70-lecie podpisania konwencji haskiej
Alicja JAGIELSKA-BURDUK
Prof. Michał KLEIBER
Konwencja haska obejmuje ochroną zarówno dobra kulturalne ruchome, jak i nieruchome oraz zakłada aktywną współpracę państw przy zabezpieczaniu dziedzictwa kulturowego. Ponadto państwa konwencji zobowiązują się szanować dobra kulturalne położone na ich własnym terytorium oraz na terytoriach innych stron konwencji – piszą Alicja JAGIELSKA-BURDUK i prof. Michał KLEIBER
.Wobec szerokiego zakresu zniszczeń dóbr kultury powodowanych obecnie przez wojnę na Ukrainie i wiele innych konfliktów na świecie warto przypomnieć kluczowe porozumienie międzynarodowe dotyczące takich tragicznych wydarzeń – podpisaną 14 maja 1954 r. w Hadze konwencję o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, która w intencji przyjmujących miała stanowić rozwiązanie zabezpieczające składniki dziedzictwa w przypadku przyszłych konfliktów. Autorzy konwencji nie przewidzieli w niej niestety zdarzeń związanych z intencjonalnym niszczeniem dziedzictwa kulturowego oraz nasilenia konfliktów wewnętrznych, w których rezultacie również niszczone będą dobra kultury.
Obecną dyskusję nad ochroną dóbr kultury podczas konfliktów zbrojnych zintensyfikowały tegoroczne obchody 70-lecia konwencji haskiej. Z tej okazji Królestwo Niderlandów wraz z UNESCO zorganizowało konferencję „Dziedzictwo kulturowe i pokój. W nawiązaniu do 70 lat Konwencji Haskiej”. Podczas konferencji omawiano wyzwania związane ze stosowaniem konwencji oraz jej przyszłość, a także możliwość szerokiego upowszechniania jej wartości. Nie ulega bowiem wątpliwości, że wartości wyrażone w preambule konwencji haskiej w formie stwierdzenia, że „szkody wyrządzone dobrom kulturalnym, do jakiegokolwiek należałyby one narodu, stanowią uszczerbek w dziedzictwie kulturalnym całej ludzkości, gdyż każdy naród ma swój udział w kształtowaniu kultury światowej”, choć często przywoływane przez polityków i media, powinny być dzisiaj znacznie szerzej upowszechniane i stanowić ważny element edukacji kulturalnej przyszłych pokoleń.
Konwencja haska obejmuje ochroną zarówno dobra kulturalne ruchome, jak i nieruchome oraz zakłada aktywną współpracę państw przy zabezpieczaniu dziedzictwa kulturowego. Ponadto państwa konwencji zobowiązują się szanować dobra kulturalne położone na ich własnym terytorium oraz na terytoriach innych stron konwencji. Oznacza to powstrzymanie się od używania tych dóbr i ich bezpośredniego otoczenia oraz środków przeznaczonych do ich ochrony do celów, które w razie konfliktu zbrojnego mogłyby wystawić te dobra na zniszczenie lub uszkodzenie, a także powstrzymanie się wobec nich od wszelkich aktów nieprzyjacielskich. Powiedzmy jednak bardzo dobitnie, że niezależnie od ram prawnych ochrony międzynarodowej w trakcie toczących się obecnie na świecie licznych konfliktów dobra kultury są niestety bardzo często niszczone.
.Konwencja przewiduje dwa poziomy ochrony: ochronę ogólną i ochronę specjalną. Dobra kulturalne mogą być zaopatrzone w znak rozpoznawczy ułatwiający ich identyfikację – znak błękitnej tarczy. Warto przypomnieć, że autorem znaku jest Jan Zachwatowicz, który uczestniczył w obradach podczas prac nad konwencją.
Konwencja haska, najstarsza z sześciu konwencji kulturalnych UNESCO, została ratyfikowana przez 135 państw. Ratyfikacja protokołów jest jednak już mniej liczna, a mianowicie 112 krajów ratyfikowało Pierwszy Protokół (1954), a 88 państw Drugi Protokół (1999). Polska ratyfikowała Konwencję haską w 1956 r., a w 2012 r. przystąpiła do Drugiego Protokołu. Protokół ten wprowadza trzeci poziom ochrony w postaci ochrony wzmocnionej, o której przyznanie może wystąpić każde z państw-stron Konwencji. Tworzy to nową, szczególnie ważną dla ludzkości kategorię wzmocnionej ochrony dziedzictwa kulturowego, podlegającej stosownej ochronie prawnej na poziomie krajowym i niewykorzystywanej do celów wojskowych.
