Czego nauczył nas Sławomir Mrożek?

Dnia 29 czerwca 1930 roku w małym galicyjskim miasteczku – Borzęcinie – urodził się Sławomir Mrożek. Jeden z najwybitniejszych polskich dramaturgów pozostawił po sobie językowy pomnik – frazy „jak z Mrożka” używają nawet ci, którzy dzieł tego twórcy nigdy nie czytali.

Kim był Sławomir Mrożek?

.”Mam wrażenie, że to jeden z najważniejszych mitów PRL-u. Był ktoś, kto nazwał wszechobecny absurd i nawet dał mu swoje nazwisko. Wtedy bardzo wiele zjawisk życia było «jak z Mrożka». «To czysty Mrożek!»– mówiono i wiadomo było, o co chodziło: że polska codzienność urąga zasadom logiki. Wskazując «Mrożka» w codziennym życiu, stawialiśmy diagnozę, że oto coś stoi na głowie, i wierzyliśmy, że wystarczy to odwrócić, a będzie dobrze” – napisała prof. Anna Nasiłowska w książce pt. „Mrożek. Biografia” (2023).

„«Jak z Mrożka» mówiliśmy, mówimy i mówić będziemy, mając na myśli, że sytuacja jest absurdalna i że ma pewne konotacje komiczne. To powiedzenie nie ma wydźwięku ponurego, dramatycznego, zakłada raczej pewien dystans komentującego do świata. Bardzo niewielu pisarzy, nawet tych największych, doczekało się takiego utrwalenia w języku. Mówi się czasem o «sienkiewiczowskiej frazie», czy że «nawet Szymborska nie umiałaby tego wyrazić», ale to są okazjonalne sformułowania. Takich powiedzeń – bo to już jest powiedzenie – jak to o Mrożku, właściwie więcej sobie nie przypominam. Tego nie doczekał się żaden inny pisarz” – mówił prof. Jerzy Bralczyk. Sam Sławomir Mrożek nie lubił tego wyrażenia, a na pewno konsekwentnie przez całe lata odmawiał dziennikarzom wyjaśnienia, jak rozumie frazę „Jak z Mrożka”. „Trzeba przyznać, że ta fraza «jak z Mrożka» jest takim jakby językowym pomnikiem Mrożka w polszczyźnie” – ocenił Adam Zagajewski.

Jeden z ostatnich wielkich mistrzów literatury polskiej ostatniego półwiecza

.”Nieraz słyszę: Dobrze, że pan wrócił do Polski. Znowu opisze pan nasz polski absurd, materiału panu nie zabraknie” – napisał Sławomir Mrożek w „Dzienniku powrotu” (2000). „To absurd – mówiło się w Polsce Ludowej, kiedy gasło światło albo spóźniał się pociąg, ale ten absurd był jednocześnie aluzją. W społecznym odczuciu winien był ustrój, a nie elektryk czy kolejarz, lecz otwarcie nie wolno było tego powiedzieć. Polski satyryk zaś, kiedy pisał satyrę na dziurę w moście, czuł się jak bohater, gdyż wiedział, i jego czytelnicy wiedzieli, że nie chodzi o dziurę w moście, tylko w czymś innym” – przypomniał. „Dziś nie ma już ustroju i jeśli gaśnie światło albo spóźnia się pociąg, to nie ma w tym żadnej metafizyki. Przerwa w dostawie prądu nie jest żadną metaforą, a pociąg, który się spóźnia – żadną polityczną aluzją. I nie ma żadnego absurdu, bywa tylko nieudolność, głupota, zła wola, niedostatki infrastruktury albo po prostu przypadek” – ocenił. „Nie opiszę więc polskiego absurdu, gdyż uważam, że nie ma takiego. Nie wierzę, że teraz jesteśmy Absurdem Narodów, jak kiedyś byliśmy Chrystusem Narodów, Sumieniem Europy i Przedmurzem Chrześcijaństwa. Nie bądźmy megalomanami, tym razem w negatywie, jeśli pozytywnie się nie da” – podsumował autor „Tanga”.

