70 lat od ataku na księży kurii krakowskiej

proces księży kurii krakowskiej

70 lat temu, 27 stycznia 1953 r., komunistyczni sędziowie wydali wyrok w procesie pokazowym księży kurii krakowskiej. Zapadły wyroki śmierci, dożywocia i długoletnich kar więzienia. Było to jedno z najbardziej brutalnych uderzeń w Kościół katolicki w okresie stalinowskim.

.Proces księży kurii krakowskiej odbywający się w dniach 21-26 stycznia był jednym z najbardziej brutalnych ataków na Kościół katolicki w czasach Polski Ludowej. Podczas procesu naczelny prokurator wojskowy Stanisław Zarakowski mówił o podsądnych jako o „bandzie zdrajców, szpiegów i wyrzutków”. Żądano usunięcia z kurii w całym kraju księży o „wrogich poglądach”. W wyroku uznano oskarżonych za agentów wywiadu amerykańskiego bądź członków siatki szpiegowskiej. Zapadły trzy wyroki śmierci, które otrzymali: ksiądz Józef Lelito, Edward Chachlica, Michał Kowalik. Ksiądz Franciszek Szymonek został skazany na dożywocie, księża kurii krakowskiej Wit Brzycki – na 15 lat pozbawienia wolności, Jan Pochopień – 8 lat. Stefania Rospond skazana została na 6 lat więzienia. Po kilku miesiącach Rada Państwa zamieniła kary śmierci na kary dożywotniego więzienia.

W 1948 r. dyktatura komunistyczna likwidowała ostatnie niezależne od jej wpływów środowiska polityczne. Po zniszczeniu Polskiego Stronnictwa Ludowego i przymusowym zjednoczeniu Polskiej Partii Socjalistycznej z Polską Partią Robotniczą oraz niemal całkowitym rozbiciu zbrojnego podziemia antykomunistycznego jedyną niezależną siłą społeczną pozostawał Kościół. Stopniowo eliminowano religię z nauczania szkolnego. Władze w coraz bardziej otwarty sposób łamały postanowienia porozumienia zawartego z episkopatem w 1950 r. Wciąż jednak nie przystępowano do otwartego i brutalnego ataku wobec najważniejszych przedstawicieli Kościoła.

Okres „decydującej rozgrywki z Kościołem”

.Dnia 20 stycznia 1951 r. funkcjonariusze Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego aresztowali bp. Czesława Kaczmarka. Ordynariuszowi kieleckiemu zarzucono m.in. szpiegostwo na rzecz Stanów Zjednoczonych i Watykanu, kolaborację z hitlerowskim okupantem i działalność zmierzającą do obalenia władz Polski Ludowej. Aresztowanie było przełomem w stosunkach reżimu z Kościołem. Do tej pory komuniści unikali represji wobec przedstawicieli episkopatu. Jak zauważa w rozmowie z PAP historyk, dyrektor Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL dr hab. Filip Musiał, lata 1952-1953 to okres, który komuniści uznawali za „decydującą rozgrywkę z Kościołem”. Przypomniał, że atakowi na kurię w Krakowie sprzyjała śmierć arcybiskupa krakowskiego kard. Adama Sapiehy, który nie ugiął się przed naciskami dwóch totalitaryzmów – narodowego socjalizmu i komunizmu.

Również w 1952 r. w Krakowie komuniści rozbili siatkę tzw. Punktów Informacyjnych, grup, które przekazywały informacje o sytuacji w Polsce pod rządami komunistów do środowisk emigracyjnych. „To wydarzenie posłużyło do zmontowania tzw. procesu kurii krakowskiej, w którym na ławie oskarżonych zasiedli współpracownicy uchodźctwa politycznego, wśród nich ks. Józef Lelito, oraz księża kurii krakowskiej, którzy z tą działalnością nie mieli nic wspólnego, ale byli potrzebni do nazwania tego procesu procesem kurii krakowskiej” – wyjaśnia Musiał.

