Czy Plan Marshalla był potrzebny Europie?

75 lat temu, dnia 3 kwietnia 1948 r., Kongres Stanów Zjednoczonych uchwalił Program Odbudowy Europy znany jako Plan Marshalla. Jeszcze tego samego dnia projekt został podpisany przez prezydenta Harry’ego Trumana, wchodząc tym samym w życie. Czy program ten był potrzebny Europie?

Plan Marshalla: pomysł i realizacja

.Potoczna nazwa Programu Odbudowy Europy (Plan Marshalla) pochodzi od imienia amerykańskiego sekretarza stanu George’a C. Marshalla.

Po raz pierwszy przedstawił on swój plan 5 czerwca 1947 r. na Uniwersytecie Harvarda. Program był następstwem tzw. doktryny Trumana, mającej na celu powstrzymanie globalnej ekspansji komunizmu i Związku Radzieckiego. Poprawę kondycji gospodarczej europejskich krajów zrujnowanych II wojną światową uznano za kluczowy element opracowanej strategii.

Ogłoszenie przez Stany Zjednoczone propozycji gospodarczej dla państw europejskich spotkało się z natychmiastową reakcją. Na lipiec 1947 r. zaplanowano międzynarodową konferencję w Paryżu, której zadaniem było wspólne opracowanie szczegółów Programu Odbudowy. Udział w niej zaproponowano większości państw europejskich.

Dnia 3 kwietnia 1948 Plan Marshalla został przyjęty przez Kongres Stanów Zjednoczonych. Projekt był realizowany w latach 1948–52. Uczestniczyło w nim 15 państw europejskich i Turcja, a od 1949 także RFN oraz Jugosławia.

Udziału w Planie Marshalla odmówił Związek Radziecki, a pod jego naciskiem także kraje bloku komunistycznego. Projekt w oficjalnych przekazach określano jako „imperialistyczny spisek”.

Szacunkowa wartość dostaw i kredytów amerykańskich realizowanych w ramach Planu Marshalla wyniosła ponad 13 mld dolarów (współcześnie ok. 120-130 mld).

Plan Marshalla: skutki i ocena

.Historycy i ekonomiści podkreślają, że Plan Marshalla pośrednio przyczynił się do odbudowy gospodarek krajów Europy Zachodniej oraz pozwolił podtrzymać koniunkturę gospodarczą w USA i Kanadzie. W kontekście Europy miał także wpływ na ustabilizowanie finansów publicznych i późniejszy zwrot ku gospodarce rynkowej, co przełożyło się na wzrost wydajności pracy i odbudowanie zaufania inwestorów. Zwolennicy Planu Marshalla podkreślają także jego znaczenie dla losów integracji europejskiej, dla której miał być jednym z pierwszych impulsów.

Część ekspertów uważa jednak, że bezpośredni wpływ Planu Marshalla na tempo wzrostu gospodarczego państw europejskich był niewielki. Łącznie amerykańska pomoc podniosła europejski PKB o ok. 2 proc.

Brytyjski historyk Alan Milward podkreślał, że Europa Zachodnia weszła na ścieżkę wzrostu jeszcze zanim Plan Marshalla został wprowadzony w życie. Wielka Brytania i Francja już w 1947 r. osiągnęły poziom produkcji przemysłowej porównywalny do przedwojennego, a w kolejnym roku jeszcze poprawiły ten wynik.

Według badacza Plan Marshalla pomógł zwiększyć tempo wzrostu gospodarczego, pomoc ta była jednak zbyt mała, aby mogło to w istotny sposób wpłynąć na kondycję europejskich gospodarek. Efekt wzrostu, którego Europa doświadczyła w kolejnych dekadach, miał być wynikiem przede wszystkim działalności samych Europejczyków.