„Mrożek prezentuje się jako ktoś duchowo samowystarczalny, nieprzywiązany koniecznie do stadnego narodowego ciepełka. Jeśli coś go cechuje, to sceptycyzm i rezerwa wobec prawd wyznawanych przez zbiorowość” – tak o dramaturgu pisał prof. Jerzy Jarzębski. „Był jednym z rzeczywiście ostatnich wielkich mistrzów literatury polskiej ostatniego półwiecza. Przede wszystkim był wielkim krytykiem cywilizacji współczesnej i to nie tylko z punktu widzenia polityki. (…) Tutaj pojawia się kwestia zderzenia mędrka i chama – najbardziej charakterystyczny przykład mówienia Sławomira Mrożka o współczesności, cecha główna jego wizji społeczeństwa” – mówił Jarzębski po śmierci Sławomira Mrożka.

Wydarzeniem literackim była publikacja trzech tomów „Dziennika” (2010), który pisarz prowadził przez prawie 40 lat, od 1962 do końca 1999 roku. W „Dzienniku” Sławomir Mrożek namalował obraz całej epoki, ale też w niespotykany do tej pory sposób odsłonił przed czytelnikami swoją prywatność. W zapiskach Sławomira Mrożka dominuje ton niezadowolenia z siebie i ze świata, wyłania się z nich obraz dramaturga walczącego z permanentnym kryzysem twórczym, nadmiernym pociągiem do alkoholu i kompleksami.

Za wielki na Polskę, za mały na świat

.”Nie jestem ani genialny, ani nie mam wyjątkowych zdolności. (…) Mogłem być znacznym pisarzem polskim. Nie będę nikim szczególnym na miarę więcej niż polską” – podsumowywał w maju 1971 roku 41-letni pisarz. „Za wielki na Polskę, za mały na świat. Samemu być – za głupi, z innymi – za mądry” – pisał o sobie Sławomir Mrożek na początku 1973 roku. Ale krytyczny był nie tylko wobec samego siebie, ale właściwie wobec całej rzeczywistości. „Świat chyba zawsze był wstrętny, tylko mnie się wydawało, że jest nieco mniej wstrętny” – pisał Sławomir Mrożek w maju 1973 roku.

Sławomir Mrożek urodził się 29 czerwca 1930 roku w małym galicyjskim miasteczku – Borzęcinie – gdzie jego ojciec pracował jako urzędnik pocztowy. Omyłkowo w borzęcińskiej kancelarii wpisano mu inną datę urodzenia – 26 czerwca. Przyszły pisarz ukończył krakowskie gimnazjum im. Nowodworskiego, potem studiował architekturę, filozofię orientalną i sztukę. Od 1950 roku współpracował z „Dziennikiem Polskim”, krakowskim Teatrem Satyryków, studenckim teatrem satyrycznym „Bim – Bom” z Gdańska, kabaretem „Szpak” i „Piwnicą pod Baranami”. Pierwszy sukces odniósł w 1950 roku – otrzymał nagrodę „Szpilek” za rysunkowe żarty. Od 1953 r. Sławomir Mrożek publikował systematycznie serie satyrycznych rysunków. Dzięki nim, a także pełnym czarnego humoru opowiadaniom, wcześnie stał się autorem niezwykle popularnym, zajmującym osobne miejsce we współczesnej polskiej literaturze.

Debiutem książkowym Sławomira Mrożka stały się wydane w 1953 roku zbiory satyrycznych opowiadań – „Opowiadania z Trzmielowej Góry” i „Półpancerze praktyczne”. W roku 1956 ukazała się powieść satyryczna „Maleńkie lato”, a w 1957 tom opowiadań „Słoń” oraz zbiorek rysunków „Polska w obrazkach”. Sławomir Mrożek – dramaturg debiutował wystawioną w Teatrze Dramatycznym w Warszawie w 1958 roku sztuką „Policja”.

„Ucieczka na południe” i „Męczeństwo Piotra Oheya”

.Do 1963 roku ukazały się w Polsce min. „Ucieczka na południe” (1961), kolejny tom opowiadań – „Deszcz” (1962) – i sztuki teatralne, m.in. „Męczeństwo Piotra Oheya” (1958), „Indyk” (1961), „Karol” (1961), „Na pełnym morzu” (1961), Zabawa (1962), „Kynolog w rozterce” (1962), „Czarowna noc (1963), „Śmierć porucznika” (1963) i jeden z najważniejszych utworów Sławomira Mrożka – „Tango” (1964). W latach 60. Sławomir Mrożek stawał się popularny poza granicami kraju – w 1963 roku w Niemczech wydano trzytomowy zbiór jego dramatów; we Francji za „Słonia” otrzymał „Prix de l’Humour Noir”, a trzy lata później ukazało się tam dwutomowe wydanie jego sztuk.