Drugi Protokół doprecyzowuje w ten sposób postanowienia Konwencji dotyczące ochrony i poszanowania dóbr kultury oraz prowadzenia działań wojennych, zapewniając tym samym ochronę większą od dotychczasowej. Na podstawie Drugiego Protokołu ustanowiono 12-osobowy Międzyrządowy Komitet nadzorujący wdrażanie tego Protokołu i całej Konwencji.
Polska jest członkiem tego Komitetu w kadencji 2023–2027. Komitet obraduje co do zasady na zwoływanych regularnie sesjach zwyczajnych. Warto jednak dodać, że 8 listopada 2024 r. odbyła się zwołana na wniosek Libanu nadzwyczajna sesja Komitetu związana z ochroną dóbr kulturalnych w przypadku trwającego konfliktu zbrojnego. W trakcie tej sesji podjęta została w drodze konsensusu decyzja o przyznaniu wzmocnionej ochrony 34 obiektom kulturalnym na terytorium Libanu, w tym 5 związanym z miejscami będącymi na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Decyzja ta dobitnie potwierdziła w ten sposób znaczenie ważnej synergii pomiędzy konwencjami UNESCO.
Sesja nadzwyczajna Komitetu została zwołana w 2022 r. w związku z agresją Rosji na Ukrainę. Przyjęto wówczas deklarację w sprawie ochrony dziedzictwa kulturowego na Ukrainie, ochrony, jak wiemy dzisiaj, niestety nie do końca skutecznej, mimo iż podczas kolejnych sesji nadzwyczajnych Komitetu we wrześniu 2023 r. oraz w grudniu 2023 r. podjęte zostały decyzje obejmujące ochroną wzmocnioną aż 25 ukraińskich obiektów kulturalnych. W tym roku przyjęto wnioski Ukrainy o przyznanie wzmocnionej ochrony dla Narodowego Rezerwatu Historycznego „Babi Jar” i Muzeum Literatury w Odessie. Potwierdza to istnienie nieustającego zagrożenia oraz konieczność intensyfikacji debaty na temat odpowiedzialności w prawie międzynarodowym za intencjonalne niszczenie dziedzictwa kulturowego.
.W ramach upamiętniania konwencji haskiej Polski Komitet do spraw UNESCO włączył się w kilka inicjatyw o zasięgu krajowym i międzynarodowym. W dniu 8 maja 2024 r. wspólnie z komitetami do spraw UNESCO austriackim, niemieckim i ukraińskim zorganizowano międzynarodową konferencję we Lwowie. Spotkanie na Ukrainie poświęcone było obchodom rocznicy konwencji haskiej oraz dwudziestoleciu Sieci Miast Kreatywnych UNESCO.
Z udziałem przedstawicieli UNESCO, niemieckich, polskich i ukraińskich miast kreatywnych, szkół stowarzyszonych UNESCO i koordynatorów krajowych rozmawiano o znaczeniu współpracy w ramach poszczególnych sieci i wzmocnionej roli tzw. rodziny UNESCO, składającej się z uczestników sieci i programów UNESCO (ang. UNESCO family i UNESCO extended-family, Doc. 207 EX/1), w czasie konfliktów zbrojnych. Podczas konferencji miała miejsce prezentacja sieci UNITWIN Culture in Emergencies, pierwszej sieci UNESCO zajmującej się zagrożeniami dla dziedzictwa kulturowego, współkoordynowanej przez Wydział Prawa i Administracji na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Wydział Prawa na Uniwersytecie Technologicznym w Sydney.
