Raport o kryzysowej edukacji zdalnej w Polsce w czasie COVID-19

Ponad roczna nieobecność dzieci w szkołach ma swoje konsekwencje dla ich rozwoju i dla samych placówek edukacyjnych, zarówno na poziomie technicznym, organizacyjnym, jak i psychologicznym i społecznym. Aby lepiej poradzić sobie z negatywnymi skutkami pandemii w sektorze edukacyjnym, należy dokładnie przyjrzeć się temu, co się zmieniło w polskiej szkole – piszą prof. Natalia WALTER i prof. Jacek PYŻALSKI

.W związku z obawą o rozprzestrzenianie się pandemii COVID-19 12 marca 2020 roku decyzją polskiego rządu zamknięte zostały czasowo placówki edukacyjne w Polsce. Stopniowy powrót wszystkich uczniów szkół podstawowych i średnich rozpoczął się w połowie maja 2021 roku, a zatem po ponad roku fizycznej nieobecności dzieci i młodzieży w placówkach edukacyjnych. Tak długi okres, zwłaszcza dla uczniów młodszych, ale też tych, którzy znajdowali się na etapie zmian poziomów edukacyjnych, wiązał się z wieloma wyzwaniami – zarówno jeśli chodzi o aspekty techniczne, infrastrukturalne, jak i administracyjno-organizacyjne, ale też psychologiczne i pedagogiczne. Należy jednak zaznaczyć, że choć wiele tych trudności pozostało nieprzezwyciężonych aż do dziś, to jednak ta sytuacja też sporo nas nauczyła i pojawiły się tu rozmaite kwestie, które być może staną się wartością i punktem zwrotnym dla przyszłej, popandemicznej edukacji.

Przygotowaliśmy raport, będący swoistą mapą szans i zagrożeń: podzieliliśmy go na obszary, które stały się, w opinii naszej i wielu innych badaczy, kluczowe podczas edukacji zdalnej.

Rozpoczęliśmy od kwestii technicznych i narzędziowych, następnie przedstawiliśmy dydaktyczne, opiekuńczo-wychowawcze, dotyczące kompetencji nauczycieli, a dalej – te związane z relacjami rodzinnymi, rówieśniczymi i szkolnymi, aż po nierówności cyfrowe i kwestie organizacyjno-zarządcze. Całość raportu podsumowaliśmy, przedstawiając rekomendacje wynikające z pogłębionej analizy zakończonych i obecnie realizowanych badań.

Kwestie techniczne

.Jedną z podstawowych kwestii dotyczących kryzysowej edukacji zdalnej podczas pandemii był dostęp do narzędzi umożliwiających prowadzenie i udział w lekcjach na odległość – zarówno jeśli chodzi o uczniów, jak i nauczycieli. Badania Centrum Cyfrowego z pierwszego okresu pandemii, przeprowadzone w kwietniu 2020 roku (Buchner, Majrzak, Wierzbicka, 2020), pokazały, że dla wielu nauczycieli ważnym problemem podczas edukacji zdalnej były braki sprzętowe uczniów. Przyczyny takiego stanu rzeczy wynikały na przykład z faktu, że rodzice pracujący w trybie home office wykorzystywali na bieżąco sprzęt domowy, z którego wcześniej mogły korzystać dzieci. Ogromną trudność w tym zakresie miały przede wszystkim rodziny wielodzietne, ubogie, dysfunkcyjne. Podobnie jeśli chodzi o łącza internetowe uczniów. Przezwyciężenie tych trudności w największym stopniu spadło na barki rodziców, którzy dokonywali zakupu sprzętu, pożyczali go od znajomych, rodziny, z firm.

Wyzwaniem sprzętowym było dostosowanie lekcji do potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Trudność z dostępem do sprzętu i aplikacji zgłaszali także rodzice najmłodszych uczniów – samodzielne połączenie się z nauczycielem oraz wykonywanie zadań wymagających umiejętności czytania było niemożliwe. Konieczna stawała się bieżąca obecność osób dorosłych lub starszego rodzeństwa.

