Wzrost Chin redefiniuje dotychczasową rolę Europy w świecie
Wzrost Chin jest wyjątkowo istotny, ponieważ redefiniuje dotychczasową rolę Europy w świecie. Nasuwa się pytanie, jak Europa powinna reagować na wzrost Chin, jak równoważyć ich wpływy, zwłaszcza w sferze gospodarczej, i wreszcie w jakim stopniu może kształtować ich wybory – pisze prof. Łukasz GACEK
.Stajemy się świadkami systemowej rywalizacji na linii Zachód – Chiny. Należy ją rozumieć jako konfrontację dwóch alternatywnych modeli global governance, z jednej strony amerykańsko-europejskiego opartego na wartościach demokratycznych i liberalnych, a z drugiej chińskiego bazującego na normach właściwych dla tej cywilizacji. Ów element rywalizacji dobrze zarysowuje się w treści XX Zjazdu Krajowego KPCh z 2022 r., gdzie w większym niż dotychczas stopniu władze w Pekinie wyeksponowały zagadnienie „bezpieczeństwa” (安全 anquan). Termin ten pojawiał się w sprawozdaniu sekretarza generalnego zdecydowanie częściej niż w sprawozdaniach poprzednich, z 2017 i 2012 r. Uwagę zwracały również częste odwołania do pojęcia „rywalizacji” (斗争 duozheng). Jednocześnie znacznie rzadziej odwoływano się do „pokoju” (和平 heping).
Sposób kształtowania środowiska międzynarodowego przez władze w Pekinie stanowi spore wyzwanie zarówno dla Waszyngtonu, jak i Brukseli, reprezentowanych przez nie instytucji, a szczególnie w kontekście definiowania ich roli w tej przestrzeni. Bogdan Góralczyk pisał o zmieniającej się konfiguracji sił na świecie, której wyznacznikiem jest „zmierzch dotychczasowego hegemona”, obok którego wyrasta nowa potęga. Od momentu przejęcia władzy przez Donalda Trumpa w 2017 r. Amerykanie porzucili dotychczasową strategię „zaangażowania” we współpracę z Chinami na rzecz „powstrzymywania”, co w dużej mierze odzwierciedla ich obawy dotyczące zwiększonej asertywności na arenie międzynarodowej komunistycznych władz w Pekinie.
Analogicznie jak w przypadku Stanów Zjednoczonych, zmianę narracji w odniesieniu do Chin można zauważyć także w polityce Unii Europejskiej. W marcu 2019 r. Komisja Europejska scharakteryzowała Chiny jako „partnera współpracy” (cooperation partner), „partnera negocjacyjnego” (negotiating partner) o sprzecznych interesach, „konkurenta gospodarczego” (economic competitor) dążącego do osiągnięcia wiodącej pozycji w dziedzinie technologii oraz „rywala systemowego” (systemic rival). Bruksela promuje jasny i oparty na demokratycznych i liberalnych wartościach model global governance. W tym kontekście Chiny, proponując alternatywny sposób postępowania w stosunkach międzynarodowych, oparty na odmiennych wartościach i normach, stawiają się niejako naturalnie w roli tzw. „rywala systemowego”.
.Wyszczególnione kategorie definiowania Chin wzajemnie się przenikają w różnych obszarach. Z jednej strony Unię Europejską i Chiny łączą silne relacje gospodarcze, ale z drugiej dzielą antagonizmy w kwestiach dotyczących bezpieczeństwa i przede wszystkim w sferze normatywnej. Wzrost Chin jest tu wyjątkowo istotny, ponieważ redefiniuje dotychczasową rolę Europy w świecie. Nasuwa się pytanie, jak Europa powinna reagować na wzrost Chin, jak równoważyć ich wpływy, zwłaszcza w sferze gospodarczej, i wreszcie w jakim stopniu może kształtować ich wybory. Nie ulega wątpliwości, że systemowa rywalizacja w coraz większym stopniu będzie stawiana przez Brukselę jako nadrzędny paradygmat w relacjach z Chinami. Wyzwaniem pozostaje utrzymanie współpracy i dialogu z Chinami w obszarach wspólnego zainteresowania służących rozwiązywaniu problemów globalnych.
