Anna KRASOWSKA: Zielony Balonik i początki kabaretu literackiego w Polsce

Zielony Balonik i początki kabaretu literackiego w Polsce

Photo of Anna KRASOWSKA

Anna KRASOWSKA

Doktor nauk humanistycznych związana z Uniwersytetem Kardynała Stefana Wyszyńskiego, specjalistka w zakresie językoznawstwa historycznego i badań nad humorem.

Zielony Balonik był udaną próbą stworzenia wewnątrzinteligenckich obrachunków i zalążkiem nowych kierunków w literaturze, malarstwie i teatrze. Największą rolę odegrał w ukształtowaniu się rodzimej tradycji kabaretu o znamionach artystycznych, włączając go zarazem w przestrzeń kultury „wysokiej” – pisze Anna KRASOWSKA.

Początki kabaretu literackiego

.Niekwestionowanym źródłem i stolicą tradycji kabaretowej był Paryż. Spotkania towarzystwa Hydropatów, mające charakter nieoficjalnych prezentacji twórczości artystów we własnym gronie, złożyły się na powstanie i działalność pierwszego kabaretu artystycznego o nazwie Le Chat Noir (1881-1897). Jego pomysłodawcą był Rodolphe Salis, syn bogatego piwowara, publicysta, po trosze poeta i malarz. W roku powstania Zielonego Balonika kabaret Salisa nie działał już od ośmiu lat, ale tradycja tego przybytku cyganerii artystycznej doczekała się licznego potomstwa, dawno opuściła granice Paryża, a nawet samej Francji i pospiesznie ruszyła na Wschód. W 1901 roku w Berlinie pojawił się założony przez Maxa Reinharda kabaret Schall und Rauch, który wkrótce przekształcił się w teatr rewiowy, wnosząc jednak do tradycji kabaretowej parodię literacką. Drugim kabaretem berlińskim opartym na francuskich wzorach był Der Hungrige Pegasus Maxa Tilke. Oba narażone na ataki cenzury nie wahały się jednak podejmować ważkiej tematyki społecznej. I tu, podobnie, jak we Francji, obok dostarczania rozrywki kabaret stał się trybuną buntowników, którzy występowali przeciwko społecznej niesprawiedliwości i obłudzie. Największą popularność w kręgach monachijskich zdobył sobie Elf Scharfrichter działający w latach 1901-1903. Novum tego kabaretu stanowiło włączenie do jego repertuaru awangardowych utworów dramatycznych. Kolejnym miastem o gruncie podatnym na kabaretową rozrywkę stał się Wiedeń. Powstały tam (z inicjatywy artystów Elf Scharfrichter) Nachtlicht zainaugurował swoją działalność w 1906 roku.

Ta europejska tradycja kabaretu artystycznego docierała do ogółu polskiego społeczeństwa dzięki korespondencjom zagranicznym i dyskusjom na łamach prasy, stając się zjawiskiem budzącym zarazem ciekawość i krytykę. Nie pozostało ono bez wpływu również na genezę i działalność rodzimego Zielonego Balonika. Monografista krakowskiego kabaretu, Tomasz Weiss, dokładnie przedstawia jego związki z tradycją europejską, oponując przeciwko bezpośredniemu łączeniu Zielonego Balonika z Chat Noir, nie rozstrzyga jednak, czy narzucające się podobieństwo do kabaretu francuskiego jest wynikiem obcowania z jego rodzimymi epigonami czy z kabaretami niemieckimi naśladującymi francuskie. Na korzyść związków z paryskim kabaretem artystycznym przemawia pobyt Jana A. Kisielewskiego i Tadeusza Boya-Żeleńskiego we Francji. Z drugiej strony wiadomo również, że Zielony Balonik odwiedzali przedstawiciele kabaretów niemieckich, m.in. H. Trick, Mika Mickun z teatrem cieni, a niewykluczone są także kontakty z wiedeńskim Nachtlicht.

Zanim jednak Zielony Balonik otworzył swe podwoje w „Cukierni Lwowskiej”, w Paryżu rozpoczął działalność polski kabaret literacki pod nazwą Oberża Pieśniarska, którego pierwszy wieczór odbył się 15 stycznia 1905 roku. Fakt ten wart jest odnotowania nie tylko ze względu na prekursorstwo wobec krakowskiego kabaretu czy kawiarniano-cyganeryjny charakter przedsięwzięcia, ale także z powodu udziału w przedstawieniach artystów, którzy odegrali istotną rolę w rozwoju tej dziedziny rozrywki w Polsce: Leona Schillera, Alfreda Lubelskiego, Michała M. Poznańskiego. Również na gruncie rodzimym Zielony Balonik miał swych poprzedników w postaci kilku kabaretów, które jednak trudno zaliczyć do miana artystycznych, bowiem ich poziom przypominał raczej występy w niemieckich tinglach. Należały do nich: Odeon i Colosseum przemianowane następnie na Apollo.