Kwestie dydaktyczne

.Dyrektorzy szkół decydowali się na organizację zajęć w formule synchronicznej (w czasie rzeczywistym) lub asynchronicznej. Na początku pandemii zdecydowanie dominującą formą w wielu szkołach była komunikacja asynchroniczna – nauczyciele wysyłali uczniom zadania do wykonania poprzez np. dziennik elektroniczny. Pod koniec, jak pokazały badania Plebańskiej, Szyller, Sieńczewskiej (2021), pomimo nadal istniejących różnych trudności o charakterze technologiczno-metodycznym coraz więcej zajęć zaczęło być prowadzonych cyfrowo w sposób synchroniczny. Zarówno te badania, jak i wspomniane wcześniej badania Centrum Cyfrowego wskazywały na znaczący wzrost zainteresowania platformami do edukacji zdalnej. Dominują przede wszystkim rozwiązania Microsoft 365 wraz z Teams oraz Google Workspace z Classroom i Meet (Plebańska, Szyller, Sieńczewska, 2021; Buchner, Wierzbicka, 2020).

O ile podniesienie przez nauczycieli kompetencji operacyjnych związanych z obsługą techniczną rozwiązań e-learningowych nastąpiło dość szybko, nawet mimo początkowych oporów i trudności, o tyle dostosowanie metod dydaktycznych oraz przeplanowanie zajęć stanowiło problem do końca.

Prowadzenie zajęć zdalnych okazało się być w dużej mierze odpowiednikiem pewnych przyzwyczajeń nauczycielskich sprzed okresu pandemii. Wielu kreatywnych nauczycieli w szkole stacjonarnej odczuwało potrzebę bycia kreatywnymi w edukacji zdalnej. I odwrotnie – nauczyciele odtwórczy, stosujący metody podające, robili to samo online. Oczywiście byli też i tacy, którzy stopniowo poprawiali swój warsztat pracy i szukali nowych rozwiązań. Również dla samych uczniów wyzwaniem okazywały się lekcje synchroniczne – mieli trudności z koncentracją, z rozumieniem treści czy wykonywaniem zadań. Ogromnym wyzwaniem były też kwestie związane z weryfikowaniem wiedzy uczniów.

Rozwiązania w obszarze opiekuńczo-wychowawczym

.Zadania szkoły znacząco wykraczają poza funkcje dydaktyczne. Równolegle przecież nauczyciele i inni pracownicy szkoły wykonują zadania opiekuńczo-wychowawcze, a także profilaktyczne, związane z zapobieganiem angażowania się młodych ludzi w zachowania ryzykowne. W początkowym okresie, po zamknięciu szkół, obszar ten podejmowany był w publikacjach badawczych i dydaktycznych jedynie w niewielkim stopniu (por. Pyżalski, 2020). Początkowo skupiano się na prowadzeniu lekcji, zapewnieniu sprzętu, a dopiero upływający czas i często także pojawiające się w obszarach wychowawczych problemy przyniosły zainteresowanie tymi sprawami. Ważne kwestie w tym obszarze dotyczyły m.in. dwóch kluczowych aspektów, tj. diagnozowania problemów uczniów i udzielania im pomocy psychologiczno-pedagogicznej oraz pracy z zespołami klasowymi rozumianymi jako wspólnoty uczniów. Generalnie sfera działań wychowawczych była w zestawieniu z obszarem dydaktycznym dużo trudniejsza do zrealizowania, szczególnie w odniesieniu do specyficznych grup młodych uczniów, na co wskazujemy w podrozdziale raportu dotyczącym nierówności cyfrowych.

Współpraca szkoła – dom

.Czas edukacji zdalnej stanowił wielkie wyzwanie zarówno dla rodziców, jak i dla nauczycieli. Był on jednocześnie okazją do nawiązania bliskiej współpracy i radzenia sobie z wyzwaniami, a także niósł wiele emocji, które mogły prowadzić i prowadziły do konfliktów między przedstawicielami tych grup. Edukacja zdalna nałożyła na wielu rodziców dodatkowe obowiązki, związane ze wspieraniem nauki ich dzieci. Oznaczało to znaczne obciążenie czasowe, szczególnie w przypadku rodziców najmłodszych uczniów. Rodzice marzyli, by ich dzieci wróciły do szkoły i miały w niej bezpośredni kontakt z rówieśnikami, a także z nauczycielami, którzy fachowo tłumaczyliby treści przedmiotowe.