Odzwierciedleniem tworzenia strategicznej alternatywy wobec Chin są zatwierdzone 19 kwietnia 2021 r. przez Radę Unii Europejskiej konkluzje o unijnej strategii współpracy w regionie Indo-Pacyfiku, podkreślające wolę długofalowego (long-term focus) strategicznego zaangażowania w regionie. Bruksela uwypukliła przy tej okazji przywiązanie do takich wartości jak demokracja, prawa człowieka, praworządność i poszanowanie prawa międzynarodowego. Przestrzegała jednocześnie, że obserwowana współcześnie dynamika zmian w regionie Indo-Pacyfiku doprowadziła do nasilenia konkurencji geopolitycznej (intense geopolitical competition), potęgując z jednej strony wzrost napięć w handlu i łańcuchach dostaw, a z drugiej w obszarach związanych z technologią, polityką i bezpieczeństwem.
Sytuacja ta stanowi wyzwanie dla stabilności i bezpieczeństwa w regionie i poza nim, bezpośrednio zagrażając interesom UE. Bruksela podkreśliła potrzebę rozwijania współpracy z państwami regionu i w ramach wielostronnych organizacji regionalnych. Dokument należy odczytywać jako próbę przejęcia wiodącej roli w promowaniu założeń zrównoważonego rozwoju ONZ, zarówno w kontekście dwustronnym, jak i wielostronnym. Uwypukla zarazem pilną potrzebę rozwiązania problemów globalnych, związanych ze zmianą klimatu, utratą różnorodności biologicznej i społeczno-gospodarczymi skutkami pandemii Covid-19. Akcentuje znaczenie praw człowieka, w tym kwestię równouprawnienia płci, tworzenie ekologicznych partnerstw wspierających ustalenia porozumienia klimatycznego z Paryża z 2015 r., zrównoważone zarządzanie oceanami, zmniejszenie ryzyka katastrof będących następstwem zmian klimatycznych, współpracę w sektorze zdrowia. Chociaż dokument literalnie nie wskazywał na Chiny, to zarysowany geopolityczny kontekst nie pozostawia złudzeń, kto był głównym adresatem przekazu.
Wątpliwości rozwiewa przyjęta 16 września 2021 r. Strategia Indo-Pacyficzna podkreślająca potrzebę ożywienia współpracy z państwami regionu. W dokumencie podkreślano, że region Indo-Pacyfiku ma strategiczne znaczenie dla Europy. Jego rosnące znaczenie gospodarcze, demograficzne i polityczne sprawia, że staje się kluczowy w kształtowaniu porządku międzynarodowego i rozwiązywaniu globalnych wyzwań. Celem UE będzie wzrost zaangażowania w regionie, wzmocnienie strategicznego zasięgu i bezpieczeństwa oraz zwiększenie odporności łańcuchów dostaw.
Głównym wyzwaniem w regionie Indo-Pacyfiku pozostają coraz bardziej asertywne Chiny, z uwagi na podejmowane próby zmiany regionalnego status quo, wywoływanie napięć wokół spornych terytoriów oraz rozbudowę potencjału militarnego. Sugerowano, że kryzysy na Morzach Południowochińskim i Wschodniochińskim oraz w Cieśninie Tajwańskiej mogą bezpośrednio oddziaływać na bezpieczeństwo i dobrobyt Europy. Strategia odzwierciedla koncentrację na kwestiach bezpieczeństwa ekonomicznego w regionie Indo-Pacyfiku. Można dostrzec, że owo podejście wykracza poza zawieranie umów o wolnym handlu, akcentując znaczenie łańcuchów dostaw w oparciu o bliższą współpracę z Japonią, Republiką Korei i Tajwanem. Z punktu widzenia państw azjatyckich Europa może stanowić alternatywę dla chińskich inwestycji i technologii. Strategia wspomina bowiem o tworzeniu partnerstw cyfrowych (z Indiami), które koncentruje się na sztucznej inteligencji, sieci 5G i technologiach kwantowych.
