Historia katedry Notre-Dame to opowieść o Francji

Historia katedry Notre-Dame w Paryżu jest poniekąd odbiciem dziejów Francji. Gdy z biegiem lat państwo francuskie ulegało przeobrażeniom politycznym, społecznym i kulturowym, wraz z nim zmieniał się również wygląd i charakter świątyni, która stała się jednym z symboli cywilizacji zachodniej – pisze Patryk PALKA

.Paryska katedra Notre-Dame jest położona na wyspie Île de la Cité, będącej kolebką stolicy Francji. To właśnie tam celtyckie plemię Paryzjów założyło osadę, którą Rzymianie nazwali Lutecją, a kolejne pokolenia jej mieszkańców – Paryżem. Zanim wzniesiono istniejącą do dziś katedrę Notre-Dame, na jej miejscu znajdowały się mniejsze chrześcijańskie świątynie, które z biegiem lat przebudowywano. Prawdopodobnie w IV w. wzniesiono pierwszą z nich. Kolejne pojawiły się wraz z rozwojem królestwa Franków, z którego wywodzi się późniejsza Francja. Zarówno w czasach Merowingów, pierwszych władców frankijskich, którzy przyjęli chrzest, jak i Karolingów, wskrzesicieli idei cesarstwa na zachodzie Europy, teren obecnej katedry Notre-Dame służył za przestrzeń dla świątyń istotnych na mapie Paryża. W wieku XII znajdująca się tam katedra romańska najprawdopodobniej była już zbyt mała, by pomieścić ludność dynamicznie rozwijającego się miasta. Triumfy zaczął również święcić nowy styl architektoniczny – gotyk. Postanowiono więc zbudować nowy kościół – większy, piękniejszy i bardziej nowoczesny. Była to odpowiedź na wyzwania współczesności.

Nie jest jasne, czy ówczesny biskup Paryża Maurice de Sully podjął decyzję o budowie nowej katedry z własnej inicjatywy, czy też zainspirowali go inni paryscy duchowni lub król Ludwik VII, który mógł współfinansować inwestycję. Według tradycji kamień węgielny pod budowę Notre-Dame położył w 1163 r. papież Aleksander III w obecności francuskiego monarchy. Istnieje jednak prawdopodobieństwo, że prace rozpoczęto już w 1161 r. Na patronkę katedry wybrano Najświętszą Marię Pannę, stąd nazwa Notre-Dame („Nasza Pani”).

Świątynię wznoszono etapami. Pierwsze, najważniejsze prace konstrukcyjne wykonano pod kierunkiem bp. Maurice de Sully’ego (1163-1197) oraz jego następcy bp. Odona (1197-1208). Od strony technicznej budowę nadzorowało 6 następujących po sobie architektów. Na polecenie bp. Maurice de Sully’ego katedrę romańską wyburzono, a pozyskany z niej materiał wykorzystano do budowy nowej świątyni. Prawdopodobnie już w latach 70. XII w. ukończono chór, a na początku kolejnej dekady poświęcono ołtarz główny. Katedra nie przypominała wtedy jeszcze samej siebie w kształcie znanym współcześnie. Nawę główną ukończono na przełomie XII i XIII w., dwie charakterystyczne wieże zbudowano w latach 1225-1250, a transepty wraz z rozetami powstawały w okresie 1250-1270. Już wcześniej Notre-Dame była jednak świadkiem, a zarazem sceną historycznego wydarzenia. W 1185 r. patriarcha Jerozolimy pochodzący z Francji, Herakliusz, wzywał tam do zorganizowania III krucjaty, celem odbicia Ziemi Świętej z rąk Saladyna. Francuski król Filip II August podjął się tego zadania. Decyzja nie mogła być inna. Francja była wówczas jednym z centrów chrześcijaństwa w Europie. Następcy Filipa otrzymali z rąk papieskich tytuł „królów arcychrześcijańskich”. Rycerstwo francuskie było fundamentem armii krzyżowców w trakcie kolejnych krucjat. Szóstą i siódmą z nich zorganizuje król Francji Ludwik IX Święty (1226-1270).  Przed udaniem się na wyprawę krzyżową w 1270 r. zapragnie zobaczyć południową rozetę katedry Notre-Dame, którą właśnie kończono wstawiać. Z tego powodu opóźni wyjazd. Decyzja okaże się słuszna. Król nie wróci już z wyprawy. Przed śmiercią zdąży jednak zobaczyć rozetę – swój osobisty dar dla świątyni.