W 1963 roku Sławomir Mrożek wyjechał do Włoch, myśląc o pozostaniu na stałe za granicą. Przez osiem lat mieszkał na włoskiej Riwierze, starając się o przedłużenie paszportu polskiego – nie chciał wchodzić w otwarty konflikt z peerelowskimi władzami, by zachować kontakt z czytelnikami w kraju. Inwazja na Czechosłowację 1968 roku zburzyła ten układ. Sławomir Mrożek ogłosił w paryskiej „Kulturze” list protestacyjny, rozpoczął starania o azyl we Francji (10 lat później uzyskał francuskie obywatelstwo, a w 2003 roku Legię Honorową za wkład w rozwój literatury francuskiej).

W Polsce od 1973 roku złagodzono obowiązujące od 1968 roku embargo na publikowanie Sławomira Mrożka. Ukazały się wówczas m.in. „Szczęśliwe wydarzenie” (1973), „Rzeźnia” (1973), „Emigranci” (1974). Po wprowadzeniu stanu wojennego Sławomir Mrożek ogłosił na Zachodzie „List do cudzoziemców”, zastrzegł też publikowanie swoich utworów w polskiej prasie i pokazywanie sztuk w polskiej telewizji. Natomiast w polskich teatrach sztuki Sławomir Mrożka święciły w tym okresie tryumfy.

Neurotyczne przeczulenie i obsesje

.Komunizm do pewnego momentu był głównym tworzywem artystycznym Sławomira Mrożka, w różnych ujęciach – polskim, PRL-owskim, satyrycznym, dramatycznym lub historycznie odnoszącym się do różnych zjawisk, do zakończenia wojny. Od początku pojawiał się w jego twórczości również poziom antytotalitarnych paraboli. Jak oceniła Anna Nasiłowska, tak wszechstronna konfrontacja z głównym problemem XX wieku stanowi zasługę Sławomira Mrożka, a nie ograniczenie jego pisarstwa. Ponadto Sławomir Mrożek znał PRL-owską codzienność i mimo że pozostawał na Zachodzie, jego twórczość wciąż była obecna w polskiej świadomości.

Był jednak także „inny Sławomir Mrożek”. „Czerpał ze swoich lęków, z neurotycznego przeczulenia, z obsesji. Potrafił zrobić z nich wizję, która wywołuje ciarki na plecach. Takie są objawy katharsis. Pod koniec życia wyraźnie starał się o metafizyczną kodę, studiował mity i z nich chciał poskładać swoje przesłanie” – zauważyła Anna Nasiłowska.

W 1989 Sławomir Mrożek wraz z żoną – Susaną – przeprowadzili się do Meksyku na farmę Epifania. Lata 90. przyniosły wydanie „Dramatów”, „Małych próz” i „Rysunków” (1991) oraz „Miłości na Krymie” (1993). Pisarz przebył operację tętniaka mózgu, musieli też wraz z żoną zrezygnować z pobytu w Epifanii. W 1996 roku Mrożkowie wrócili do Krakowa. Sześć lat później pisarz miał udar mózgu, po którym został dotknięty afazją (utratą zdolności posługiwania się językiem, zarówno w mowie, jak w piśmie). Lekarz poradził mu spisywanie wspomnień w celach terapeutycznych. Efekt tej pracy – autobiograficzna książka pt. „Baltazar” została opublikowana w 2006 roku. W czerwcu 2008 roku pisarz po raz drugi zdecydował się na emigrację ze względu na stan zdrowia. Osiadł w Nicei. Ostatni raz Sławomir Mrożek odwiedził Polskę w czerwcu 2013 roku: wziął udział w premierze swej najnowszej sztuki „Karnawał, czyli pierwsza żona Adama” w Teatrze Polskim w Warszawie.

