Porozmawiajmy o demografii. Niepłodność, płodność obniżona i bezpłodność
Mateusz ŁAKOMY
Fragment książki Mateusza ŁAKOMEGO Demografia jest przyszłością, wyd. Prześwity, 2024 r.
.Niepłodność stwierdza się wówczas, gdy para w sposób niezamierzony nie może począć dziecka w sytuacji, gdy współżyje bez stosowania środków antykoncepcyjnych w fazach płodnych cyklu menstruacyjnego przez okres 12 miesięcy [Evers 2002; Kuczyński i in. 2012; Zegers-Hochschild i in. 2009]. W tej tak precyzyjnej definicji zauważyć należy kilka warunków, które mogą mieć znaczenie dla identyfikacji problemu. Po pierwsze współżycie powinno być regularne i to w okresach płodnych, co para nie zawsze potrafi prawidłowo określić. Zawężone okienko płodności wynosi średnio 3–4 dni w cyklu [Gnoth i in. 2003], a poprawnie potrafi je zidentyfikować tylko 13% par [Hampton, Mazza 2009; Hampton, Mazza, Newton 2013].
Ale jeszcze ważniejsza jest cezura czasowa 12 miesięcy, ponieważ należy zadać sobie pytanie, czy brak poczęcia przez ten okres to koniec marzeń o posiadaniu dziecka. Otóż nie, ponieważ większość par, która nie doczekała się potomstwa w okresie pierwszego roku starań, doczeka się ostatecznie naturalnego poczęcia w okresie kolejnych trzech lat. Zatem większość par mająca trudności z poczęciem nie jest bezpłodna, ma natomiast nieznaczny lub umiarkowany poziom płodności obniżonej. O ile w ciągu pierwszego pół roku od rozpoczęcia starań rodzicami zostanie około 80% par [Gnoth i in. 2003], w okresie roku od 84% [ESHRE 2008] do 90% [Gnoth i in. 2003; WHO 2018] par, to w okresie dwóch lat odsetek ten sięgnie 92% [ESHRE 2008] par, zaś podczas kolejnych dwóch lat 95% [Gnoth i in. 2003]. Brak poczęcia przez okres czterech lat jest już traktowany jako bezpłodność, a więc sytuacja, w której para nie ma szans na posiadanie własnego dziecka [Gnoth i in. 2003]. Zatem zauważyć należy, że jedynie 5% par w wieku rozrodczym nie ma szans na poczęcie, a 95% taką zdolność posiada.
Istnieją liczne czynniki ryzyka, które zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia niepłodności. U kobiet najważniejszym jest wiek, ale także choroby i zaburzenia, jak endometrioza czy zespół policystycznych jajników, oraz stres bądź brak ruchu, lub z drugiej strony nadmiernie forsowne uprawianie sportu. U mężczyzn czynnikiem ryzyka jest regularny kontakt z chemikaliami oraz metalami ciężkimi, promieniowanie, używanie sterydów anabolicznych i narkotyków czy wystawianie narządów rodnych na wysoką temperaturę. W przypadku zarówno kobiet, jak i mężczyzn płodności nie sprzyjają korzystanie z używek typu papierosy czy alkohol, nieprawidłowości w zakresie masy ciała bądź choroby przenoszone drogą płciową.
.Ważne dla rozróżnienia w dyskusji na temat niepłodności jest to, czy mamy do czynienia z niepłodnością pierwotną, czy wtórną. Niepłodność pierwotna ma miejsce wówczas, gdy para starająca się o potomstwo nie ma jeszcze żadnego dziecka, a zatem stara się o pierworodnego potomka, natomiast wtórna, gdy para ma już przynajmniej jedno dziecko i stara się o kolejne.
Jak się okazuje, staranie się o pierwszego potomka jest znacznie łatwiejsze niż o potomka wyższej kolejności. W Polsce niepłodność pierwotna należy do najniższej na świecie i wynosi 0,9% [Mascarenhas i in. 2012]. W odniesieniu do niepłodności wtórnej region Europy Środkowo-Wschodniej ma wyższe wskaźniki niż średnia światowa, sięgając 18%, w Polsce natomiast wskaźnik ten wynosi 17%. Wynik może wydawać się wysoki, ale należy go skonfrontować z innym wskaźnikiem. Mianowicie, porównując wszystkie pary w wieku 20–44 lata w Polsce, nie zaś tylko te starające się o dziecko, można zauważyć, że udział par niemogących osiągnąć upragnionego kolejnego potomka wynosi 2,9% [Mascarenhas i in. 2012: Supplement 2] i jest niższy niż średnia dla regionu Europy Środkowo-Wschodniej, czyli 3,3% [Mascarenhas i in. 2012: Supplement 1]. Te wyniki mogą oznaczać, że poziom biologicznej niepłodności w Polsce nie jest większy niż w innych krajach, natomiast więcej rodzin w Polsce chce mieć kolejnego potomka.