.Dobrym przykładem działań w płaszczyźnie budowania łączności infrastrukturalnej jest Global Gateway, będący odpowiedzią na chiński projekt Pasa i Drogi. Dwie wspomniane inicjatywy – Indo-Pacyfiku oraz Global Gateway – będą miały wpływ na strategię łączności transportowej lansowaną przez UE. Ważne, że oprócz finansowania projektów transportowych w samym regionie Indo-Pacyfiku Bruksela zamierza realizować wspólne projekty w zakresie łączności transportowej z partnerami Indo-Pacyfiku w państwach trzecich, w Afryce, Azji Środkowej i Europie Wschodniej. Istotną rolę w tej strategii Bruksela przypisuje Indiom. Warto zauważyć, że w czasie szczytu UE27-Indie, zorganizowanego 8 maja 2021 r. przez portugalską prezydencję w Porto, obie strony zgodziły się na wznowienie rozmów handlowych i ustanowienie kompleksowego partnerstwa w zakresie łączności. Chociaż znowu nie wspomniano bezpośrednio o Chinach, zmiany te należy odczytywać jako krok w kierunku dywersyfikacji unijnych łańcuchów dostaw, alternatywnych wobec Chin. To zarazem próba reagowania na rosnące zdolności Chin w dziedzinie łączności.
Swoją pozycję w regionie Indo-Pacyfiku Unia Europejska może również wzmacniać poprzez zacieśnianie strategicznych więzi i rozszerzanie współpracy w oparciu o inwestycje i porozumienia handlowe z państwami położonymi w bliskim sąsiedztwie Chin. Bruksela ma już podpisane porozumienia o wolnym handlu z Japonią, Singapurem, Wietnamem i Republiką Korei. W 2019 r. zawarła z Japonią sojusz w sprawie koordynacji połączeń cyfrowych, transportowych, energetycznych i międzyludzkich. Powyższe działania każą sądzić, że Bruksela stara się wyraźniej definiować strategię w dziedzinie globalnej łączności, alternatywną w stosunku do chińskich propozycji. Przedstawiając własne pomysły, może wymagać większej przejrzystości w procedurach przetargowych realizowanych w ramach Pasa i Drogi, zapewniającej uczciwą konkurencję na rynkach państw trzecich.
.Unia Europejska od lat prowadzi niezwykle ożywione relacje gospodarcze i handlowe z Chinami. Niemniej od wielu lat europejskie przedsiębiorstwa zgłaszają problemy związane z pogarszającym się klimatem biznesowym i nieuczciwą konkurencją ze strony chińskich podmiotów, wydatnie wspieranych przez państwowe fundusze lub banki. Zaniepokojenie w Brukseli wiąże się szczególnie z realizacją chińskich inwestycji w Europie. W grudniu 2020 r. Chiny i UE osiągnęły porozumienie w kwestii umowy o inwestycjach (EU-China Comprehensive Agreement on Investment, CAI), które podsumowało toczące się od ośmiu lat negocjacje. Ostatecznie 22 stycznia 2021 r. Komisja Europejska przedstawiła projekt umowy. Treść dokumentu potwierdzała, że ograniczone ustępstwa Chin w zakresie zwiększenia dostępu do rynku nie korygują ogromnej nierównowagi handlowej. Zabrakło przede wszystkim konkretnych odniesień do wartości, co do których UE podkreśla przywiązanie, takich choćby jak prawa człowieka. Niemal pominięto kwestie dotyczące praw pracowniczych, nielegalnego transferu technologii czy własności intelektualnej. Ponadto decyzja UE wprowadziła niepotrzebne nieporozumienia w relacjach ze Stanami Zjednoczonymi oraz Indiami.
