Biblijna Księga Wyjścia jako podstawowy tekst polityczny

Wielu wybitnych myślicieli studiowało Biblię, poszukując wiedzy na temat kształtowania się władzy. Od tak zróżnicowanych postaci, jak Machiavelli czy Rousseau, po siedemnastowiecznych myślicieli politycznych, jak Petrus Cunaeus, którzy w starożytnej „Republice Hebrajskiej” odnaleźli metody reformy politycznej – pisze Leon R. KASS

.Księga Wyjścia (zwana często Exodus), czyli Druga Księga Mojżeszowa, jedna z pięciu ksiąg Tory, to źródło powszechnie znanych opowieści literatury zachodniej. Są wśród nich: zniewolenie dzieci Izraela przez faraona w Egipcie; ocalenie małego Mojżesza z wód Nilu przez córkę faraona; objawienie się Boga Mojżeszowi w płonącym krzewie; dziesięć plag, które Bóg zsyła na Egipcjan; uwolnienie przez faraona izraelskich niewolników i śmierć egipskich pierworodnych; rozstąpienie Morza Czerwonego i zatopienie armii faraona; manna z nieba na pustyni; ogłoszenie przez Boga Dziesięciu Przykazań na górze Synaj; wielbienie złotego cielca przez Izraelitów; i budowa Świątyni, ziemskiego przybytku Pana. Jednak siła tych historii tkwi nie tylko w ich dramaturgii. Znalazły się tam, ponieważ każda z nich odgrywa nieodzowną rolę w nadrzędnym celu tej Księgi: opowiadają o narodzinach narodu Izraela i nakreślają moralno-polityczne fundamenty narodu powołanego do wskazywania ludzkości Drogi do Boga. Exodus jest więc dziełem o ogromnym znaczeniu – zarówno dla samej Biblii jako jedna z jej ksiąg, jak i dla świata, który kształtuje.

W Biblii hebrajskiej Exodus jest podstawowym tekstem politycznym. Przenosi nas z anarchicznego, rodzinnego świata patriarchów z Księgi Rodzaju do nowego porządku prawnego i ludzkiego. Pozostałe księgi Biblii omawiają próby i udręki narodu izraelskiego w świecie powołanym do istnienia w Księdze Wyjścia. Tamte księgi opowiadają o burzliwej wędrówce narodu po pustyni, wejściu do Ziemi Obiecanej, bitwach z wrogami, jego wewnętrznych walkach i podziałach oraz ich wysiłkach – głównie niepowodzeniach – w przestrzeganiu boskiego Prawa przykazanego w Exodusie. Jednak nawet w okresie rozpadu państwa i jego upadku Prawo podane w Księdze Wyjścia pozostanie punktem odniesienia. Kiedy wieki później prorocy łajają ludzi za ich moralne słabości, robią to w imię Tory, wzywając ich do powrotu na Drogę ku Bogu.

Księga Wyjścia odegrała ogromną rolę w historii świata, znacznie wykraczając poza swoją rolę w kształtowaniu ludu Izraela. Opowieści i płynące z nich nauki przyciągały wiernych i służyły za model postępowania dla innych „Izraelów”, z których pierwszym było chrześcijaństwo. Uważało się ono za „Nowy Izrael” i ostatecznie rozsławiło Dziesięć Przykazań na niemal całym świecie.

Idee przedstawione po raz pierwszy w Księdze Wyjścia – ludzka godność i równość; łagodzone miłosierdziem żądanie sprawiedliwości; nakazy, by czcić ojca swego i matkę swoją, miłować bliźniego, okazać troskę słabszym i szacunek nieznajomym; wezwanie do prawości i świętości – to moralne, polityczne i duchowe źródła cywilizacji zachodniej.

Od przeszło dwóch tysiącleci nauki z Księgi Wyjścia wyznaczają kierunek dla milionów ludzi, a ich wpływ na moralność i ład polityczny ludów Zachodu jest nieoceniony. Jest to bowiem historia konkretnego narodu o uniwersalnym – i trwałym – znaczeniu. Jeśli zaś odczytywać ją z perspektywy filozoficznej, uważnym czytelnikom Exodus nadal oferuje bogaty materiał dający wiele do myślenia na temat powstawania i tworzenia się narodu, na temat niewolnictwa i wolności, moralności i prawa, człowieka i Boga.

