Rafał Lemkin wprowadził do prawa międzynarodowego pojęcie ludobójstwa

Rafał Lemkin to wielki polski prawnik XX w., człowiek, który wprowadził do prawa międzynarodowego pojęcie ludobójstwa. Dziś jest znany głównie w  środowisku prawniczym, dla większości jest postacią zapomnianą, dlatego warto przypomnieć o jego dokonaniach.

.Rafał Lemkin urodził się na Kresach Wschodnich (miejscowość Bezwodne w powiecie wołkowskim – dziś obwód grodzieński na Białorusi) jeszcze pod zaborem rosyjskim (1900 r.). Żył i wychowywał się na styku kultur. Pochodził z rodziny żydowskiej. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości kształcił się już w II Rzeczpospolitej i tam stawiał swoje pierwsze kroki jako prawnik. Był człowiekiem, który do pewnego stopnia ilustruje charakter wielokulturowej Rzeczpospolitej okresu międzywojennego. Polskie doświadczenia XX wieku ukształtowały go i pozwoliły osiągnąć to, czym zapisał się w historii, doprowadził bowiem do przyjęcia przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Konwencji o Zapobieganiu i Karaniu Zbrodni Ludobójstwa (1948 r.). 

Spostrzeżenia Rafała Lemkina oraz jego dokonania w znaczący sposób wpłynęły na rozwój prawa międzynarodowego. Doskonale zdawał sobie sprawę, że zbrodnie popełniane na niewinnych cywilach to stały element rzeczywistości wojennej. Jednocześnie Lemkin widział skutki rewolucji bolszewickiej oraz rzezi Ormian dokonanej przez Turków podczas I wojny światowej. W kolejnych latach obserwował niszczycielską politykę państw Osi w okupowanej Europie. Zrozumiał wówczas, że świadoma i celowa eksterminacja ludzkich mas ze względu na przynależność etniczną, religijną, narodową czy polityczną, to zbrodnia, która powtarza się w historii ludzkości. Co pewien czas powraca w różnych kontekstach i z różnym natężeniem, a mimo to, żadna istniejąca kategoria prawna czy definicja zbrodni wojennej nie ujmuje odpowiednio tego zjawiska. 

Zdaniem Lemkina katastrofalnym zaniechaniem i niesprawiedliwością był fakt, że wszelkie kodeksy karne i cywilne były bezradne wobec świadomego wyodrębniania określonej grupy ludzi oraz planowania i realizowania działań mających na celu jej eksterminację. Bezradnością wobec tego typu zbrodni wykazywało się również prawo międzynarodowe. Lemkin doszedł więc do wniosku, że sposobem na zmianę tego stanu rzeczy jest stworzenie nowej, odpowiednio opisanej i wyodrębnionej definicji prawnej, którą ostatecznie znamy dziś jako „ludobójstwo”. 

Było to zgodne z jego rozumieniem idei prawa. Rafał Lemkin wierzył, że jest ono narzędziem, dzięki któremu możliwe staje się utrzymanie stanu sprawiedliwości i harmonii istniejących w naturze oraz umacnianie ludzkiej moralności. Zbrodnia ludobójstwa była natomiast największym zaprzeczeniem tego ładu, wynaturzeniem godzącym we wspólnotę ogólnoludzką. 

Zainteresowania Lemkina oraz jego nieugiętość w dążeniu do celu były odpowiedzią na konflikty i tragedie XX w., które widział na własne oczy i znał z raportów, jakie do niego trafiały. Wyjątkowość tej postaci polega na jej niezłomności oraz niezwykłej wrażliwości na sprawiedliwość. To z pewnością miało istotny wpływ na jego misję przekonania świata do koncepcji wprowadzenia nowej kategorii zbrodni do prawa międzynarodowego, czym Rafał Lemkin zdołał „zarazić” delegatów ONZ, a także wielu prawników i innych wpływowych osób, które pomogły mu doprowadzić do uchwalenia konwencji, zwanej dziś lemkinowską. 

Znaczenie dokonań Lemkina jest niepodważalne. Wprowadzenie do prawa międzynarodowego pojęcia ludobójstwa oraz uchwalenie konwencji lemkinowskiej przez ONZ  przyczyniło się do podniesienia świadomości społecznej w kontekście rozpoznawania i egzekwowania odpowiedzialności wobec tych, którzy podejmują działania mające charakter ludobójczy.

Warto podkreślić, że prace Lemkina z zakresu prawa karnego i międzynarodowego stały się m.in. podstawą aktu  oskarżenia przeciwko nazistom w procesie norymberskim. Jego zaangażowanie zostały dostrzeżone przez świat, był siedmiokrotnie nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla.

Rafał Lemkin dał nam narzędzia, by nazywać i opisywać działania regularnie powtarzające się w historii ludzkości, których identyfikacja pozwala na dokonanie właściwej oceny rozmaitych przywódców politycznych czy wojskowych, a w dalszej perspektywie kształtowanie pamięci o nich oraz ich postępowaniu. 

Warto pamiętać, że Rafał Lemkin poświęcił życie na realizację celu, jakim było opracowanie i odpowiednie opisanie nowej definicji charakteryzującej czyny, jakie dziś określamy mianem ludobójstwa, a następnie doprowadzenie do tego, by członkowie ONZ przyjęli oraz wprowadzili w życie rezolucję nadającą tej kategorii odpowiednią sankcję i moc prawną. 

Uchwalenie konwencji lemkinowskiej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w grudniu 1948 r. to jedno, ale należało jeszcze zadbać o to, żeby weszła w życie. By tak się stało, poszczególne państwa musiały ratyfikować ją na poziomie własnych parlamentów, a to był długi i żmudny proces, finalnie zakończony powodzeniem. 

Ostatnie lata życia Lemkina nie były łatwe. Jego wielkie oddanie swojej misji oraz cechy osobowości utrudniały mu pielęgnowanie znajomości i przyjaźni. Z czasem coraz mniej osób było wokół niego, a możliwości pracy kurczyły się. Ostatecznie żył bardzo skromnie.

Rafał Lemkin zmarł  28 sierpnia w 1959 roku w Nowym Jorku.

Po jego śmierci w „New York Times” ukazał się nekrolog, w którym określono go mianem „krzyżowca”. Myślę, że jest to określenie bardzo trafne.

Walczył o wielką rzecz. Chciał uwolnić przyszłość od podobnych doświadczeń. Jego determinacja wynikała z niezgody na to, że jego świat też został zniszczony.

.Nie mam wątpliwości, że takich ludzi jak Rafał Lemkin, o wielkiej wrażliwości na krzywdę i zło, zwyczajnie potrzebujemy w każdej epoce, aby świat stawał się lepszy.

Wojciech Kozłowski