Z drugiej strony – znaczący odsetek nauczycieli wskazywał, iż rodzice często nie wykazywali zrozumienia dla specyfiki pracy nauczycieli w czasie pandemii i wynikających z tego wyzwań oraz nieuniknionych błędów i porażek.

Doświadczenia z pierwszej fali pandemii COVID-19 pokazały wyraźnie, jak ważne jest zorganizowanie komunikacji cyfrowej między domem a szkołą w sposób wystarczający i niewyczerpujący uczniów, ich rodzin i nauczycieli. Zarówno szkoły, jak i rodziny muszą tworzyć i rozwijać nowe wzorce i praktyki komunikacyjne, aby uczenie się na odległość (i online) było bardziej funkcjonalne. Warto tu podkreślić, iż część wypracowanych kryzysowo rozwiązań ma szansę pozostać z nami po pandemii (np. wykorzystanie narzędzi komunikacji zapośredniczonej do wzajemnych kontaktów rodziców i nauczycieli).

Kompetencje cyfrowe nauczycieli i uczniów, wsparcie nauczycieli

.Stosowanie technologii informacyjno-komunikacyjnych w edukacji wymaga szczegółowego zaplanowania włączania ich do dydaktyki. Należy tu uwzględnić zarówno liczbę mediów (nie może być ich za dużo), jak i ich jakość oraz dobór adekwatny do wieku oraz możliwości percepcyjnych uczniów. Takie podejście wymaga jednak wcześniejszego przygotowania merytorycznego, metodycznego i technicznego nauczycieli. Sytuacja pandemii zmusiła ich, mimo braku tego przygotowania, do wdrożenia technologii do edukacji w sposób nigdy wcześniej nieznany.

Pandemia dobitnie pokazała, że każdy współczesny nauczyciel musi podnosić poziom szeroko rozumianych kompetencji cyfrowych (zarówno technicznych, jak i społecznych), ale jednocześnie otworzyła ogromne możliwości samorozwoju poprzez dostęp do: nauczycielskich grup wsparcia online, umożliwiających dzielenie się doświadczeniem; kursów i szkoleń online (zarówno instytucjonalnych, jak i pozainstytucjonalnych); otwartych zasobów edukacyjnych w postaci instruktaży metodycznych, poradników i książek elektronicznych.

Zdrowie psychiczne uczniów, nauczycieli i rodziców. Dobrostan cyfrowy

.Problemy zdrowia psychicznego zarówno uczniów, jak i dorosłych (rodziców i nauczycieli) stały się kluczowe podczas pandemii. To zainteresowanie wiązało się ze świadomością, iż czas pandemii i edukacji zdalnej jest bardzo bogaty w czynniki ryzyka, które przynajmniej w przypadku niektórych ludzi mogły powodować i – jak pokazują badania – powodowały szereg negatywnych skutków w tym obszarze.

Wyniki polskiego badania dotyczącego nastolatków, ich rodziców i nauczycieli, pt. „Zdalne nauczanie a adaptacja do warunków społecznych w czasie epidemii koronawirusa” (Bigaj, Dębski, 2020), wyraźnie potwierdzają, iż połowa (lub więcej) osób w tych trzech grupach w trzy miesiące po zamknięciu szkół czuła się psychicznie dużo lub trochę gorzej niż przed zamknięciem szkół. W przypadku uczniów odsetki te były najniższe i wynosiły odpowiednio 18 proc. i 30 proc. Takich osób czujących się gorzej psychicznie było więcej wśród rodziców (14 proc. i 40 proc.), a najwięcej w grupie nauczycieli (30 proc. i 35 proc.).