Na początku maja 2021 r. Komisja Europejska zawiesiła starania o ratyfikowanie przez państwa Unii Europejskiej i Parlament Europejski umowy inwestycyjnej z Chinami. Wiceprzewodniczący Komisji Europejskiej Valdis Dombrovskis tłumaczył zmianę stanowiska okolicznościami politycznymi, które nie sprzyjają ratyfikacji porozumienia. Dwa miesiące wcześniej UE wespół ze Stanami Zjednoczonymi, Wielką Brytanią i Kanadą podjęła bowiem bezprecedensową decyzję o nałożeniu sankcji na osoby i instytucje zarządzające obozami dla Ujgurów w Xinjiangu. Wymaga to podkreślenia, zważywszy, że UE nie nakładała sankcji karnych na Chiny za łamanie praw człowieka od czasów tragicznych wydarzeń na placu Tiananmen w 1989 r., kiedy doszło do siłowego stłumienia demonstracji studenckich. Nie zaskoczyło w tej sytuacji nałożenie przez Chiny sankcji na grupę 10 osób z UE, w tym eurodeputowanych, dyplomatów i ekspertów, oraz cztery podmioty, za ingerowanie w wewnętrzne sprawy Chin. Na początku lipca Parlament Europejski wezwał UE do bojkotu Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Pekinie zaplanowanych na luty 2022 r., w obliczu problemu łamania praw człowieka w Hongkongu i Xinjiangu. Ta sprawa pokazała, że UE posiada, co prawda ograniczone, ale jednak skuteczne, instrumenty obrony przed nieuczciwą konkurencją ze strony państw trzecich.
W maju 2021 r. Komisja Europejska przedstawiła uaktualnioną strategię przemysłową oraz regulacje dotyczące kontroli zagranicznych subsydiów na jednolitym rynku. Uwagę zwracają głównie dwie propozycje polityczne dotyczące wyzwań gospodarczych i strategicznych w relacjach z Chinami. W analizie ponad 5 tys. produktów importowanych do UE wyodrębniono 137 produktów, stanowiących 6% ogólnej wartości importowanych produktów, należących do wrażliwych ekosystemów, od których Europa jest wysoce zależna. W zaktualizowanej wersji strategii przemysłowej Komisja stwierdziła, że połowa produktów należących do wrażliwych ekosystemów pozostaje zależna głównie od Chin (około połowy wartości importu), Wietnamu i Brazylii. Szczególną uwagę zwrócono na surowce, baterie, aktywne składniki farmaceutyczne, wodór, półprzewodniki, technologie chmurowe. Chcąc zmniejszyć tę zależność, Komisja zaproponowała dywersyfikację łańcuchów dostaw. Wdrażane przez Brukselę instrumenty mają ponadto zmuszać przedsiębiorstwa do zgłaszania do KE przypadków przejęć na rynku unijnym przedsiębiorstw o rocznych obrotach ponad 500 mln € przez podmiot spoza UE, którego wkład wynosi co najmniej 50 mln €. Nadzorowi mają być poddane również zamówienia publiczne w wysokości ponad 250 mln €, z udziałem podmiotów wspieranych przez rząd spoza UE. Takie rozwiązanie zapobiega potencjalnemu wykupowi unijnych przedsiębiorstw przez podmioty spoza Unii dotowane ze środków publicznych.
Ten obraz uzupełnia rezolucja w sprawie wprowadzenia granicznego podatku od emisji dwutlenku węgla (Carbon Border Adjustment Mechanism, CBAM), przyjęta w marcu 2021 r. przez Parlament Europejski. To jeden z najważniejszych filarów Europejskiego Zielonego Ładu. Głównym celem wprowadzenia granicznego podatku węglowego ma być ograniczenie przenoszenia produkcji wysokoemisyjnej do państw, gdzie obowiązują mniej restrykcyjne zasady dotyczące emisji gazów cieplarnianych. Komisja Europejska szacuje, że zyski z wprowadzenia tego podatku mogą wynosić od 5 do 14 mld € rocznie; mogą one zasilić wart 750 mld € plan wychodzenia z kryzysu wywołanego pandemią Covid-19.
