W kulturze zależności bieda staje się pułapką, a beneficjenci są w niej uwięzieni”
Matthew Spalding.
.Piękny dzień majowego popołudnia. Polityka społeczna, ćwiczenia prowadzone ze studentami socjologii – ….i już na koniec podsumowanie, mamy zatem typologię Richard Titmuss – brytyjskiego badacz polityki społecznej, który wyróżnił trzy modele: marginalny, motywacyjny oraz instytucjonalno-redystrybucyjny. Jest też typologia Gøsta Esping-Andersena bliskiego współpracownika Titmussa, który zaproponował inną klasyfikację rozróżniając: reżim liberalny, konserwatywno-korporacyjną i socjaldemokratyczną. Chciałem również zwrócić Waszą uwagę na typologię Profesora Mirosława Księżopolskiego i Tadeusza Szumlicza. Pierwszy wyróżnił następujące typy; marginalny, motywacyjny, instytucjonalno-redystrybucyjny, Konfucjański i Państwowo -Biurokratyczno-Kolektywistyczny. Druga typologia to modele; ratownictwa, interwencji społecznej, antycypacji społecznej, dystrybucji społecznej i integracji społecznej.
Mam pytanie – dobiega głos z sali –właściwie to jaki model, strategię polityki społecznej, pomocy społecznej mamy obecnie w Polsce?
Zaskoczony pytaniem zrobiłem pauzę, po czym odpowiedziałem – nie wiem. Nie wiem ponieważ zarówno jednego jak i drugiej w mojej opinii nie ma. A to co jest to działania doraźne, reakcja na występujące konwulsje. Trudne nawet to określić, dla socjologa zajmującego się pomocą społeczną.
Strategia pomocy społecznej w naszym kraju to „hybryda” różnych strategii i koncepcji polityki społecznej, nawet przeciwstawnych.
Decyzję są podejmowane w zależności od wiedzy i kompetencji osób odpowiadających za politykę społeczną w samorządach czy administracji państwowej. Zależnie od warunków stawia się punkt ciężkości na określone rozwiązania zapominając o innych obszarach.
Nie ma planowania „wyprzedzającego”, planowania w przyszłość, jest tu i teraz, gaszenie pożaru. Jak w Kamieniu Pomorskim gdzie 21 podopiecznych Ośrodka Pomocy Społecznej spłonęło w hotelu socjalnym. W hotelu „urządzono” „enklawę biedy” kwaterując do mieszkań socjalnych osoby, które z przyczyn ekonomicznych nie radziły sobie z regulowaniem czynszu za mieszkanie komunalne. Przeglądy techniczne nie były przez zarządcę hotelu socjalnego wykonywane od lat, jego stan techniczny był katastrofalny.
Dopiero po wydarzeniach w Kamieniu Pomorskim zarządzono w całym kraju przegląd mieszkań socjalnych, ich stanu technicznego.
.Do dziś nie ma idei lokowania mieszkań socjalnych w społecznościach o zróżnicowanej strukturze społecznej. Łatwiej jest wydzielić z zasobu komunalnego, kamienicę w najgorszym stanie technicznym i wydać „dekret” – od dziś tu będą mieszkania socjalne.
Nie chcę absolutnie przez to powiedzieć, że klienci pomocy społecznej wykwaterowani z mieszkań komunalnych mają być kwaterowani do lokali mieszkalnych o wysokim standardzie. Ale nie wolno nam tworzyć enklaw wykluczenia społecznego.
Pogrzeb pierwszy
.Z wywiadu środowiskowego przeprowadzonego z klientką ośrodka pomocy społecznej wynika, że jej rodzina od lat korzysta z pomocy społecznej. Ona sama korzysta z pomocy od czterech lat czyli od momentu usamodzielnienia.
Zadłużenie rodziny z tytułu nie płacenia czynszu za mieszkanie komunalne wynosi 15 000 zł plus odsetki. Kwota nie do spłacenia dla rodziny jak i nie do odzyskania dla gminy.