Płodność u człowieka nie jest stała w czasie, pojawia się w okresie dojrzewania i stopniowo zanika w dojrzałym wieku. Szczególnie zauważalne jest to u kobiet, co spowodowało pojawienie się pojęcia „wieku rozrodczego”, definiowanego jako okres między 15 a 49 rokiem życia, ale również w tym przedziale występują naturalne, uwarunkowane biologią okresy płodności optymalnej oraz okresy słabnięcia zdolności do poczęcia dziecka. Dla kobiet okresem najwyższej płodności jest czas między 20 a 30 rokiem życia [Menken, Trussell, Larsen 1986; Nybo Andersen i in. 2000; Heffner 2004]. Wówczas okres starania się o dziecko jest najkrótszy, ale oprócz tego u kobiet w tym przedziale wieku występuje najmniejsza skala poronień i najszybszy powrót do sprawności po porodzie, zaś w przypadku dzieci rodzących się u matki w tym wieku największy odsetek z nich jest zdrowych [Nybo Andersen i in. 2000; Lautenbach i in. 2013; Ślizień-Kuczapska i in. 2017]. Moment rozpoczęcia starań o potomka ma zatem znaczenie dla liczby dzieci w rodzinie. Zatem z samej biologicznej perspektywy odkładanie urodzeń w czasie oznacza, że część potencjalnych urodzeń przepadnie [Morgan, Taylor 2006].
W Polsce 70% starających się o dziecko osiąga sukces w okresie pierwszych 3 miesięcy, natomiast ponad 12 miesięcy na poczęcie oczekiwać musi 9% par [Kotowska, Matysiak, Mynarska 2016: 29]. Zmieniając pojęcie: w Polsce niepłodność dotyka średnio 9% par. Co interesujące, częstotliwość występowania niepłodności plasuje Polskę dokładnie w połowie zestawienia krajów świata [Boivin i in. 2007].
Jak można się spodziewać, istnieje znaczące zróżnicowanie w osiąganiu poczęcia według wieku. Poczęcie w przeciągu pierwszych 3 miesięcy osiąga w Polsce 83% kobiet mających 24 lata lub młodszych, natomiast już tylko mniej niż połowa kobiet mających 35 lat lub starszych. W przeciągu pierwszych 12 miesięcy starań sukces osiągnie właściwie każda młoda kobieta w wieku do 24 lat, natomiast spośród kobiet mających co najmniej 35 lat niemalże co czwarta musi próbować przez okres dłuższy niż rok [szacunki na podstawie: Kotowska, Matysiak, Mynarska 2016: 30]. Wnioskować zatem należy, że niepłodność zasadniczo związana jest z wiekiem, a przed 30 rokiem życia jej występowanie jest marginalne.
.Co warto zauważyć: w odniesieniu do populacji Polski popularne jest przekonanie, że niepłodność dotyka około 20% osób w wieku rozrodczym, co bywa też przeliczane na 1,5 miliona par [zob. Kuczyński i in. 2012] lub 3 miliony osób [Koperwas, Głowacka 2017]. Tymczasem wartość ta została określona na początku XXI w. na podstawie bardzo orientacyjnych szacunków [Sanocka, Kurpisz 2003], które były obarczone ryzykiem istotnego błędu, mimo to były następnie często przywoływane. Jak jednak wykazano, niepłodność w Polsce jest niższa o ponad połowę.
Ponieważ niepłodność oznacza brak poczęcia przez 12 miesięcy, a większość par jest w stanie zajść w ciążę w późniejszym okresie, zaś samo występowanie niepłodności jest znacząco zróżnicowane względem wieku potencjalnej matki, to ewentualne wnioskowanie na podstawie tego szacunku co do skali niemożności poczęcia dziecka w populacji Polski jest tym bardziej nieuzasadnione.