Polem do dyskusji w relacjach z Pekinem staje się również kwestia Tajwanu. Raport Parlamentu Europejskiego z 2021 r. na temat stosunków i współpracy z Tajwanem stwierdza, że UE i Tajwan to podobnie myślący partnerzy (like-minded partners), którzy podzielają wspólne wartości wolności, demokracji, praw człowieka i praworządności. W dokumencie postulowano zintensyfikowanie wymian gospodarczych, naukowych, kulturalnych, politycznych i międzyludzkich. Sprawozdania Parlamentu w dziedzinie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa nie są prawnie wiążące. Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa UE jest faktycznie prowadzona przez państwa członkowskie. Niemniej głos Parlamentu Europejskiego ma istotne znaczenie w kształtowaniu określonej narracji na temat Tajwanu w Brukseli, szczególnie akcentując podejście oparte na wartościach, łączące partnerów. Wyrazem zacieśniających się relacji w warstwie symbolicznej stały się bezprecedensowe spotkania europarlamentarzystów i europejskich polityków z ich tajwańskimi odpowiednikami przeprowadzane od 2021 r. W warstwie praktycznej zauważa się zaś zwiększoną współpracę w płaszczyźnie gospodarczej, wraz z tworzeniem zachęt dla kluczowych tajwańskich producentów półprzewodników do wchodzenia na rynek unijny.
.W obliczu inwazji Rosji na Ukrainę w lutym 2022 r. Unia Europejska dokonała kolejnych korekt w polityce zagranicznej względem Chin, streszczającej się w formule „ograniczania ryzyka”. Pełny obraz kierunków działań przedstawiła 30 marca 2023 r. przewodnicząca Komisji Europejskiej Ursula von der Leyen. Analizując stosunki unijno-chińskie w Mercator Institute for China Studies i European Policy Centre, powiedziała, że należą one do najbardziej skomplikowanych i ważnych na świecie, bowiem od ich właściwego ułożenia zależy przyszły dobrobyt gospodarczy i bezpieczeństwo. Podkreślała, że oddzielenie od Chin ani nie jest wykonalne, ani nie leży w interesie Europy.
Zaproponowała w tym celu oprzeć strategię ograniczania ryzyka na czterech filarach. Po pierwsze, europejski przemysł i gospodarka powinny być bardziej konkurencyjne i odporne, szczególnie w sektorach związanych ze zdrowiem, cyfryzacją oraz czystymi technologiami. Po drugie, lepsze wykorzystanie istniejącego zestawu instrumentów handlowych w rozwiązaniu problemów związanych z bezpieczeństwem, a także przeciwdziałaniu zakłóceniom gospodarczym. Po trzecie, opracowanie nowych narzędzi obronnych dla niektórych krytycznych sektorów, dotyczących zaawansowanych technologii, takich jak mikroelektronika, obliczenia kwantowe, robotyka, sztuczna inteligencja, biotechnologia. Po czwarte, ograniczanie ryzyka gospodarczego we współpracy z partnerami, głównie z G7 i G20. Akcent położyła w tym wypadku na umowy o wolnym handlu z Nową Zelandią, Australią, Indiami, partnerami z ASEAN i Mercosur. Zapowiedziała współpracę w sektorach takich jak technologie cyfrowe i czyste technologie (głównie poprzez Trade and Technology Council z Indiami oraz the EU-Japan Green Alliance) oraz inwestycje w infrastrukturę w ramach strategii Global Gateway, celem wzmocnienia odporności łańcucha dostaw i dywersyfikacji handlu.
Łukasz Gacek
Fragment książki Nowy wspaniały świat…? Strategiczne narracje Chin a reforma systemu globalnego zarządzania, wyd. Prześwity, 2024 [LINK]