– Rozumiem, że może pan dziś wystąpić w programie, o 20-tej? – Tak, tylko gdzie? – Kręcimy proszę pana przed tą kamienicą gdzie to się zdarzyło. – Przed kamienicą? – pytam z niedowierzaniem. -Znacie ten rejon naszego miasta?! -No tak – dziennikarka ze stacji telewizyjnej odpowiada niepewnym głosem. – Chcemy postawić tam wóz transmisyjny i dekorację – Dekorację? – No te.. . nasze szlabany, koguty i parę monitorów. – Gwarantuję wam, że jeżeli nie wezwiecie policji to sprzęt może ulec zniszczeniu i kradzieży, z okien polecą na was butelki i doniczki. – Poradzimy sobie, mamy wynajęta firmę ochroniarską.
.Ewa, wykształcenie gimnazjalne, samotnie wychowuje dwu i pół letniego chłopca o imieniu Oskar. Ukończony tygodniowy kurs kas fiskalnych z minimum sanitarnym zorganizowany przez Powiatowy Urząd Pracy. Pracuje w hipermarketach jako kasjerka zatrudniana przez agencje tymczasowe, raz na cztery miesiące zatrudniona została w nocnym sklepie z alkoholem. Kiedy nie ma pracy korzysta z zasiłków z pomocy społecznej. Wówczas procedura standardowa, wywiad środowiskowy, decyzja, wypłata świadczeń. Zalega z opłatą za czynsz w mieszkaniu komunalnym na kwotę 7 600 zł.
Od dwóch miesięcy osiąga dochód z tytułu zatrudnienia, przekracza kryterium dochodowe, obecnie nie korzysta z pomocy ośrodka. Wywiad z maja 2013 roku. Notatka służbowa pracownika socjalnego z września 2013 roku.
– Tutaj tak jest… 80% mieszkańców tej ulicy to w mniejszym lub większym stopniu korzystający z naszej pomocy. I z nią też tak było, jak pracowała to wiadomo, jak nie, to do nas –a jeśli chodzi o dziecko to nigdy nie zauważyłam by coś się złego działo. Sąsiedzi to teraz coś mówią, że dziecko płakało, wcześniej jak pytałam to nic nie wspominali.
– Miała różnych partnerów, ojca Oskara widziałam tylko raz – relacjonuje pracownik socjalny.
Pracownik socjalny układa starannie stertę dokumentów, chowa do teczki. – To chyba tyle, przyniosłam wszystko co miałam, kopię zostawiam – Do widzenia.
.Zgodnie z Ustawą o pomocy społecznej, osobie samotnie gospodarującej, która spełnia kryterium dochodowe przysługuje pomoc pieniężna w formie zasiłku okresowego między innymi z tytułu bezrobocia. Jeżeli jest osobą samotnie wychowującą dziecko, dodatkowo przysługuje pomoc w formie: zasiłku rodzinnego, dodatku z tytułu samotnego wychowywania dziecka a jeżeli dziecko jest niepełnosprawne to również zasiłek pielęgnacyjny. Kwestia osobna to pieniądze z funduszu alimentacyjnego. Jeżeli dziecko jest w żłobku, przedszkolu to opłat za wyżywienie i pobyt. Jeżeli dziecko jest w wieku szkolnym to również przysługuje takiej osobie program dożywiania w szkole oraz stypendium socjalne.
– Co robią te dzieci na ulicy? Jest zimny październikowy wieczór 2013 roku – pytam producenta programu. – Wie pan, telewizja przyjechała, chcą się pokazać to przyszli z rodzicami, zaraz będziemy pana malować – dochodzi 20-ta,
.Ewa pamięta, że jej rodzice zawsze żyli z zasiłków, mama na długotrwałym bezrobociu – zasiłek okresowy, ojciec trwale niezdolny do pracy – zasiłek stały, jest jeszcze niepełnosprawna siostra 17-latka. Również na opiekę nad siostrą są wypłacane zasiłki.