Zielony Balonik

.Sama geneza pierwszego polskiego kabaretu artystycznego sensu stricto jest złożona. Niewątpliwie istotną rolę odgrywa w niej koloryt lokalny: małe, dość zacofane, konserwatywne miasto. Tomasz Weiss stwierdza:

[…] w prowincjonalnym i nudnym Krakowie istniała po prostu potrzeba, by tak powiedzieć, zdrowotna, reakcji śmiechem, satyrą na to, co stanowiło codzienną rzeczywistość szarego dnia krakowianina, Galicjanina.

Zielony Balonik stał się zatem jednym z istotnych wskaźników przemian ówczesnego Krakowa i fenomenem w obliczu rewolucji 1905 roku. Z przeobrażeń o charakterze kulturalnym i politycznym, które korespondowały z powstaniem kabaretu, warto wymienić choćby otwarcie teatru i dyrekturę Tadeusza Pawlikowskiego (wtedy w repertuarze pojawiły się sztuki ówczesnych dramaturgów europejskich: Augusta Strindberga, Henryka Ibsena, Gerharta Hauptmanna i innych), przemiany w Szkole Sztuk Pięknych oraz emigrację środowiska artystycznego z Kongresówki po 1905 roku do Galicji i projekt utworzenia tak zwanego Wielkiego Krakowa przez przyłączenie do miasta okolicznych miejscowości.

Pierwszy wieczór Zielonego Balonika odbył się 7 października 1905 roku w pokoiku na tyłach cukierni Jana Michalika przy ul. Floriańskiej. Zbiorowa inicjatywa grona malarzy i nieznanych wówczas nikomu lub mało znanych osób połączyła wkrótce całą elitę intelektualną Krakowa: dziennikarzy, aktorów, urzędników, prawników, lekarzy, studentów, nauczycieli i profesorów, literatów, malarzy, rzeźbiarzy, przedstawicieli ziemiaństwa itd., prowadząc tym samym do nobilitacji kabaretu, z którym się liczono i który miał wpływ na kształtowanie poglądów. Jednocześnie kameralny charakter spotkań uwarunkowany możliwościami lokalowymi i funkcjonowaniem tak zwanego Sanhedrynu – organu, który decydował o wydawaniu zaproszeń – stanowił doskonałą ochronę przed ingerencją cenzury. On też, niestety, przyczynił się ostatecznie do zanikania spotkań kabaretowych po 1910 roku, kiedy tematyka środowiskowa zaczęła się stopniowo wyczerpywać.

Kulturowe dziedzictwo Zielonego Balonika

.Oskarżany o ignorancję ważnych spraw epoki, pauperyzację sztuki, indyferentyzm polityczny i epatowanie erotyzmem prowadzące do zepsucia moralnego Zielony Balonik był w konsekwencji jednak udaną próbą stworzenia wewnątrzinteligenckich obrachunków i zalążkiem nowych kierunków w literaturze, malarstwie i teatrze. Największą jednak rolę odegrał w ukształtowaniu się rodzimej tradycji kabaretu o znamionach artystycznych, włączając go zarazem w przestrzeń kultury „wysokiej”. Stanowił wzór elitarnej zabawy opartej na satyrze środowiskowej, personalnej, z wykorzystaniem takich chwytów poetyckich, jak trawestacja, pastisz, parodia, karykatura, parafraza.

Jego twórcy wprowadzili do programów numery o charakterze interartystycznym (np. emblematyczny cykl Wawele). Korzystając z tradycji szopki kolędowej, stworzyli novum na skalę europejską, zaś odwołując się do tradycji europejskiej, zaadaptowali do potrzeb rodzimych piosenkę kabaretową. W zakresie obyczajowości Zielony Balonik występował przeciwko kołtuństwu, zacofaniu i stereotypom myślowym, stając się kontynuatorem opozycyjnego charakteru młodopolskiej cyganerii artystycznej.

.Wśród grona naśladowców znalazły się w okresie międzywojnia dwa poznańskie kabarety: Różowa Kukułka i Klub Szyderców pod Kaktusem. Różowa Kukułka powstała z inicjatywy Ludwika Pugeta w lokalu „Warszawianki” niedaleko Muzeum Wielkopolskiego. Działała zaledwie kilka miesięcy, ale odkryciem tego kabaretu była Tola Korian występująca później m.in. w Qui Pro Quo. Próbą nawiązania do tradycji Zielonego Balonika w rzeczywistości powojennej miał być warszawski Teatr Satyryków, w którym autorzy byli zarazem wykonawcami: Stefania Grodzieńska, Stefan Wiechecki (Wiech), Jan Brzechwa, Marian Załucki, Janusz Osęka, Zenon Wiktorczyk i inni, ale właściwą atmosferę krakowskiego kabaretu z początku XX wieku udało się przypomnieć dopiero w Piwnicy pod Baranami i Jamie Michalika.

Anna Krasowska

Fragment książki: Od Zielonego Balonika do Potem. Komizm słowny w kabarecie literackim, wyd. UKSW, Warszawa 2013 [LINK].

Materiał chroniony prawem autorskim. Dalsze rozpowszechnianie wyłącznie za zgodą wydawcy. 6 lipca 2024