Fragment książki Demografia jest przyszłością, wyd. Prześwity, 2024 r. [LINK]
Bibliografia
Boivin, J., Bunting, L., Collins, J. A., Nygren, K. G. (2007). International estimates of infertility prevalence and treatment-seeking: potential need and demand for infertility medical care. Human Reproduction 22(6), s. 1506–1512.
ESHRE (2008). Good Clinical Treatment in Assisted Reproduction ‐ An ESHRE position paper. June 2008.
Evers, J.L. (2002). Female subfertility. Lancet 360(9327), s. 151–159.
Gnoth, C., Godehardt, D., Godehardt, E, Frank-Herrmann, P., Freundl, G. (2003). Time to pregnancy: results of the German prospective study and impact on the management of infertility. Human Reproduction 18(9), s. 1959–1966.
Hampton, K., Mazza, D. (2009). Should spontaneous or timed intercourse guide couples trying to conceive? Human Reproduction 24(12), s. 3236–3237.
Hampton, K., Mazza, D., Newton, J. M. (2013). Fertility-awareness knowledge, attitudes, and practices of women seeking fertility assistance. Journal of Advanced Nursing 69(5), s. 1076–1084.
Heffner, L. J. (2004). Advanced maternal age – How old is too old? New England Journal of Medicine 351(19), s. 1927–1929.
Koperwas, M., Głowacka, M. (2017). Problem niepłodności wśród kobiet i mężczyzn – epidemiolog a, czynniki ryzyka i świadomość społeczna. Aspekty zdrowia i choroby 2(3), s. 31–49.
Kotowska, I.E., Matysiak, A., Mynarska, M. (2016). Od opuszczenia domu rodzinnego do przejścia na emeryturę. Życie Polaków w świetle danych z badania ankietowego „Generacje i Rodziny”. Warszawa, Szkoła Główna Handlowa.
Kuczyński, W., Kurzawa, R., Oszukowski, P., Pawelczyk, L., Poręba, R., Radowicki, S., Szamatowicz, M., Wołczyński, S. (2012). Rekomendacje dotyczące diagnostyki i leczenia niepłodności – skrót. Ginekologia Polska 83(12), s. 149–154.
Lautenbach, D., Domaracka, K., Socha, P., Brzeziński, R., Bartosek, M., Preis, K. (2013). Pregnancy and labour in women aged 35 and over. Health and Wellness 4, s. 107–108.
Mascarenhas, M. N., Flaxman, S. R., Boerma, T., Vanderpoel, S., Stevens, G. A. (2012). National, regional, and global trends in infertility prevalence since 1990: a systematic analysis of 277 health surveys. PLoS Medicine 9(12), e1001356.
Menken, J., Trussell, J., Larsen, U. (1986). Age and infertility. Science 233(4771), s. 1389–1394.
Morgan, S. P., Taylor, M. G. (2006). Low Fertility at the Turn of the Twenty-First Century. Annual Review of Sociology 32, s. 375–399.
Nybo Andersen, A. M., Wohlfahrt, J., Christens, P., Olsen, J., Melbye, M. (2000). Maternal age and fetal loss: Population based register linkage study. British Medical Journal 320(7251), s. 1708–1712.
Sanocka, D., Kurpisz, M. (2003). Infertility in Poland – present status, reasons and prognosis as a reflection of Central and Eastern Europe problems with reproduction. Medical Science Monitor 9(3), s. 16–20.
Ślizień-Kuczapska, E., Sys, D., Baranowska, B., Tataj-Puzyna, U. (2017). Zdrowie prokreacyjne jako zasadniczy kierunek troski o zdrowie rodziny. Fides et Ratio 32(4), s. 88–112.
WHO (2018). Family Planning. A Global Handbook For Providers. Baltimore, Geneva, World Health Organization Department of Reproductive Health and Research (WHO/RHR), Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health/Center for Communication Programs (CCP), Knowledge for Health Project.
Zegers-Hochschild, F, Adamson, G. D., de Mouzon, J., Ishihara, O., Mansour, R., Nygren, K., Sullivan, E., van der Poel, S. (2009). The International Committee for Monitoring Assisted Reproductive Technology (ICMART) and the World Health Organization (WHO) revised glossary on ART terminology, 2009. Human Reproduction 24(11), s. 2683–2687.