– Ja jej mówiłam, by zostawiła nam Oskarka, nas by było wtedy czworo, tutaj… a warunki są, a to też inaczej z zasiłkiem wtedy by było. Jeszcze można było o „tą” „celówkę” podanie złożyć to by „sie dziecko ubrało”. „Opieke” by miał. Tu by się mu nic nie stało – a tak, jej nie było, bo w pracy, nie jego dziecko i stało się – kobieta, której wiek ciężko określić, kolejny raz głęboko zaciąga się papierosem, po jej policzkach płynną łzy. Stoimy na korytarzu w starej kamienicy. drzwi od wspólne toalety są niedomknięte.
W korytarzu unosi się zapach uryny.
.Na ulicę gdzie stacja telewizyjna zorganizowała plenerowe studio podjeżdża kolejny radiowóz policyjny. Policja została poproszona o ochronę mienia stacji. Mieszkańcy ulicy są podzieleni. Jedni wykrzykują, wychylając się na chwilę z okna pod adresem pracowników stacji telewizyjnej inwektywy inni podekscytowani czekają na ulicy by mogli stanąć za szlabanem i być na wizji.
– Nikt z nich się nie pchał do pracy, taka rodzina, żyją z zasiłków od lat, nawet na prace społecznie użyteczne ciężko było jej matkę czy nią samą skierować – relacjonuje pracownik socjalny.
Klient kierowany na prace społecznie użyteczne ma do przepracowania 10 godzi w skali tygodnia. Otrzymuje wynagrodzenie 8,20 zł za godzinę. Wymaga się od niego punktualności, wykonywania powierzonych prac, najczęściej to prace porządkowe a przede wszystkim nie nadużywania alkoholu.
Po raz kolejny czytam dokumenty i wywiady środowiskowe. Kręcę się w fotelu, w którym siedzę, coś mnie uwiera.
Babcia Oskara występuje o sprawienie pogrzebu z środków pomocy społecznej. – ja pochowam Oskarka – oznajmia pracownikowi socjalnemu – zajmę się tym– podkreśla babcia.
Moje marzenie? – zastanawia się babcia Oskara na korytarzu kamienicy gdzie mieszka – zasiłek stały – To chyba wszystko by się układało. Wtedy, jakby był ten zasiłek stały…to inaczej.
Pogrzeb drugi
– Tak się umówiliśmy, uznałem dziecko, ona wystąpiła o alimenty, ja pracuję ale na czarno, oficjalnie to jestem długotrwale bezrobotny. Jedenaście lat. Nie ściągną ze mnie.(Egzekucja należności w takich przypadkach jest nieskuteczna, komornik odstępuje od egzekucji a świadczenie wypłaca fundusz państwowy – przy. autora)
-Inaczej mi się nie opłaca. Sam tu mieszkam. Po śmierci mamusi . Dostaję zasiłek z pomocy, mam mieszkanie, do tego jeszcze „celówki” na opał. Gdybym pracował to zabierają zasiłek, no i te alimenty. A tak, to jak zbiorę to wszystko razem to nie jest źle. Ona ma alimenty a ja zawsze coś tam jeszcze jej odpalę na dziecko. Myśleliśmy żeby mieszkać razem ale to się nam w ogóle nie opłaca. Lepiej jest wykazywać, że się żyje samemu. Zresztą my jakoś specjalnie nie byliśmy razem. Wie pan, różnica wieku. Dwa tygodnie, tyle było tego wspólnego domu.
Mężczyzna dorzuca kawałki drewna do „kozy” – nie mam ogrzewania miejskiego – informuje – zimno już jest.