Również styl życia (np. aktywność fizyczna) uczniów, rodziców i nauczycieli bardzo zmienił się w czasie edukacji zdalnej – choć charakter tych zmian był bardzo zróżnicowany. Szczególnych problemów ze zdrowiem psychicznym doświadczyła grupa dzieci wskazująca na pogorszenie relacji z rodzicami i opiekunami (Pyżalski, 2020a). Znaczące były też odsetki młodych ludzi, którzy zaczęli częściej podejmować aktywności wskazujące na złe funkcjonowanie rodziny (Pyżalski, 2000b). Jednak nie dla wszystkich uczniów czas zamknięcia szkół to czas pogorszenia stanu funkcjonowania psychicznego. O tych, którzy czuli się lepiej, nie można zapominać, gdyż bardzo często okres pandemii traktowany jest, w sposób nieuprawniony, jako mający jednoznacznie negatywny wpływ na zdrowie psychiczne i fizyczne.

Wydłużony czas ekranowy w trakcie pandemii COVID-19 stał się przedmiotem licznych badań na całym świecie. Wcześniejsze dowody naukowe wskazywały, że czas spędzany przed ekranem jest powiązany z otyłością, nadciśnieniem, cukrzycą typu 2, krótkowzrocznością, depresją, zaburzeniami snu i innymi chorobami. To podwyższone obciążenie chorobami jest bardziej powszechne wśród osób prowadzących siedzący tryb życia, a zatem dotyczy to również dzieci, młodzieży i nauczycieli, którzy wiele godzin dziennie spędzali przy komputerach lub smartfonach podczas lekcji online. Należy zrewidować dostępne wytyczne i uwzględnić oparte na dowodach interwencje w celu zapobiegania konsekwencjom zaburzonego dobrostanu cyfrowego. Mogą one m.in. promować aktywny styl życia oraz udział w zajęciach dodatkowych na świeżym powietrzu (Sultana i in., 2021; Oberle i in., 2020).

Ważne edukacyjnie relacje społeczne. Nierówności

.Hasło edukacja to relacja znane jest większości osób zajmujących się edukacją. Jakość relacji, głównie tych nauczyciel-uczeń oraz relacji rówieśniczych, leży u podłoża jakości wszystkiego, co się w procesach edukacyjnych dzieje (Pyżalski, Poleszak, 2020). W oczywisty sposób taka zależność nie została zniesiona podczas edukacji zdalnej. Bardzo często jako oczywiste przyjmuje się, że zdalna komunikacja i relacje są gorsze od tych realizowanych w sposób tradycyjny (gdy obecni jesteśmy fizycznie). Okazuje się jednak, że wyniki badań nie wskazują na powszechność tego typu ocen i rysują bardziej skomplikowany obraz sytuacji. Jakość relacji zidentyfikowano już dużo wcześniej jako jeden z najistotniejszych czynników sukcesu edukacji zdalnej oraz edukacji w szerszym kontekście. Oznacza to konieczność zwrócenia szczególnej uwagi na te kwestie zarówno w kontekście prowadzenia edukacji w formie zdalnej, jak i po powrocie do placówek edukacyjnych.

Oczywiste jest, że czas pandemii nie stworzył nierówności pomiędzy uczniami, ale wyraźnie wyostrzył te już istniejące. Pokazał nawet takie, które przed zamknięciem szkół wydawały się już przeszłością, np. związane z nierównościami z dostępem do odpowiedniej jakości sprzętu i łącza internetowego. Kluczową grupą, która doświadczyła nierówności w interesującym nas okresie, byli młodzi ludzie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (Plichta, 2020). Kolejną grupą, która w szczególnie negatywny sposób doświadczyła problemów związanych z edukacją zdalną, byli młodzi ludzie przebywający w placówkach opiekuńczo-wychowawczych różnych typów. W skrajnych przypadkach wykluczenie uczniów z edukacji zdalnej miało charakter całkowity. Po prostu znikali oni z zajęć – a nauczycieli mieli często poważne trudności ze skontaktowaniem się z uczniem i jego rodzicami/opiekunami. Niestety, kwestie te nie były w sposób systemowy diagnozowane, a tym bardziej rozwiązywane w naszym kraju. Oczywiście konsekwencje związane z nierównościami bardzo wyraźnie przeniosą się w czas edukacji popandemicznej, a problem ich zmniejszania pozostaje wciąż aktualny.

