Polska myśl polityczna wobec rewolucji bolszewickiej

Rewolucja rosyjska 1917 roku i powstanie systemu sowieckiego stanowiły doniosłe wyzwanie poznawcze i polityczne, rzucone przedstawicielom nauk społecznych z niemal wszystkich narodów wolnego świata. Konserwatywny prawnik i polityk, b. prezes Naczelnego Komitetu Narodowego w Krakowie prof. Władysław Leopold Jaworski, stwierdził w roku 1929, iż „państwo sowieckie jest polem doświadczalnym jakiego dotychczas historia nie dostarczyła”. Nic dodać, nic ująć – pisze prof. Marek KORNAT

.Na przewrót w Rosji i powstanie państwa sowieckiego jako sąsiada odrodzonej Polski spoglądało oczywiście społeczeństwo polskie. O ile dopiero w roku 1930 powstał pierwszy i jedyny polski ośrodek sowietologicznych z prawdziwego zdarzenia (Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej w Wilnie), to myśl polityczna, będąca prawdziwym sejsmografem życia narodu, od razu ujawniła swoje zainteresowanie bolszewicką Rosją, a pierwsze większe studia powstały w latach 1919—1921. W niniejszym studium, które ma być wprowadzeniem do antologii najważniejszych wypowiedzi przedstawicieli polskiego świata polityki na temat bolszewizmu i systemu sowieckiego do roku 1921, poddać chcemy analizie pewien fragment polskiej międzywojennej myśli politycznej. Uzyskamy w ten sposób nowy, słabo spenetrowany dotychczas horyzont wyobraźni politycznej w odrodzonej Polsce.

Amerykański historyk Rosji i Związku Sowieckiego Martin Malia – w swych znanych paryskich wykładach wydanych później pod tytułem Comprendre la Révolution russe – wprowadził własną klasyfikację politycznych interpretacji tej rewolucji. Twierdził, że istnieje konserwatywna, liberalna, czy też socjalistyczna interpretacja fenomenu bolszewizmu i systemu sowieckiego. Podążając za tą słuszną koncepcją, warto – jak sądzimy – przeprowadzić ćwiczenia interpretacyjne na przykładzie polskiej myśli politycznej. Jak kształtowały się te interpretacje?  

Na temat bolszewizmu i systemu sowieckiego wypowiadali się przedstawiciele wszystkich właściwie kierunków polskiej myśli politycznej. Najsłabiej sprawy te zaprzątały uwagę elit ruchu ludowego. Pierwsze opinie przyniósł już rok 1918. Nowe wypowiedzi pojawiły się w 1919, a więc już w realiach niewypowiedzianej wojny polsko-sowieckiej. Rok 1921, a więc rok zawarcia polsko-sowieckiego pokoju w Rydze, przyniósł nowe publikacje, w tym broszur pióra socjalistów Bolesława Limanowskiego i Kazimierza Czapińskiego jak również książkę Stanisława Grabskiego, faktycznego szefa obozu narodowego w kraju, w związku z przewlekłą chorobą Romana Dmowskiego po zakończeniu Konferencji Pokojowej w Paryżu.

Właściwie tylko jedna praca powstała, jak dotychczas, o międzywojennych polskich interpretacjach systemu sowieckiego, która porusza również polskie opinie o bolszewizmie jako ideologii i ruchu politycznym. Mam tu na myśli obszerną monografię Grzegorza Zackiewicza, Polska myśl polityczna wobec systemu radzieckiego: 1918—1939, którą wydano w Krakowie już przed piętnastu laty.