.Mówiąc o zależności, uzależnieniu w pomocy społecznej obserwujemy w polskim systemie sytuację jednostronności. Beneficjent otrzymuje środki od urzędnika na podstawie kryterium dochodowego a nie wymogu relacji dwustronnych. Efekt jest taki, że część pomocy prowadzi do patologii – utrwalania bezrobocia, tworzenia niepełnych rodzin.
Kolejny przykład patologii systemu. Dopiero na jesień 2015 roku resort pracy planuje wprowadzić umożliwienie zwolnienia z obowiązku wnoszenia opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej dla pełnoletniego dziecka, którego rodzic umieszczony w DPS, został wcześniej pozbawiony władzy rodzicielskiej w stosunku do tego dziecka.
Państwo tworzy złudzenie, że zobowiązania finansowe obywateli za świadczoną pomoc społeczną dla członków rodzin, wróci do budżetu. Osoba, która jest zobowiązana by płacić za pobyt swojego rodzica, pozbawionego władzy rodzicielskiej nie podejmie oficjalnego zatrudnienia, będzie oficjalnie osobom bezrobotną. To kolejny miraż systemu.
Ojciec Oskara ma czterdzieści dwa lata i jeszcze jedno dziecko, które zostało odebrane decyzją sądu na wniosek pracownika socjalnego, jemu i jego żonie. Formalnie jest w separacji. Z tytułu umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej, pan Jacek i jego małżonka są obciążani kwotą utrzymania dziecka w placówce. Dług w stosunku do państwa po dwóch latach wynosi około 24 000 zł. Państwo poprzez windykację prowadzoną przez Ośrodki Pomocy Społecznej w gminach nigdy tych środków nie odzyska. Małżeństwa, klienci pomocy społecznej, na których ciąży postanowienie o egzekucji środków należnych państwu nie podejmą pracy ponieważ komornik posiadający nakaz sądowy wynagrodzenia by je zabierał.
– Niech pan patrzy. Dzieci… siedmio, sześcio, pięcio letnie a nawet trzyletnie – biegają po ulicy. Czekają jak dorośli na występ – nikt nie reaguje, dla wszystkich wydaje się to zupełnie naturalne – mój synek dawno jest już w łóżku, jutro szkoła – wyznaje makijażystka .
Nagrywanie programu skończy się około 21-wszej.
– Nie występowali o dodatek mieszkaniowy? – pytam o przypadek rodziców pani Ewy, pracownika socjalnego – Nie, nie opłacało się im. Wiedzieli, że dodatek do czynszu jest traktowany jako dochód i pomniejsza wypłacany zasiłek.
– A stwierdzono marnotrawienie środków? – pytam – Przecież to widać – odpowiada pracownik socjalny – Ale co my możemy zrobić? – zastanawia się pracownik.
.Jeżeli dochodzi do marnotrawienia pieniędzy z pomocy społecznej (np. wydawanie zasiłku na alkohol), pracownik socjalny nie może przeznaczać wypłacanych środków na zaspokojenie najważniejszych potrzeb bez zgody klienta. Jeżeli klient nie płaci czynszu z tytułu użytkowania lokalu mieszkalnego po jakimś czasie grozi mu eksmisja. Ale tylko za jego pisemną zgodą można część zasiłku przelać na konto administratora budynku.
Z doniesienia prasowego: „Policja zatrzymała mężczyznę, który jest podejrzany o spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu ze skutkiem śmiertelnym trzy letniego chłopca, a matka usłyszała zarzut nie udzielenia dziecku pomocy i narażania go na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia bądź ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Podczas oględzin zwłok na ciele chłopca ujawniono liczne zasinienia, głównie na pośladkach, plecach, w tym na wysokości nerek, a także na jego twarzy”.
– Dlaczego pomoc społeczna nie zapobiegła tragedii? – pyta dziennikarz stacji telewizyjnej. – Jak to się stało, że pracownik socjalny niczego nie zauważył? – dopytuje.
Kryterium organizacyjne dla pomocy społecznej to jeden pracownik socjalny na 2 tys. mieszkańców.