.Te i inne kwestie znajdują się w pełnej wersji raportu. Zamieściliśmy w nim również rekomendacje dla dyrektorów i nauczycieli, wynikające z przeglądu badań w podziale na te dotyczące kryzysowej edukacji zdalnej (w kontekście możliwości pojawienia się podobnej sytuacji w przyszłości) oraz popandemicznej edukacji zdalnej, bazującej zasadniczo na formie stacjonarnej (z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych).

Natalia Walter
Jacek Pyżalski
Zapraszamy do pobrania całości raportu: [LINK]

Bibliografia

Buchner, A., Majchrzak, M., Wierzbicka, M. (2020). Edukacja zdalna w czasie pandemii. Raport. Edycja I. Warszawa: Fundacja Centrum Cyfrowe. https://centrumcyfrowe.pl/edukacja-zdalna/ [dostęp: 11.05.2021].

Oberle, E., Ji, X. R., Kerai, S., Guhn, M., Schonert-Reichl, K. A., & Gadermann, A. M. (2020). Screen time and extracurricular activities as risk and protective factors for mental health in adolescence: A population-level study. Preventive Medicine, 141, 106291.

Plebańska, M., Sieńczewska, M., Szyller, A. (2021). Raport – co zmieniło się w edukacji zdalnej podczas trwania pandemii? Podsumowanie wyników badania Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa, marzec 2021. Warszawa: Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego. https://files.librus.pl/art/21/04/4/a_zmiany_w_edukacji_zdalnej_oczami_nauczycieli_i_uczniow_LR_LS_graf_1.jpg [dostęp: 17.05.2021].

Plichta, P. (2020). Różne konteksty nierówności cyfrowych a wyzwania dla zdalnej edukacji – propozycje rozwiązań. W: J. Pyżalski (red.), Edukacja w czasach pandemii wirusa COVID-19. Z dystansem o tym, co robimy obecnie jako nauczyciele. Warszawa: EduAkcja. Pobrano z zdalnie.edu-akcja.pl.

Ptaszek, G., Stunża, G. D., Pyżalski, J., Dębski, M., Bigaj, M. (2020). Edukacja zdalna: co stało się z uczniami, ich rodzicami i nauczycielami? Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Pyżalski J. (red.) (2020). Edukacja w czasach pandemii wirusa COVID-19. Z dystansem o tym, co robimy obecnie jako nauczyciele. Warszawa: EduAkcja. https://zdalnie.edu-akcja.pl/ [13.05.2021].

Pyżalski, J. (2020a). Ważne relacje uczniów i nauczycieli w czasie edukacji zdalnej. W: Ptaszek G., Stunża G. D., Pyżalski J., Dębski M., Bigaj M., Edukacja zdalna: co stało się z uczniami ich rodzicami i nauczycielami?, Gdańsk: GWP.

Pyżalski, J. (2020b). Zmiany w zakresie czasu poświęconego wybranym aktywnościom w czasie pandemii. W: Ptaszek G., Stunża G. D., Pyżalski J., Dębski M., Bigaj M., Edukacja zdalna: co stało się z uczniami ich rodzicami i nauczycielami?, Gdańsk: GWP.

Sultana, A., Tasnim, S., Hossain, M. M., Bhattacharya, S., & Purohit, N. (2021). Digital screen time during the COVID-19 pandemic: A public health concern. F1000Research, 10(81), 81.

Walter, N. (2020). Mamy (za) duży wybór – jak nie zgubić się wśród narzędzi cyfrowych? W: Pyżalski, J. (red.), Edukacja w czasach pandemii wirusa COVID-19. Z dystansem o tym, co robimy obecnie jako nauczyciele. Warszawa: EduAkcja. 51-58. https://zdalnie.edu-akcja.pl/.