Oskarżeni jako “agentura Watykanu”

.Inicjatorem powstania grup informatorów był Józef Szponder, były żołnierz Narodowej Organizacji Wojskowej, który zbiegł z Polski w 1949 ro. Do współpracy zaangażował ks. Lelitę, byłego kapelana NOW, oraz Edwarda Chachlicę i Kowalika, także związanych w przeszłości z NOW. Aresztowany jesienią 1952 r., wraz z innymi osobami, i złamany podczas śledztwa ks. Lelito zeznał, że wciągnął do współpracy dwóch duchownych z kurii krakowskiej – Wita Brzyckiego i Jana Pochopienia, co nie było prawdą. Pod wpływem brutalnego traktowania część aresztowanych – w tym ostatecznie niepostawieni przed sądem księża, najbliżsi współpracownicy zmarłego w 1951 r. abp. Sapiehy – pod dyktando śledczych zeznawali, że kuria krakowska realizowała „antypolską” politykę Watykanu, zamierzała przeznaczyć posiadane obce waluty na walkę z ustrojem i liczyła na wybuch wojny, która miałaby obalić system komunistyczny w Polsce.

Aresztowanie ks. Lelity dokonane w listopadzie 1952 r. dało możliwość bezpośredniego uderzenia w kurię krakowską. 17 listopada do jej gmachu wkroczyła bezpieka. Znaleziono i zarekwirowano dzieła sztuki znajdujące się w depozycie oraz ponad 30 tys. dolarów. Według obowiązujących wtedy przepisów zabytki powinny być przekazane muzeom, zaś posiadanie obcych walut było zakazane. Jednocześnie zabrano z kurii zdeponowane tam dokumenty i przedmioty wydobyte w trakcie ekshumacji w Katyniu w 1943 r. W grudniu 1952 r. pozbawiono wolności abp. Eugeniusza Baziaka, administratora apostolskiego diecezji krakowskiej. I choć uwolniono go jeszcze w tym samym miesiącu, został zmuszony do wyjazdu z Krakowa. Na aresztowanych próbowano wymusić zeznania o ich „przestępczej działalności”. Ks. Franciszek Szymonek w napisanej w 1956 r. prośbie o rewizję wyroku argumentował: „Moje zeznania naciągano, notując tylko obciążające mnie momenty, a nawet wpisując taką treść, jakiej nie podawałem. Komunistyczni oficerowie śledczy sprawę ujmowali krótko: jesteś księdzem, więc musisz być wrogiem”.

Ataki komunistycznej propagandy

.Rozprawa odbywała się od 21 do 26 stycznia 1953 r. przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Krakowie. Składowi sędziowskiemu przewodniczył Mieczysław Widaj. Podczas procesu naczelny prokurator wojskowy Stanisław Zarakowski mówił o podsądnych jako o „bandzie zdrajców, szpiegów i wyrzutków”. Taki też ton dominował w prasie. O kurii pisano, że jest „siedliskiem reakcji powiązanej z ośrodkami szpiegostwa i dywersji”. Jak zwraca uwagę Filip Musiał, Widaj i Zarakowski zostali wyznaczeni do nadzorowania tego procesu z powodu ich ogromnego doświadczenia w służeniu reżimowi. „Widaj był jednym z sędziów, którzy skazywali w głośnych procesach przeciwko podziemiu niepodległościowemu” – podkreśla historyk. Paradoksalne w jego życiorysie jest „przejście na drugą stronę”, ponieważ w czasie wojny był żołnierzem Armii Krajowej. Po wojnie skazywał na śmierć swoich kolegów.

W propagandzie komunistycznej spektakl sądowy nazywano również „procesem ks. Lelity i innych agentów wywiadu amerykańskiego”. Była to część ówczesnej narracji reżimu, którą historycy nazywają „szpiegomanią”. Za podejrzanych o bycie „imperialistycznymi szpiegami” uważano wszystkich utrzymujących jakiekolwiek kontakty z przedstawicielami polskiej emigracji. Zgodnie z tym przekazem sąd uznał oskarżonych za agentów wywiadu amerykańskiego bądź członków siatki szpiegowskiej. Zatroszczono się także o szczegóły przekazu propagandowego. „Stroną fizyczną zajęli się sami pracownicy UB, którzy ubrali mnie w cudze, bikiniarskie ubranie, kolorowy krawat i skarpety nylonowe, a ponieważ włosy odrosły mi podczas śledztwa, podstrzyżono mnie a la bikini” – relacjonował ks. Edward Chachlica.