Wielu ekspertów zgadza się z Milwardem co do faktu, że Plan Marshalla został zmitologizowany, a jego realny wpływ na gospodarkę powojennej Europy był mniejszy niż sądzono. Historyk jest jednocześnie krytykowany za zbyt radykalne podejście do tematu. Niewiele uwagi poświęca on bowiem nastrojom społecznym i warunkom życia ludności, znacznie obciążonej odbudową Europy. Wysokie nakłady na inwestycje były równoznaczne z ograniczaniem wydatków poszczególnych państw na konsumpcję. Przeciwko niskim zarobkom i polityce gospodarczej krajów Europy Zachodniej wybuchały liczne strajki. Plan Marshalla przyczynił się do złagodzenia owych konfliktów. Zdaniem historyka Tony’ego Judta psychologiczny i polityczny wymiar Planu Marshalla są trudne do przecenienia.

Jak stwierdził: „Plan Marshalla pozwolił Europejczykom zyskać większą pewność siebie. Pomógł im zerwać ostatecznie z dziedzictwem szowinizmu, depresji i rozwiązań autorytarnych. (…) Uczynił protekcjonistyczną politykę lat 30. zacofaną, niepotrzebną i w końcu absurdalną”.

Jak odbudować państwo po wojnie? Wnioski dla Ukrainy

.”W ramach planu Marshalla wdrożonego po II wojnie światowej Stany Zjednoczone przeznaczyły znaczne środki finansowe i dołożyły niemałych starań, aby odbudować zniszczone przez wojnę kraje. Ośrodek Polityki Fiskalnej i Monetarnej Hutchinsa (Hutchins Center on Fiscal and Monetary Policy) oraz Ośrodek ds. Stanów Zjednoczonych i Europy (Center on the U.S. and Europe) w kontekście odbudowa Ukrainy po wojnie zapytały czterech ekspertów, jakie wnioski można wyciągnąć z realizacji planu Marshalla oraz odbudowy Sudanu Południowego, Afganistanu i Iraku” – piszą David WESSEL, amerykański dziennikarz i pisarz, oraz Elijah ASDOURIAN, asystent naukowy w Brookings Institution.

„Prof. Harold James, wykładający europeistykę na Uniwersytecie Princeton, mówił o podobieństwach pomiędzy kryzysem w Europie Zachodniej po II wojnie światowej a wyzwaniami, przed którymi stoi obecnie Ukraina. Podkreślił, że choć Stany Zjednoczone przekazały Europie Zachodniej potrzebne środki w ramach planu Marshalla, nie pokryły one całego kosztu odbudowy. Ameryka nie przeznaczyła na ten cel więcej niż 3 proc. PKB, a większość państw Europy Zachodniej otrzymała środki z planu w wysokości zaledwie 3–10 proc. swojego PKB” – podkreślają WESSEL i ASDOURIAN.

Zwracają również uwagę na opinię Naheed Sarabi, profesor prowadzącej badania w ramach programu Global Economy and Development w Instytucie Brookingsa oraz byłej wiceminister ds. polityki w Ministerstwie Finansów Afganistanu, która „ostrzegła przed składaniem obietnic na wyrost, jak często się to zdarza w przypadku międzynarodowych programów wspierających rozwój”.

Brian D’Silva, emerytowany konsultant rządu Stanów Zjednoczonych, który pracował nad wieloma projektami w Sudanie Południowym, zwrócił uwagę na to, że:

„należy skupić się na instytucjach i wspieraniu nowego pokolenia liderów, którzy na pierwszym miejscu stawiać będą swoją społeczność, a nie chęć wzbogacenia się za wszelką cenę. Musimy spojrzeć na sytuację przez pryzmat nie tylko polityczny, ale i technokratyczny“.

David WESSEL i Elijah ASDOURIAN piszą, że „Hideki Matsunaga, Dyrektor Generalny Departamentu ds. Bliskiego Wschodu i Europy Japońskiej Agencji Współpracy Międzynarodowej (JICA) i były doradca Banku Światowego ds. Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, mówił o tym, że inwestycje sektora prywatnego są niezbędne nie tylko do odbudowy Ukrainy, ale również do utrzymania jej gospodarki w dobrej kondycji w ciągu następnych lat”. 

Oprac. Patryk Palka