Domek Romański, czyli Dom Panien Trzebnickich – budynek, który pamięta początki Wrocławia
Jolanta PAWNIK
Tuż obok Uniwersytetu Wrocławskiego, przy placu Biskupa Nankiera 8, mieści się najstarszy budynek mieszkalny we Wrocławiu. Wtopiony między PRL-owską zabudowę i kościelne mury, wygląda niepozornie, ale jest świadkiem niemal dziewięćsetletniej historii miasta – pisze Jolanta PAWNIK
.Domek Romański, jak nazwano go po II wojnie światowej, dawniej znany był jako Dom Panien Trzebnickich. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1208 roku, z czasów, gdy siostry cysterki z Trzebnicy zakładały we Wrocławiu swoją miejską siedzibę.
Cysterskie mniszki były pierwszymi właścicielkami domu. Rezydowały w nim, doglądały spraw majątkowych, pobierały czynsze i przyjmowały inne siostry przybywające do miasta w sprawach służbowych. Budynek pełnił więc także funkcję małego „hotelu” zakonnego. W tym czasie w bezpośrednim sąsiedztwie Domku, wzdłuż dzisiejszej ulicy Kotlarskiej, funkcjonowały Nowe Jatki, również należące do trzebnickiego opactwa, cały ten rejon tętnił więc średniowiecznym handlem i administracją klasztorną. Miejsce to miało ogromne znaczenie gospodarcze, bo w tym czasie Wrocław stawał się jednym z najważniejszych ośrodków handlu i władzy na Śląsku.
Architektonicznie Dom Panien Trzebnickich jest bardzo cenną pamiątką powstałą między romanizmem a gotykiem. Wzniesiony na planie trapezu z cegły układanej w wątek wendyjski, łączy romańskie łuki w centralnej części z gotyckimi oknami. Dwie kondygnacje mieściły pierwotnie po trzy pomieszczenia. Do dziś w dolnej części zachowały się sklepienia kolebkowe, a w górnej sklepienia krzyżowe. Choć przez wieki budynek ten był wielokrotnie przebudowywany, zachował czytelny układ pierwotny. Dom Panien Trzebnickich pozostawał własnością zakonu aż do kasaty klasztoru w 1810 roku. W kolejnych dziesięcioleciach budynek wykorzystywano w celach mieszkalnych i magazynowych. W XIX wieku okolica placu Nankiera przekształciła się w gęsto zabudowaną dzielnicę mieszczańską. W drugiej połowie tego stulecia, gdy wzrosło zainteresowanie średniowieczem, konserwatorzy przeprowadzili badania i uznali go za relikt architektury romańsko-wczesnogotyckiej. Do 1939 roku nie pełnił żadnych reprezentacyjnych funkcji.
.Druga wojna światowa przyniosła zniszczenia całej okolicy Nowego Miasta i placu Nankiera. Ucierpiała też i zakonna pamiątka. Na szczęście znajdujące się pod poziomem ulicy fragmenty murów i sklepień nie ucierpiały, dzięki czemu nie rozebrano ich i nie wywieziono do innych miast.
W latach 1966–1969 przeprowadzono częściową odbudowę pozostałości Domu Sióstr Trzebnickich według projektu Henryka Dziurli. Konserwatorzy zdecydowali się wyeksponować zachowane mury, połączyć kondygnacje, usuwając strop, a bryłę nakryć współczesnym żelbetowym stropodachem. Część na powierzchni przeszklono, by wyeksponować widoczne warstwy historyczne. Widać tam wyraźnie, jak przez ponad osiem stuleci podniósł się poziom wrocławskich ulic – dziś do wejścia do zabytkowej przestrzeni schodzi się po schodach. W 1996 roku dobudowano trzecią salę z antresolą, poprawiając funkcjonalność pomieszczeń.
Od chwili odbudowy wnętrza służą sztuce. Od 1973 roku działała tu Wrocławska Galeria Fotografii, od 1977 roku Foto-Medium-Art, a następnie Dolnośląskie Centrum Fotografii „Domek Romański” i Galeria FOTO-GEN Ośrodka Kultury i Sztuki. Surowe cegły, chłodny kamień i szkło stały się tłem dla fotografii, instalacji sztuki współczesnej.
.Choć przez stulecia nazywano gmach „Domem Panien Trzebnickich”, w czasach PRL, by nie nawiązywać do jego kościelnej historii, nadano mu neutralne miano „Domku Romańskiego”. Wraz z obchodami 800-lecia Fundacji Opactwa w Trzebnicy w 2002 roku rozpoczęła się dyskusja o przywróceniu historycznej nazwy. 14 kwietnia 2017 roku na elewacji uroczyście odsłonięto tablicę upamiętniającą cysterskie dziedzictwo w tym miejscu. W ten sposób Domek Romański odzyskał nie tylko swoje dawne imię, ale i należne mu miejsce w historii Wrocławia.
