Santa Maria Maggiore w Rzymie – kościół wybrany przez Franciszka
Prof. Jerzy MIZIOŁEK
Po czterech wiekach kolejny papież jest grzebany w tej pięknej bazylice z V w. Ta najważniejsza świątynia maryjna Wiecznego Miasta zachowała unikatowe mozaiki wczesnochrześcijańskie i liczne dzieła sztuki z czasów nowożytnych. Skromna płyta nagrobna Franciszka, znajduje się obok słynnego obrazu Matki Boskiej z Dzieciątkiem – Salus Populi Romani – pisze prof. Jerzy MIZIOŁEK
.Oto krótka opowieść o świątyni będącej w tych dniach na ustach wszystkich. Pierwszy kościół w miejscu dzisiejszej bazyliki na Eskwilinie powstał już w IV w. i został ufundowany przez patrycjusza Jana i jego żonę. Budowę według tradycji spowodowała sama Dziewica Maryja, sprawiając, że 5 sierpnia na Eskwilinie spadł śnieg, na nim ówczesny papież wykreślił plan budowli, co ukazuje malowidło Massolina z XV w. Z tego powodu nazwy Basilica Liberiana (na cześć papieża Liberiusza) i kościół Matki Boskiej Śnieżnej.
Kolejny, wzniesiony zapewne w latach 20. IV w., został konsekrowany w 434 r., w czasach pontyfikatu Sykstusa III (432—440), o czym mówi mozaikowa inskrypcja. Trójnawowa bazylika wsparta jest na licznych marmurowych i kilku granitowych kolumnach. Nad ich pięknymi kapitelami w stylu jońskim biegnie architraw, nad którym świecą licznymi kolorami mozaiki ze scenami biblijnymi. Mozaiki te znakomicie dialogują artystycznie z mozaikami na łuku triumfalnym, tymi w apsydzie i z kolorową posadzką wykonaną przez średniowiecznych mistrzów biegłych w cięciu i dopasowywaniu kawałków marmuru, porfiru, serpentynu i innych cennych kamieni, których tyle zostawiło po sobie Imperium Romanum.
Nie tylko średniowiecze miało swój udział w kształtowaniu wnętrza (posadzki i mozaiki w apsydzie autorstwa Jacopo Torriti z końca XIII w.) i zewnętrza (wysoka na 75 m dzwonnica) tej maryjnej budowli, ale również czasy nowożytne. Na przełomie XVI i XVII w. powstały dwie ogromne kaplice z kopułami, a z czasem także wspaniałe cyborium nad ołtarzem głównym i – na początku XVIII w. – nowa, niemal ażurowa fasada, by widoczne były wcześniejsze mozaiki. Jej architekt – Ferdynand Fuga – dokonał też artystycznej obróbki kolumn, gdyż pierwotnie niektóre były „sztukowane” rozmaitymi dodatkami.
Czasy renesansu dodały kościołowi Matki Boskiej Większej (z przeszło setki maryjnych kościołów Rzymu ten jest najokazalszy) piękny, złocony sufit (wg tradycji pierwszym złotem przywiezionym z Ameryki). Pierwotna świątynia, tak w okresie wczesnochrześcijańskim, jak i w średniowieczu miała otwartą więźbę dachową.
Mozaiki wczesnochrześcijańskie i średniowieczne
.Mozaiki nawy głównej i na łuku triumfalnym, będące prawdziwym skarbem artystycznym maryjnego przybytku, wzorowane były — jak się przypuszcza — na ilustracjach jakiegoś nie zachowanego manuskryptu.
Z przeszło czterdziestu niegdyś przedstawień opowiadających dzieje biblijne z pierwszych ksiąg Starego Testamentu zachowało się dwadzieścia siedem (12 na lewej ścianie i 15 na prawej). W nawach bocznych, pod oknami, znajdują się – po lewej stronie – sceny z życia Abrahama, Jakuba i Izaaka, zaś po prawej sceny z życia Mojżesza i Jozuego. Przy ołtarzu głównym ukazano odniesienia do eucharystii, m.in. powitanie Abrahama przez Melchizedeka ofiarowującego chleb i wino. Wśród tych obrazów mozaikowych dostrzegamy interesujące przedstawienie Trójcy św. w postaci trzech Aniołów w otoku świetlnym (tzw. mandorli).