27 stycznia 1957 r. zapadły trzy wyroki śmierci, które otrzymali: ks. Lelito, Chachlica i Kowalik. Ks. Szymonek został skazany na dożywocie, księża kurii krakowskiej Wit Brzycki – na 15 lat pozbawienia wolności, Jan Pochopień – 8 lat. Stefania Rospond (przyrodnia siostra Jana Szpondera) skazana została na sześć lat więzienia. Po kilku miesiącach Rada Państwa zamieniła kary śmierci na kary dożywocia. Skazani odzyskali wolność w 1956 r.

Wyrok rozpoczynał ciąg wydarzeń godzących w Kościół. Już 30 stycznia tzw. księża patrioci, ulegli komunistycznym władzom, potępili „zbrodniczą działalność szpiegów”. Jak zaznacza Filip Musiał, zachowane materiały bezpieki świadczą o dezaprobacie dużej części krakowskiego duchowieństwa dla działań ks. Lelity. „Pułkownik Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, szef Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie meldował swoim zwierzchnikom o zwycięstwie nad Kościołem. Rzeczywiście wydarzenia z 1953 r., zarówno pod względem faktycznym, czyli rozbicia siatki działaczy niepodległościowych, oraz propagandowym, czyli uderzenia w Kościół katolicki, były sukcesem komunistów” – tłumaczy historyk.

„Księża patrioci”

.9 lutego Rada Państwa wydała dekret, który uzależniał obsadzanie stanowisk kościelnych od zgody komunistycznych władz. 12 lipca „Tygodnik Powszechny” został przekazany przez władze w ręce posłusznego im Stowarzyszenia PAX. 22 września skazano na 12 lat więzienia biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka, a 25 września 1953 r. uwięziony został prymas Stefan Wyszyński.

Do historii przeszło także wsparcie dla reżimu ze strony przedstawicieli krakowskiego środowiska kultury. 8 lutego 1953 r. członkowie tamtejszego oddziału Związku Literatów Polskich – wśród nich m.in. Jan Błoński, Leszek Herdegen, Andrzej Kijowski, Stefan Otwinowski, Bruno Miecugow, Sławomir Mrożek, Maciej Słomczyński, Wisława Szymborska, Anna Świrszczyńska – piętnowali skazanych w styczniowym procesie. „Potępiamy tych dostojników z wyższej hierarchii kościelnej, którzy sprzyjali knowaniom antypolskim i okazywali zdrajcom pomoc, oraz niszczyli cenne zabytki kulturalne. Wobec tych faktów zobowiązujemy się w twórczości swojej jeszcze bardziej bojowo i wnikliwiej niż dotychczas podejmować aktualne problemy walki o socjalizm i ostrzej piętnować wrogów narodu – dla dobra Polski silnej i sprawiedliwej” – głosiła rezolucja twórców.

W 1992 r. sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego uznał orzeczenia wydane w sprawie oskarżonych w tzw. procesie kurii krakowskiej za nieważne.

Uwięzienie kardynała Stefana Wyszyńskiego

.Na temat uwięzienia kardynała Stefana Wyszyńskiego przez komunistyczne władze na łamach “Wszystko Co Najważniejsze” pisze prof. Rafał ŁATKA w tekście “Prymas Stefan Wyszyński – przywódca Kościoła i Narodu“.

“Prymas oceniał, że zmiany polityczne i systemowe, które przyniosło zakończenie II wojny światowej, okażą się bardziej trwałe niż jedno pokolenie, a sytuacja, w jakiej znalazła się Polska, nie zmieni się w dającej się przewidzieć przyszłości. Z tego względu uważał, że Kościół jest zmuszony wypracować z komunistami swego rodzaju modus vivendi, który umożliwi prowadzenie przez tę instytucję misji duszpasterskiej. Równocześnie przeciwdziałał próbom podporządkowania duchowieństwa państwu. Znalazło to wyraz w słynnym liście Non possumus wysłanym do władz przez Episkopat w maju 1953 r. Protestowano przeciwko dekretowi lutowemu uzależniającemu każdą nominację kościelną od zgody komunistów. Obok braku zgody kard. Wyszyńskiego na potępienie skazanego w procesie pokazowym bp. Czesława Kaczmarka był to główny powód aresztowania prymasa przez funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa w nocy z 25/26 września 1953 r.”.