Pod honorowym patronatem Polskiego Komitetu ds. UNESCO we wrześniu 2024 roku odbyła się z kolei międzynarodowa konferencja naukowa „Wyzwania dla ochrony dóbr kultury w czasie konfliktu zbrojnego – 70-lecie konwencji haskiej”, której głównym organizatorem była Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni (19–20 września 2024 r.). Celem spotkania była analiza międzynarodowych zobowiązań traktatowych i ich interpretacja w kontekście nowych zagrożeń i wyzwań dla zapewnienia bezpieczeństwa obiektów zabytkowych i zbiorów sztuki oraz ochrony niematerialnego dziedzictwa kultury. Omawiano przygotowania instytucji kultury odpowiadających za bezpieczeństwo dóbr kultury w czasie wojny, w tym także doświadczenia Ukrainy w tym zakresie, podkreślając konieczność intensyfikacji współpracy przy planowaniu i przygotowywaniu służb odpowiedzialnych za ich bezpieczeństwo.
Tematyce cyberbezpieczeństwa w ochronie dóbr kultury poświęcona była konferencja organizowana przez Międzynarodowy Ośrodek Szkolenia i Badań nad Dziedzictwem Kultury w Zagrożeniu (14 maja 2024 r.), której także patronował Polski Komitet do spraw UNESCO. Wydarzenie poświęcone było wymianie doświadczeń i dyskusji nad cyberbezpieczeństwem, jako kluczowym aspektem ochrony i zarządzania dziedzictwem kulturowym w erze cyfrowej oraz ważnym elementem pracy instytucji kultury przechowujących zdigitalizowane zbiory, archiwa i katalogi.
Niedawno natomiast, w dniach 5–7 listopada 2024 r., w siedzibie Międzynarodowego Ośrodka Szkolenia i Badań nad Dziedzictwem Kultury w Zagrożeniu we Wrocławiu jako głównego organizatora międzynarodowego wydarzenia odbyła się konferencja „Ochrona dóbr kultury w operacjach wojskowych”, której współpartnerem był Polski Komitet do spraw UNESCO. W panelach oraz warsztatach wzięli udział przedstawiciele NATO, narodowych podmiotów wojskowych, naukowcy i eksperci zajmujący się bezpieczeństwem dziedzictwa kulturowego.
UNESCO i misja organizacji polegająca na budowaniu pokoju w umysłach ludzi poprzez naukę, kulturę i edukację to także działania mające na celu przygotowanie i reagowanie na zagrożenia, czyli tworzenie jak największej odporności społeczeństwa (ang. resilience building). Prace te wpisane są w mandat tej organizacji, która wykorzystuje do promowania wartości międzynarodowe konwencje, zalecenia i programy.
W tym miejscu warto odnieść się do deklaracji końcowej Mondiacult 2022, przyjętej podczas Światowej Konferencji UNESCO, na temat polityk kulturalnych i zrównoważonego rozwoju. W deklaracji wskazano, że konwencja haska i jej dwa protokoły stanowią element „szerokiego instrumentarium prawnego, na które składają się deklaracje, zalecenia i konwencje międzynarodowe przyjmowane na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci, stopniowo obejmujące coraz szerszy obszar kultury i zapewniające kompleksowe ramy ochrony, zachowania i promowania kultury we wszystkich jej wymiarach”.
W deklaracji wystosowano też apel o ochronę dziedzictwa kulturowego, materialnego i niematerialnego oraz potępiono działania wymierzone w kulturę w sytuacji konfliktów zbrojnych i wykorzystywanie dóbr kultury lub ich otoczenia do celów militarnych, a także podkreślono znaczenie inicjatyw na rzecz skutecznego wdrażania norm i standardów prawa międzynarodowego w tej dziedzinie. Na przełomie września i października 2025 r. planowane są konferencja Mondiacult 2025 w Barcelonie oraz publikacja pierwszego światowego raportu, w którym bez wątpienia sprawy zagrożeń oraz kryzysów związanych zarówno z działalnością człowieka, jak i siłami natury będą zajmować ważny fragment dyskusji.
.Podkreślmy na koniec, że podejmowane w ramach UNESCO działania służyć mają wspieraniu państw i obywateli świata w ich walce z agresjami militarnymi niszczącymi nasz wspólny dorobek cywilizacyjny. Trzeba mieć nadzieję, że takie wsparcie okaże się istotnym elementem mobilizującym do przeciwstawiania się zniszczeniom wojennym przez bardzo przecież znaczną większość światowej populacji i do skutecznego wdrażania działań na rzecz pokojowego współistnienia narodów.