Każda selekcja jest oczywiście w jakiejś mierze zabiegiem arbitralnym. Ufamy, że wybór pozycji do niniejszej antologii jest w miarę możliwości reprezentatywny. Obejmuje on głosy socjalistów: Bolesława Limanowskiego i Kazimierza Czapińskiego. Orientację leseferystyczną – co nie może oznaczać przynależności do żadnego obozu liberalnego, bo obóz taki nie istniał – najpełniej reprezentują Adam Krzyżanowski i Jerzy Kurnatowski. Głos konserwatysty znajdujemy w wypowiedziach wspomnianego już Władysława Leopolda Jaworskiego. Katolicka nauka społeczna jako kierunek myśli politycznej ma w niniejszej antologii miejsce w postaci rozważań ks. Antoniego Szymańskiego, długoletniego rektora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz wystąpienie ks. Kazimierza Lutosławskiego, autora preambuły do Konstytucji Marcowej z 1921 r. Obóz narodowy (endecki) reprezentuje głos Stanisława Grabskiego.

Pominęliśmy – dokonując niniejszego wyboru – głosy myślicieli apolitycznych, i to tak dużego formatu intelektualnego, jak historyk literatury Marian Zdziechowski (Wpływy rosyjskie na polską duszę, Kraków 1920), fizjolog Marian Massonius (O bolszewictwie) czy ekonomista Leopold Caro, chociaż wszyscy oni mieli swoje wyrobione zapatrywania polityczne na ład publiczny w świecie i w odrodzonym państwie polskim.

Jak widzimy w świetle powyższego przeglądu interpretacji, przedstawiciele każdego z głównych kierunków polskiej myśli politycznej odczytywali inaczej lekcję bolszewickiego Października i późniejszych doświadczeń Rosji. Socjaliści dowodzili, że leninizm nie jest socjalizmem, a dyktatura proletariatu zwykłym usprawiedliwieniem despotycznej tyranii. Liberałowie twierdzili, że bolszewizm, jak nic innego w świecie, dowiódł kompromitacji socjalizmu. Taki obrót musi przyjąć każda forma jego realizacji. To da w przyszłości impuls do odrodzenia leseferyzmu. Konserwatyści wskazywali na antycywilizacyjny charakter systemu sowieckiego, podkreślali życiodajną siłę tradycji i obnażali mit postępu i inżynierii społecznej za wszelką cenę. Z punktu widzenia katolickiej nauki społecznej bolszewizm był usiłowaniem realizacji wielkiej utopii na ziemi, w oderwaniu od prawa naturalnego, co niesie nieuchronną klęskę człowieka. W ideologii komunistycznej najmocniej piętnowali oni negację świata nadprzyrodzonego i sprowadzenie człowieka do bytu materialnego. Narodowi demokraci wskazywali, że rosyjskie doświadczenie rewolucji ostrzega świat przed ufnością w to, że można zbudować sprawiedliwy ład przemocą, na drodze negacji dotychczasowego porządku. To, co przytrafiło się Rosji, winno odstraszać inne narody przed rodzimymi zwolennikami bolszewizmu jako koncepcji politycznej. Rewolucja to ubytek sił narodu, ruina gospodarki i upadek ładu społecznego w skutek eksterminacji dotychczasowych elit.

Jedna jest różnica między autorami przypomnianymi w niniejszym tomie szkiców i studiów. Tylko dwaj (ks. Lutosławski oraz prof. Grabski) przebywali w Rosji podczas wielkich wydarzeń rewolucyjnych 1917—1918 r. Pozostali – nie. Autorów, których poglądy omawia to opracowanie, a których szkice i studia przedstawia niniejsza antologia – łączy jedno. Wszyscy oni bardzo na świeżo patrzyli na wielki eksperyment dziejowy, jaki nie miał precedensu w historii. Był nim proces rewolucji rosyjskiej. W rozważaniach swych patrzyli polscy komentatorzy przewrotu Lenina trzeźwo w przyszłość Polski i świata.

Marek Kornat

Fragment książki „Polska myśl polityczna wobec rewolucji bolszewickiej. Pierwsze komentarze, refleksje, przewidywania. Antologia”, wyd. Instytutu Pamięci Narodowej [LINK]