Albo na 50 środowisk korzystających z pomocy społecznej w gminie. Przy czym środowisko to może być jedna osoba gospodarująca lub kilka osób bliższego i dalszego stopnia pokrewieństwa lub w kohabitacji zamieszkujące w jednym gospodarstwie domowym. Rejony pracowników socjalnych są zróżnicowane pod względem struktury społecznej. Występują rejony gmin, miast gdzie problemy społeczne są w mniejszym lub większym natężeniu. Ale nie oznacza to, że ilość pracowników socjalnych jest rozmieszczona w zależności od skali problemów.
– Ojciec Oskara zgłosił się do nas…. chce wyprawić pogrzeb – informuje mnie pracownik socjalny.
– Czasami porzucaliśmy piłką ale wie pan ja z tą nogą to nie bardzo się poruszam… Powiem panu, matka Oskara brała też narkotyki, nie tylko alkohol, a ten ostatni jej gość to chyba też brał… Jak dziecko jest nie grzeczne to czasami trzeba przylać.
Pogrzeb trzeci
.To były najdramatyczniejsze dni w moim życiu zawodowym. Miesiąc później ze skutkiem śmiertelnym pobito kolejne dziecko. Świadomie nie opisałem wszystkich szczegółów pobicia Oskara przez partnera klientki pomocy społecznej. Imiona i miejsca zostały zmienione.
Politycy znają kilka bieżących faktów i pojęć z pomocy społecznej, ich wypowiedzi są bardziej niż powierzchowne.
Bardzo chętnie się wypowiadają na temat pomocy społecznej i polityki społecznej, każda partia nawet zawiera te zagadnienia w swoim programie. Ale trzeba rozróżniać te dwa pojęcia, pomoc społeczna jest częścią polityki społecznej ale zagadnieniem węższym.
.Wszyscy pamiętamy przetaczającą się co roku przez nasz kraj dyskusje na temat niedożywionych dzieci. Osoby, które wypowiadają się na ten temat nie sprawdzają, że Program rządowy na dożywianie w szkołach, przedszkolach oraz w świetlicach środowiskowych ma wcale niemały budżet. Jeżeli do tego dodamy środki, którymi dysponuje gmina z opłaty ze sprzedaży alkoholu (kolokwialnie nazywanymi – środkami kapslowymi) również przeznaczane na żywienie dzieci z rodzin o niskich dochodach, w których rozpoznano uzależnionych od alkoholu jednego z rodziców oraz środki w ramach zadań zlecanych przez gminy organizacjom pozarządowym, wówczas otrzymujemy budżet, który może z powodzeniem wypełnić swoje przeznaczenie. Problem jest w tym, że są one źle dystrybuowane a do tego jeszcze dochodzi do ich dublowania. Miliony złotych w skali roku źle dystrybuowane.
Klienci pomocy społecznej, których osobiście w swoich badania klasyfikuję jako zawodowych świadczeniobiorców doskonale wiedzą jak poruszać się w systemie na tyle skutecznie by „wyciągnąć” z niego jak najwięcej, utrwalając zasadę jednostronności. W gorszej sytuacji są tak zwani niepełnosprawni społecznie, ludzie mówiąc najprościej niezaradni życiowo.
– Pani Ewa wyprawi pogrzeb, złożyła dziś wniosek – mama pani Ewy odebrała go z aresztu i złożyła na kancelarii – kolejny raz informuje mnie o sytuacji pracownik socjalny.
Z doniesienia prasowego: Wyniki sekcji zwłok chłopca wskazują, że przyczyną jego śmierci były rozległe obrażenia głowy – krwiak podtwardówkowy [LINK]. Liczne zasinienia mogą wskazywać, że trzy letni Oskar już wcześniej był bity.
Sąsiedzi powtarzają: – Dziecko zostało skatowane, płakało przez tego „lumpa” co do niej przychodził.