W trzech obrazach pojawia się Arka Przymierza, raz tylko, jednakże w tym zespole dekoracji pochód z nią nabiera charakteru procesji, którą sam Jahwe nakazał i ponadto ustalił jej porządek. Aby zdobyć Jerycho, Żydzi mieli obejść miasto w następującym szyku: na przedzie zbrojni, za nimi siedmiu dmących w baranie rogi kapłanów poprzedzających Arkę i wreszcie zamykająca pochód straż tylna.
Mozaika obrazująca to zdarzenie podzielona jest, jak i wiele innych na dwie strefy. W górnej widać rozpadające się już mury miasta, w dolnej zaś procesję, a raczej najważniejszy jej fragment. Czterej kapłani niosą Arkę Przymierza mającą kształt prostej i nieozdobnej skrzyni z przymocowanymi u jej podstawy drążkami. Przed niosącymi święty przybytek Lewitami znajduje się trzech innych kapłanów grających na długich, prostych trąbach.
.Mozaiki na ścianie łuku triumfalnego, podobnie jak te w nawie głównej, datowane są na czasy Sykstusa III; przedstawiają w dziewięciu scenach najważniejsze epizody z dzieciństwa Jezusa — zawierają również kompozycję o charakterze procesyjnym, jak powitanie św. Rodziny w Egipcie.
Scena ta obrazuje słowa apokryficznej Ewangelii Pseudo-Mateusza opowiadającej m. in. o powitaniu Mesjasza przez władcę egipskiego miasta Sotyny, Afrodyzjusza. W mozaice ukazany jest on w stroju cesarskim i diademie na głowie, w otoczeniu licznej świty, z którą wyszedł przed mury swego miasta. Gesty powitania i aklamacji kieruje do Chrystusa, który, choć w połowie mniejszy, stanowi centrum kompozycyjne i ideowe obrazu dzięki niemal frontalnemu ujęciu Jego postaci i osób towarzyszących: czterech aniołów oraz Józefa i Marii w niezwykle bogatych szatach.
Mozaiki ukazują ponadto mury Jerozolimy i Betlejem, pokłon trzech magów, tron Drugiego Przyjścia Chrystusa (etimazja) i napis przywołujący wspomnianego papieża Sykstusa z V w.
.W związku z planowanym jubileuszem w 1300 roku (pierwszym jaki zorganizowano; odbył się za pontyfikatu Bonifacego VIII), do bazyliki dobudowano już wcześniej transept i nową absydę, której dekorację powierzono Jacopo Torritiemu. Artysta około 1295 r. wykonał scenę Koronacji N. Marii Panny, a pod nią Dormitio Virginis. W tym samym okresie Filippo Rusuti, podobnie jak Torriti, przedstawiciel szkoły rzymskiej kreowanej przez Pietro Cavalliniego, wykonał wspomniane mozaiki na fasadzie, częściowo zasłonięte fasadą autorstwa Fugi.
Dwie kaplice papieskie
.Skromny grób papieża Franciszka – jedynie z krzyżem i jego imieniem – wykonano w lewej nawie, pomiędzy kaplicami Sforzów a Paulińską (od imienia Pawła V Borghese). Stanowi ta wielka kaplica rodzaj pendant do kaplicy Sykstyńskiej z grobowcem Sykstusa V (1585- 1590).
Kaplica Sykstyńska, znana jako „del Presepe” (kaplica Żłobka), została ufundowana przez papieża Sykstusa w latach 1585-1587. Domenico Fontana, zaufany architekt papieża, zbudował tę największą wówczas kaplicę w Rzymie na planie krzyża greckiego z dwiema kaplicami pomocniczymi. Osadzona na tamburze kopuła wznosi się ponad ośmioma dużymi oknami, wieńczy oratorium jasełkowe znajdujące się poniżej, do którego prowadzą podwójne schody. Oratorium, pierwotnie oparte o prawą nawę bazyliki i pochodzące z wczesnego średniowiecza, odtwarza grotę betlejemską. Tabernakulum z pozłacanego brązu Ludovico del Duca jest kluczowym elementem programu teologicznego kaplicy. Z ozdobionymi winoroślą kolumnami przypomina Świątynię Salomona i wyraża przede wszystkim dosłowne znaczenie nazwy miasta, w którym urodził się Jezus: „Betlejem”, dom chleba (odniesienie do eucharystii). Wykonanie fresków i sztukaterii powierzono zespołowi wielu artystów; ich dzieła ilustrują historię dzieciństwa Jezusa. Po bokach znajdują się okazałe grobowce Sykstusa V i Piusa V; na pierwszym z nich widnieje scena ukazująca króla Zygmunta III Wazę w akcie pojednania z arcyksięciem Maksymilianem Habsburgiem. Do tego pojednania doszło dzięki mediacji legata papieskiego kardynała Ipolitto Aldobrandiniego, późniejszego papieża Klemensa VIII (1592-1605), który spoczywa w Santa Maria Maggiore w Capella Paolina
.Malowidła w Kaplicy Sykstyńskiej upamiętniają triumf Matki Boskiej. Przedsięwzięciem kierowali Cesare Guerra i Giovanni Nebbia, którzy otrzymali należne im wynagrodzenie w latach 1587-1589. Ich głównym celem była kontynuacja przesłania wyrażonego wcześniej w mozaikach łuku triumfalnego i w apsydzie. Sykstus V bardzo interesował się powstawaniem kaplicy i nagrobka; odwiedził osobiście artystę, Domenico Fontanę w jego pracowni i uczestniczył w jego montażu w czerwcu 1587 roku. Nagrobek jest dziełem kilku artystów; Giovanni Antonio Paracca, znany jako Valsoldo, jest autorem posągu Sykstusa V w pozycji klęczącej, wpatrzonego w Tabernakulum i Szopkę w Krypcie. Ołtarz w centrum kaplicy zdobią czterej naturalnej wielkości aniołowie z pozłacanego brązu autorstwa Sebastiano Torregiani; podtrzymują tabernakulum.