W poszukiwaniu mądrości

.Powinienem teraz wyjaśnić, co rozumiem poprzez zwroty „filozoficzny” i „z perspektywy filozoficznej”. Bazując na starogreckiej, dosłownej definicji wyrazu philosophia, czyli„lubię mądrość”, przez filozofię rozumiem „poszukiwanie mądrości” oraz „umiłowanie mądrości”. W tym kontekście filozofia nie jest jedną z wielu nauk akademickich („dziedzina filozoficzna”), gotową doktryną („moja filozofia życia”) czy metodą rozumowania praktykowaną przez konkretnych myślicieli („dyscyplina filozoficzna”). Filozofia to akt – którego uosobieniem byli Sokrates, Platon, Arystoteles i ich następcy – bezgranicznego poszukiwania prawdy o świecie, o miejscu człowieka we wszechświecie, a także o sposobie życia. Moje próby odczytywania Biblii Hebrajskiej w sposób filozoficzny – w ten sam, w który czytywałem Państwo Platona, Etykę nikomachejską Arystotelesa czy każdą inną dobrą lekturę – zaowocowały właśnie tym tekstem.

Zdaję sobie sprawę, że czytanie Biblii w duchu poszukiwania mądrości o życiu ludzkim jest podejściem niecodziennym. Zarówno badacze akademiccy, jak i oddani pasjonaci Pisma Świętego nie doszukują się w nim wątków filozoficznych, jednak uważam, że dla obu środowisk byłoby to niezwykle korzystne.

Współczesne nurty akademickie odrzucają Biblię (a także wiele innych wiekowych ksiąg) jako kluczowe źródło ludzkiego rozumowania oraz nauczania moralno-politycznego. Od XIX wieku większość badaczy Pisma Świętego postrzega Biblię Hebrajską nie jako spójny utwór literacki, lecz jako kompilację różnorakich dokumentów. Nie widzą jej jako potencjalnej kopalni wiedzy na temat nieprzemijających ludzkich dylematów, lecz jako archiwalia opisujące dzieje i wierzenia ludu starożytnego. Ostatnimi czasy upolitycznieni erudyci, skłonni obwiniać Biblię za opozycyjne zachodnie idee i praktyki, oskarżają jej nauki o rasizm, seksizm i antropocentryzm. Dla nich Biblia nie jest źródłem wiedzy, lecz źródłem niebezpiecznych nieprawidłowości.Ale oddani pasjonaci Pisma Świętego nieustannie żyją pod jego przewodnictwem. Wierząc, że zawarte jest w nim objawione Słowo Boże, nie podają go w wątpliwość tak jak w przypadku innych wielkich ksiąg. Są dowody, które potwierdzają tę tezę.

Troska o losy ogółu

.Biblia nie jest zatem dziełem filozoficznym w powszechnym tego słowa znaczeniu. Zarówno jej maniera literacka, jak i cel nie są filozoficzne. Wręcz przeciwnie – jej całkowite podejście zdaje się być anty-filozoficzne. Dociekania filozoficzne poszukują mądrości w naturze i przyrodzonym rozumie ludzkim; religia biblijna zapewnia mądrość w oparciu o boskie objawienie i proroctwo. Filozofia rodzi się z ciekawości i poszukuje wiedzy dla samego poznania; biblijna wiedza rodzi się ze strachu przed Bogiem, a poszukuje zaś prawa i świętości. Przez setki lat wielcy mędrcy Judaizmu, głęboko zakorzenieni w biblijnych nauczaniach, postrzegali tekst – w szczególności Księgę Wyjścia – nie jako płaszczyznę do uniwersalnych rozważań, ale jako wykładnię praw i zasad moralnych dzieci Izraela. Jeruzalem to nie Ateny.

