 poprzednich jest transfer długu publicznego, w jego różnorakich przejawach: podbój (aneksja) jednego państwa przez inne, oddzielenie się jednego państwa od drugiego, skutki rewolucji, która doprowadza do zmiany władzy…
Zdaniem rosyjskiego prawnika, gdy dochodzi do zmiany władzy wskutek aneksji, podziału lub rewolucji, nowa władza powinna honorować długi zaciągnięte przez władzę poprzednią. Istnieje więc ciągłość zobowiązań państwa wobec wierzycieli, nawet w przypadku dogłębnej zmiany charakteru ustroju. Takie zachowawcze i reakcyjne stanowisko obowiązywało wówczas w sferze stosunków międzynarodowych. Reguła ta, korzystna dla wierzycieli i wzmacniająca dominujący porządek międzynarodowy, która ma na celu uniemożliwianie państwom i narodom uwalniania się od ciężaru zadłużenia, była często kwestionowana zarówno w teorii14, jak i w praktyce.
Ponadto, zdaniem Sacka, charakter (demokratyczny lub despotyczny) dawnej lub nowej władzy nie ma wpływu na tę generalną regułę. Według Sacka tym, co się liczy, jest istnienie prawidłowo powołanego rządu, który sprawuje władzę na terytorium państwa: “Za prawidłowo powołany rząd uznać należy władzę najwyższą, która rzeczywiście istnieje w granicach określonego terytorium. Czy ta władza będzie monarchistyczna (absolutna lub ograniczona), czy republikańska; czy władza ta będzie z „Bożej łaski”, czy też z „woli ludu”; czy wyrażać będzie „wolę ludu”, czy nie, całego narodu czy jedynie jakiejś jego części; czy zostanie ona ustanowiona w sposób legalny lub nie itd., wszystko to jest bez znaczenia w przypadku problemu, który nas zajmuje” (s. 6).
.Dla Sacka nowa władza może podważyć ważność długu, który ma jej przypaść w udziale, jeżeli okaże się, że jest do dług odrażający. W takim przypadku nowa władza powinna uzyskać międzynarodowe zezwolenie na to, aby w sprawie spłaty zadłużenia uczyniono wyjątek od reguły ciągłości zobowiązań. Jak się tego dowiemy z rozdziału następnego, Sack dokonuje rozróżnienia między charakterem długu i charakterem rządów. I tak, jego zdaniem, można sobie wyobrazić, że jakiś odrażający rząd zaciągnie kredyt na warunkach nieodrażających, i że jakiś inny rząd, który nie jest odrażający, lecz prawowity i demokratyczny, zaciągnie kredyt odrażający.
Éric Toussaint
Fragment książki “System zadłużania. Historia długów państwowych i ich nieuznawania” z serii Biblioteka Le Monde Diplomatique. POLECAMY: [LINK]