Dlaczego nie reagowali? – To nie moja sprawa-opiekunka socjalna powinna to zgłosić, a nie my, to jej praca – słyszę najczęściej.
.Koniec programu, zespół techniczny składa sprzęt. Radiowozy policji jeszcze chwile zostają. Dorośli i dzieci rozchodzą się do swoich domów. „Kurz” opada.
Władze miasta uruchamiają specjalny numer telefonu, na który można anonimowo zgłaszać przypadki przemocy wobec dzieci. Telefon działa 24 godziny, wcześniej również działał ale w godzinach 8.00-16.00 i tylko teoretycznie.
– Wie pan, gdyby Ewa otrzymywała więcej pieniędzy to zajmowałaby się Oskarem – mówi kobieta, której wiek trudno określić. Wypuszcza dym z papierosa oplatając mnie swoim spojrzeniem.
– A tak musiała pracować – narzeka kobieta. –Ktoś musiał zająć się w tym czasie Oskarem.
– Dlaczego Oskar nie chodził do przedszkola? – pytam. Kobieta zaciąga się papierosem, patrzy na mnie jakby oczekiwała, że podam jej najlepszą z możliwych odpowiedź.
– Chorowity był – wypala wypuszczając dym z papierosa.
Wiele form pomocy państwa zniechęca do podjęcia pracy, uzależnienie od pomocy, szczególnie pasywnej, wzmacnia negatywne postawy i zjawiska. Dochodzi do wyłudzenia świadczeń społecznych, do tego rozwija się forma klientelizmu.
Należy zwrócić uwagę, że osoby które od dawna (powyżej 12 miesięcy) otrzymują pomoc społeczną i odzwyczają się od pracy, tracą kontakt z rynkiem pracy.
Ambicją osoby długotrwale bezrobotnej, klienta pomocy społecznej jest to, by zarejestrować się w Powiatowym Urzędzie Pracy. Powód główny to ubezpieczenie zdrowotne, ale też jest to warunek otrzymywania zasiłku z pomocy społecznej. Jest to przykład utrwalania formy jednostronności.
.A powinno być tak, że klient rejestruje się w specjalnej bazie wolontariuszy i na rzecz organizacji pożytku publicznego w danej gminie wykonuje powierzone mu pracę, 40 godzin w miesiącu (pomaga przy opiece nad osobami starszymi, pomaga w opiece nad dziećmi w świetlicach środowiskowych, wykonuje prace porządkowe, sprząta itp.). W przeciwnym razie odmawia się mu ubezpieczenia czy wypłaty zasiłku. Wszystkie rozwiązania w pomocy społecznej powinny skupiać się na relacji dwustronnej, promować aktywność i postawy włączenia społecznego.
Jeżeli klient marnotrawi środki przeznaczając je na alkohol, wówczas pracownik socjalny podejmuje decyzję, by odpowiednia kwota z zasiłku była przekazywana na opłaty związane z mieszkaniem. Jeżeli klient zaczyna chodzić na terapię, podejmuje leczenie odwykowe, udowadnia, że jest możliwe przez niego prawidłowego gospodarowanie pieniędzmi z zasiłku, wówczas wracamy do poprzedniego stanu.
Problem pomocy społecznej to system, który jest systemem tzw. – welfare a nie workfare. Welfare to sposób przyjmowania postawy biernej w odniesieniu do uzyskania pracy i aktywności społecznej a aktywną w stosunku do otrzymywania zasiłku z pomocy społecznej.
Główny problem współczesnej pomocy społecznej w Polsce polega na uzależnieniu klientów od pomocy. A powinno być odwrotnie, głównym kryterium stosowania pomocy społecznej powinna być zasada nieuzależniania od niej odbiorców.
To kultura zależności, to pułapka.
Igor Mertyn
Kolejne części: druga „Iwona i jej szczęścia” [LINK] oraz „Wielka stopa bezrobocia” w kolejne soboty.