Głosy przeciwko filozoficznemu odczytywaniu Biblii – tj. poszukiwaniu w niej uniwersalnej wiedzy o świecie – są silne i uzasadnione, lecz w mojej opinii nierozstrzygające. Po pierwsze, Exodus nie jest dziełem ekskluzywnym dla wyznawców tradycji żydowskiej. Po drugie, ustanowienie praw i przykazań Izraela jest wpisane w znacznie większą historię ludzkości, której celem było przedstawienie konieczności prawa w sposób przystępny i zrozumiały dla czytelnika. W końcu nawet teksty religijne mogą zawierać uniwersalne spostrzeżenia. Iliada, napisana przez Greka dla Greków, jest jedną z najznamienitszych opowieści o ludzkim przemijaniu i heroicznej pogoni za chwałą. Zatem jeśli w Biblii Hebrajskiej jesteśmy w stanie znaleźć uniwersalne mądrości, powinny być one dostępne dla wszystkich – nie tylko dla Żydów czy Chrześcijan.

Biblia potwierdza moje słowa. Istnieje wiele przesłanek świadczących o tym, że prawo ustanowione przez Stwórcę nie jest przeznaczone wyłącznie dla jego wyznawców. Wprawdzie otacza On szczególną troską dzieci Izraela, ale wydaje się mieć na uwadze losy ogółu. W odpowiedzi na porażki pogańskiej ludności powołuje Abrahama, by zapoczątkował i realizował Jego wizję ludzkości – „przez ciebie będą otrzymywały błogosławieństwo ludy całej ziemi” (Rdz 12,3, dodano kursywę). Wchodzi w konflikt z faraonem i zsyła plagi na Egipcjan – „I poznają Egipcjanie, że Ja jestem Pan” (Wj 7,5). Zawiera przymierze z ludem Izraela, mianując go „królestwem kapłanów i ludem świętym” (Wj 19,6) – nazywanym później przez proroków „światłością dla pogan” (Iz 49,6). Sam Mojżesz u schyłku swego życia nazywa przykazania dzieci Izraela „mądrością i umiejętnością w oczach narodów, które usłyszawszy o tych prawach powiedzą: «Z pewnością ten wielki naród to lud mądry i rozumny»” (Pwt 4,6). Sama Tora więc określa mądrość w niej zawartą jako wiedzę dostępną dla wszystkich, nawet tych, którzy nie są z nią powiązani wyznaniowo.

Biblia jako źródło polityczne

.Wielu wybitnych myślicieli, teologów i innych, studiowało Exodus właśnie pod tym kątem – poszukując wiedzy na temat kształtowania się polityki, władzy, a także prawa, sprawiedliwości i moralności. Od tak różnych mędrców, jak Machiavelli czy Rousseau, analizujących powstawanie narodów oraz systemów legislacyjnych na podstawie historii Mojżesza, po siedemnastowiecznych myślicieli politycznych, takich jak Peter Cunaeus, którzy w starożytnej „Republice Hebrajskiej” znaleźli metody reformy politycznej, czy prawników, jak John Selden, którzy w Biblii Hebrajskiej upatrzyli podwaliny pod uniwersalne prawo naturalne. Biblijna idea zakładająca wyższość boskiego przymierza towarzyszyła również amerykańskim kolonistom podpisującym umowę Mayflower compact, a sama tradycja obywatelskiego republikanizmu wiele zawdzięcza purytańskiemu oddaniu Biblii Hebrajskiej.

Na wszelkie możliwe sposoby, czy to formalne, czy nie, nauki zawarte w Księdze Wyjścia wpisały się w życie moralne i polityczne Zachodu – od założeń Dekalogu aż po zniesienie niewolnictwa; od walk niepodległościowych po humanitarne traktowanie cudzoziemców. Każdy zainteresowany stosunkami społecznymi wyniesie wiele korzyści z analizy Księgi Wyjścia, jeśli tylko gotów jest podejść do niej z otwartym umysłem i rozwagą. Na żadnej innej płaszczyźnie Exodus nie wyróżnia się tak bardzo, jak w dziedzinie budowania narodu i tożsamości społecznej.

Leon R Kass
Fragment książki Founding God’s Nation: Reading Exodus. Przekład dla „Wszystko co Najważniejsze”: Paulina Psujka i Mirosław Kołodziej.