.W 1605 r. na tron papieski wstąpił papież Paweł V Borghese, który w czerwcu tego samego roku postanowił zlecić architektowi Flaminio Ponzio budowę dużej kaplicy kopułowej w lewej nawie, identycznej z Kaplicą Sykstyńską, w której miał znajdować się obraz Salus Populi Romani.
Ściany boczne zajmują dwa ważne grobowce, papieża Klemensa VIII Aldobrandiniego po prawej i papieża Pawła V Borghese po lewej stronie, zamknięte w monumentalnej architekturze łuku triumfalnego, z posągiem papieży pośrodku i marmurowymi płaskorzeźbami po bokach. Rzeźby zostały wykonane przez grupę artystów – Valsoldo, Nicolas Cordier, Pietro Bernini, Stefano Maderno, Francesco Mochi i Cristoforo Stati.
Kopuła przedstawia Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, fresk autorstwa Ludovica Cardi znanego jako il Cigoli: księżyc, umieszczony pod stopami Madonny, został namalowany z wielką naukową dokładnością na podstawie obrazu ujawnionego przez teleskop Galileusza, przyjaciela malarza. W najniższym kręgu, na którym stoi Dziewica, widoczni są Apostołowie, podczas gdy w górnych anielskie zastępy grają na instrumentach muzycznych, śpiewają i rozrzucają kwiaty.
.Kaplica Paulińska jest zwieńczeniem kompleksowego programu ikonograficznego Santa Maria Maggiore, wykonanym przez artystów Pawła V. Cała kaplica jest ozdobiona aż do kopuły cennymi kolorowymi marmurami, których wyrafinowanie wzrasta, gdy zbliżamy się do tabernakulum-relikwiarza dla Salus Populi Romani. To ostatnie, zaprojektowane przez Girolamo Rainaldiego i wykonane przez Pompeo Targone, składa się z czterech kolumn z jaspisu z Bargi. Jego jednolita powłoka z lapis lazuli przypomina zachmurzone niebo i przywołuje na myśl niebiańską bramę.
Wykonanie fresków (1610-12) zawdzięczamy Giuseppe Cesare, znanemu jako Cavalier d’Arpino, który kierował grupą malarzy, w skład której wchodzili tacy artyści jak Giovanni Baglione, Lodovico Cigoli i Guido Reni. W kopule namalowanej przez Lodovico Cigoli, Matka Boska jest przedstawiona w glorii niebiańskiej chwały. Maryja stoi na naturalistycznie ukazanym księżycu, co odpowiada obserwacjom astronomicznym Galileusza spopularyzowanym w 1610 roku w jego dziele Sidereus Nuncius.
W Kościele Santa Maria Maggiore miał być pochowany Michał Anioł, ale jego doczesne szczątki wykradli florentyńczycy i złożyli we Florencji w Santa Croce. Woli papieża Franciszka nikt nie zmienił. W uroczystości jego pochowania istotną rolę odegrał kardynał Stanisław Ryłko, archiprezbiter bazyliki, która obok San Giovanni in Laterano, San Pietro in Vaticano i San Paolo fuori le mura jest jedną z czterech najważniejszych bazylik Wiecznego Miasta.
