Za wolność naszą i waszą

Historia pokazuje, jak silnie jesteśmy osadzeni w demokracji i poszanowaniu wolności, także solidarności we wszystkich wymiarach – pisze prof. Wojciech ROSZKOWSKI

Wśród wielu mitów rozpowszechnianych na Zachodzie o Polsce jeden z najbardziej fałszywych dotyczy antydemokratycznych tradycji w naszym kraju. Historii Polski na Zachodzie na ogół się nie zna, co jednak nie przeszkadza różnym publicystom i opiniotwórcom wypowiadać najbardziej fantastyczne sądy na jej temat.

System polityczny Rzeczypospolitej Obojga Narodów, czyli Polski i Litwy, ukształtowany ostatecznie w XVI wieku, określany jest najczęściej jako „demokracja szlachecka”, w której około 10–12% ludności posiadającej pełnię praw cieszyło się bezprecedensową wówczas wolnością. Ponieważ wolność jest owocem, którego nadmiar może szkodzić, w XVII, a zwłaszcza XVIII wieku najbogatsi spośród szlachty zdeformowali system, kupując sobie drobną klientelę szlachecką podczas wolnych elekcji władców i zrywając sejmy poprzez instytucję liberum veto. Doprowadziło to do kryzysu państwa, gdyż coraz częściej kupującymi szlacheckie głosy byli też sąsiedni monarchowie: władcy absolutni Austrii, Prus i Rosji. Jest to ważna lekcja dla współczesnych demokracji zachodnich. Pytanie bowiem brzmi: kto kształtuje opinię publiczną i czy ten ktoś jest naprawdę wybierany przez obywateli.

Kryzys demokracji szlacheckiej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, który spowodował jej uzależnienie od mocarstw ościennych, wzmagali ci, którzy w politycznej korupcji upatrywali szansy dla swych karier, toteż reformatorzy systemu wolnej elekcji i liberum veto napotkali silny opór zwolenników status quo. Zmagania reformatorów ze wspierającymi system korupcji politycznej sąsiadami i ich krajowymi poplecznikami trwały kilka dziesięcioleci XVIII wieku. Kryzysu nie przerwał I rozbiór Rzeczypospolitej przez Austrię, Prusy i Rosję w 1772 roku. Ostatecznie jednak reformatorom udało się doprowadzić do przełomu.

Obrady Sejmu Wielkiego rozpoczęto w 1788 roku. Pierwszym sukcesem reformatorów było zniesienie rosyjskich gwarancji dla „praw kardynalnych” w 1789 roku, gdyż Prusy obiecywały reformatorom wsparcie w zamian za Gdańsk i Toruń. Korzystając z przerwy wielkanocnej w obradach i nieobecności wielu konserwatywnych posłów w Warszawie, frakcja reformatorska przeforsowała w dniu 3 maja 1791 roku uchwalenie konstytucji państwa, pierwszego tego rodzaju aktu w Europie i drugiego w świecie po konstytucji Stanów Zjednoczonych. W Konstytucji 3 maja zniesiono liberum veto i wolną elekcję. Wprowadzono monarchię dziedziczną, zreorganizowano administrację państwa i zwiększono liczebność wojska, mieszczaństwu przyznano reprezentację sejmową i nadano przywilej neminem captivabimus. Konstytucję poparł król Stanisław August. Podczas gdy rewolucja francuska zniszczyła monarchię, polska konstytucja czyniła ją sprawniejszą.

Na początku 1792 roku rosyjska caryca Katarzyna przystąpiła do akcji. Mogła liczyć na grupę konserwatywnych magnatów, którzy po przybyciu do Targowicy na Ukrainie ogłosili tam konfederację, mającą na celu obalenie Konstytucji 3 maja, oraz poprosili Rosję o pomoc. Targowica stała się odtąd symbolem zdrady narodowej. W maju 1792 roku armia rosyjska wkroczyła w granice Rzeczypospolitej, podczas gdy Prusy odmówiły poparcia reformatorom. Początkowo armia polska, dowodzona przez księcia Józefa Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszkę, bohatera amerykańskiej wojny o niepodległość, odnosiła pewne sukcesy. Szalę zwycięstwa na stronę Rosji i jej popleczników przechyliła haniebna decyzja Stanisława Augusta o przystąpieniu do Targowicy. Przegrana wojna z Rosją doprowadziła do drugiego rozbioru Rzeczypospolitej przez Prusy i Rosję w styczniu 1793 roku. Powstanie narodowe pod wodzą Kościuszki w 1794 roku zostało rozgromione przez sprzymierzone siły Austrii, Prus i Rosji, które w październiku 1795 roku wymazały resztki Rzeczypospolitej Obojga Narodów z mapy Europy.

Ponieważ utrata państwowości była ściśle związana z kryzysem demokracji szlacheckiej, dla polskich patriotów, którzy w XIX wieku usiłowali przywrócić Polsce niepodległość, demokracja była świętością. Wolność obywateli, czyli demokrację, kojarzono z wolnością kraju, czyli jego niepodległością. Wartościom tym polscy patrioci służyli w XIX wieku nie tylko podczas powstań narodowych, ale także przez wspieranie podobnych dążeń innych narodów. Popularne było wtedy hasło „za wolność naszą i waszą”. Szczęśliwa koniunktura pod koniec I wojny światowej oraz uparte dążenia różnych grup patriotów pozwoliły na odrodzenie niepodległej Polski w formie demokratycznej republiki. Międzywojenna Polska była śmiertelnie zagrożona przez rewizjonizm niemiecki i sowiecki, toteż w obliczu słabości zmieniających się rządów odbudowanego państwa w maju 1926 roku Józef Piłsudski, początkowo gorący zwolennik demokracji, zdecydował się na dramatyczny krok w postaci zamachu stanu i obalenia demokratycznie wybranych władz. Dyktatura Piłsudskiego i jego następców była jednak nieporównanie łagodniejsza niż totalitarne rządy ZSRR, III Rzeszy czy faszystowskich Włoch. Po II wojnie światowej Polska została wciągnięta w orbitę wpływów ZSRR, który narzucił jej totalitarny system komunistyczny.

.Podczas dziesięcioleci trwania tego systemu demokracja i niepodległość były najcenniejszymi ideałami, dla których tysiące Polaków poświęciły życie i zdrowie. Jak z wywalczonej demokracji i niepodległości Polacy korzystają po 1989 roku, to odrębna historia, wcale nie tak pesymistyczna, jak się wielu na Zachodzie wydaje.

Wojciech Roszkowski
*) Tekst publikujemy równolegle w jęz.polskim w nr 13. magazynu opinii “Wszystko Co Najważniejsze” i w jęz. francuskim w ogólnofrancuskim dzienniku opinii “L’Opinion”.