“Prymas w uwięzieniu przebywał przez kolejne trzy lata. Był przetrzymywany w izolacji kolejno w: Rywałdzie, Stoczku Warmińskim, Prudniku i w Komańczy. Był w tym czasie pozbawiony wszelkich praw, nawet tych należnych osobom uwięzionym. Podczas uwięzienia kard. Wyszyński dokonał osobistego oddania się w macierzyńską niewolę Maryi i opracował założenia programu Wielkiej Nowenny i Milenium Chrztu Polski. Sformułował także tekst Jasnogórskich Ślubów Narodu Polskiego. Został on przekazany na Jasną Górę, a Śluby zostały złożone przez milionową rzeszę wiernych – bez udziału prymasa – 26 VIII 1956 r.” – pisze prof. Rafał ŁATKA.

Tajne święcenia kapłańskie

.Na temat tajnych studiów teologicznych i święceń słowackich księży w Polsce pod koniec lat 50. ubiegłego wieku na łamach „Wszystko Co Najważniejsze” pisze Mirosław SZUMIŁO w tekście „Tajni księża. Historia nielegalnego pobytu słowackich werbistów w Polsce w latach 1957-1964„.

„Różnice między obu krajami dotyczyły przede wszystkim zakonów męskich, które w Polsce mogły nadal legalnie funkcjonować mimo ograniczeń, podczas gdy w Czechosłowacji zostały w 1950 r. oficjalnie zlikwidowane i musiały przejść do działalności podziemnej. Po częściowej liberalizacji systemu w Polsce w 1956 r. i uruchomieniu turystycznego ruchu przygranicznego zakonnicy czescy i słowaccy zaczęli korzystać z możliwości nawiązania kontaktów z polskimi braćmi. Jedną z głównych form pomocy było organizowanie na terenie Polski tajnych święceń kapłańskich dla Słowaków i Czechów„.

„Do pierwszych święceń słowackich kleryków w Polsce doszło w ramach tajnej współpracy werbistów polskich i słowackich. W latach 1957-1958 uciekło do Polski trzech młodych słowackich zakonników ze Zgromadzenia Słowa Bożego: Štefan Horváth, Jozef Šabo i Robert Borík, którzy następnie potajemnie dokończyli studia teologiczne i zostali wyświęceni na księży przez bp. Lucjana Bernackiego w Gnieźnie. Ich historia jest wyjątkowa również dlatego, że przez kilka lat ukrywali się w Polsce, ponieważ nie mogli legalnie wrócić do swojej ojczyzny ani też wyjechać na upragnione misje. Umykali usilnie poszukującym ich funkcjonariuszom SB, co było możliwe dzięki ofiarności polskich braci i sióstr zakonnych oraz wielu ludzi świeckich zaangażowanych w pomoc słowackim księżom”.

.”O ile ucieczka Horvátha została podjęta przez niego całkowicie na własną rękę, to nielegalne przejście do Polski Šaby i Boríka było już rezultatem zorganizowanej akcji. Inicjatywa wyszła pierwotnie od samego Šaby, lecz równocześnie zostały nawiązane kontakty między werbistami polskimi i słowackimi. Nowy prowincjał ks. Feliks Zapłata miał ambitne plany udzielania pomocy na szerszą skalę i chciał nielegalnie przyjąć do Pieniężna nawet 6-7 kleryków ze Słowacji. Rzeczywistość jednak zweryfikowała te zamiary” – pisze Mirosław SZUMIŁO.

PAP/Michał Szukała/WszystkoCoNajważniejsze/MJ

Materiał chroniony prawem autorskim. Dalsze rozpowszechnianie wyłącznie za zgodą wydawcy. 27 stycznia 2023
Fot. IPN