Międzynarodowa kariera Sławomira Mrożka

.Sławomir Mrożek zmarł 15 sierpnia w nicejskim szpitalu. Został pochowany w krakowskim Panteonie Narodowym. Dominikanin ojciec Jan Andrzej Kłoczowski powiedział podczas pogrzebu: „Nauczyliśmy się od Sławomira Mrożka wiele. Nauczyliśmy się patrzeć na siebie z dystansu. Może właśnie pochowanie pisarza w Panteonie Narodowym to taka nasza narodowa zemsta. Tyle nagadałeś nam trudnych i prawdziwych rzeczy, o nas – kim jesteśmy. Za to chowamy Cię w Panteonie Narodowym, z czcią. Sam zgotowałeś sobie ten los”.

„Polskie środowisko literackie najczęściej raziło autora «Tanga»; nie walczył o uwagę paryskiego i podobnie – nie przymierzał się nawet do tego, by podbić Nowy Jork. Międzynarodowa kariera Sławomira Mrożka to zasługa jego dzieł oraz bezinteresownej pomocy wielu osób, czasem także instytucji, ale nie polskich. Nie zabiegał intensywnie o sukces, nie potrafił tego robić i nie chciał, obce mu były lans i medialność” – napisała Anna Nasiłowska.

Choć autor „Tanga” doczekał się wielu grubych opracowań i wspomnień, to jego najbardziej zwięzłym portretem pozostanie popularna anegdota, wedle której pewnego majowego dnia miał on dostrzec młodego człowieka w garniturze. Domyślając się, że to maturzysta, zapytał z troską: – Było „Tango”? – Było – odpowiedział strapiony młodzieniec. – Przepraszam – wykrztusił Sławomir Mrożek.

Znaczenie literatury

.Na temat znaczenia literatury na łamach „Wszystko Co Najważniejsze” pisze Michel HOUELLEBECQ w tekście „Literatura jest najważniejsza„.

„Proszę nie oczekiwać, że w lectio magistralis wyjaśnię, w jaki sposób autor przenosi czytelnika w wykreowany przez siebie świat. Każdy pisarz ma bowiem inną metodę, inne postrzeganie rzeczywistości. Trudno wymagać od pisarzy, żeby na kartach swoich książek oddawali się czemuś na kształt zajęć praktycznych. Świadoma refleksja nie odgrywa tutaj żadnej roli. W momencie zapisywania strony wiemy, co jest ważne. Ale zapominamy o tym równie szybko, jak zapisujemy kolejną stronę. Czasami odkrywamy to przy ponownym czytaniu, po latach, i mówimy sobie: „Tak, ten czy inny szczegół jest naprawdę dobry”. Ale mamy to odczucie, że książka została napisana jakby przez kogoś innego”.

„Nie trzeba się więc zastanawiać, czy ta, czy inna strona to dobra literatura. Nie ma też sensu prosić autora o wyjaśnienie: on tego nie wie. Dużo lepiej zaufać badaczowi, że ten pomoże dostrzec istotne szczegóły, idiosynkrazje i metody stosowane przez autora. To jego zawód. Zewnętrzna pozycja badacza jest lepsza. Jestem autorem, to prawda, ale jestem jednak przede wszystkim czytelnikiem. Zdecydowanie więcej czasu spędziłem w życiu na czytaniu niż na pisaniu. A moje życie jako czytelnika, w przeciwieństwie do życia jako autora, doprowadziło mnie do pewnego ostatecznego wniosku, który jest zarazem wnioskiem mojego krótkiego wystąpienia”.

.„Fundamentalną racją bytu literatury powieściowej jest to, że człowiek na ogół ma umysł zbyt skomplikowany, zbyt bogaty, jak na egzystencję, którą musi prowadzić. Fikcja nie jest dla niego tylko przyjemnością – jest potrzebą. Potrzebuje innych egzystencji, innych niż jego własna, po prostu dlatego, że jego własna mu nie wystarcza. Te inne egzystencje nie muszą koniecznie być ciekawe, mogą być równie dobrze posępne. Mogą zawierać wiele doniosłych wydarzeń lub prawie żadnych. Nie muszą być egzotyczne: mogą rozgrywać się pięćset lat temu na innym kontynencie, a mogą być osadzone w domu obok. Ważne jest tylko to, że są inne” – pisze Michel HOUELLEBECQ.

LINK DO TEKSTU: https://wszystkoconajwazniejsze.pl/michel-houellebecq-literatura-jest-najwazniejsza/

PAP/Agata Szwedowicz/Paweł Tomczyk/MJ