W kolejnych latach prace nad rozbudową i upiększaniem katedry Notre-Dame były kontynuowane pod czujnym okiem biskupów Paryża i wynajętych przez nich architektów. Budowa zakończyła się w latach 40. XIV w. – po 180 latach. Przez lwią część tego okresu katedra funkcjonowała i spełniała swoją rolę zarówno jako miejsca kultu, jak i świadka historii.

.W 1302 r. król Filip IV Piękny po raz pierwszy w historii zwołał Stany Generalne. To ważny moment w dziejach Francji, symboliczny początek francuskiego parlamentaryzmu. Pierwsze zebranie tego zgromadzenia odbyło się w katedrze Notre-Dame.

Kilka dekad później wybuchła wojna stuletnia (1337-1453). Francja na długie lata pogrążyła się w kryzysie. Trudny czas czekał również paryską katedrę Najświętszej Maryi Panny, która w tamtym okresie znacząco podupadła. Omijały ją renowacje, zniszczeniu uległo prezbiterium, elementy konstrukcji zaczynały ulegać erozji. Notre-Dame jednak przetrwała – podobnie jak Francja. Kraj ocalał, a po wojnie stuletniej został przebudowany i rozpoczął marsz ku pierwszeństwu w Europie.

Wiek XVI okazał się być również erą wojen religijnych, a konflikty na tym tle nie ominęły Francji. W trakcie zamieszek w Paryżu w 1548 r. hugenoci zniszczyli część posągów w katedrze, uznając je za bałwochwalcze.

Pierwsza gruntowna przebudowa wnętrza Notre-Dame od XIII w. nastąpiła w czasach Ludwika XIV – władcy, który zmienił oblicze nie tyko świątyni, ale całej Francji. Kolejnych renowacji podejmowano się w XVIII w., z charakterystyczną dla tego okresu wrażliwością. Katedrę odświeżono, wybielając ściany. Przy okazji uszkodzono zabytkowe freski. Średniowieczne witraże wybito i zastąpiono je nowymi oknami – podobno wewnątrz było zbyt ciemno. Rozety jednak ocalały. Nie przetrwała za to iglica, którą postanowiono rozebrać.

W okresie rewolucji francuskiej (po 1789 r.) Notre-Dame zdewastowano. Zerwano posadzki i wybito część okien. Dzwony i inne elementy wyposażenia przetopiono na materiał do odlania armat. Znajdujące się wewnątrz świątyni posągi królów z plemienia Judy straciły głowy, gdyż pomylono je z przedstawieniami znienawidzonych władców francuskich. Katedrę początkowo zamieniono w magazyn, a następnie w Świątynię Rozumu i Świątynię Istoty Najwyższej, której kult narzuciły władze rewolucyjne. Notre-Dame spotkał podobny los, jak Francję.

.Renowację budowli przeprowadzono po dojściu do władzy Napoleona. Pierwszy Konsul oficjalnie powierzył odnowioną Notre-Dame Kościołowi, choć nie uczynił go jej właścicielem. W 1804 r. pod sklepieniem katedry Najświętszej Maryi Panny odbyła się koronacja cesarska Bonapartego. Francja nie zaznała jednak spokoju i wkroczyła na drogę wojen, zakończonych porażką Napoleona (1805-1815). Kraj odczuł ich bolesne skutki, a Notre-Dame po raz kolejny spotkał podobny los, jak Francję. Świątynia była w takim stanie, że władze rozważały jej rozbiórkę. Katedra miała jednak swoich wielbicieli. Jeden z nich, obdarzony szczególnym talentem, uczynił ją bohaterką swojej powieści. W 1831 r. światło dzienne ujrzała praca Notre-Dame de Paris Victora Hugo, w Polsce znana pod tytułem Dzwonnik z Notre-Dame. Po premierze dzieła wzrosło zainteresowanie katedrą. Notre-Dame ożyła, a w oczach paryżan stała się pomnikiem wartym ocalenia.

Francuskie władze postanowiły przeprowadzić kolejną, gruntowną renowację katedry, by raz jeszcze przywrócić jej dawny blask. Tej misji podjęli się dwaj architekci: Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc i Jean-Baptiste-Antoine Lassus. Prace ruszyły w 1844 r. i trwały ponad 20 lat. Właśnie wtedy Notre-Dame odzyskała szereg charakterystycznych elementów, które dziś są jej znakami rozpoznawczymi, m.in. zespół rzeźb czy iglicę, którą postanowiono zbudować na nowo.

W 1870 r. Francję czekał kolejny wstrząs polityczny. Dotkliwa porażka w wojnie z Prusami spowodowała zmiany na szczytach władzy. Na skutek późniejszych perturbacji w Paryżu wybuchła rewolucja, która przeszła do historii jako Komuna Paryska (1871 r.). Komunardzi planowali wówczas spalić Notre-Dame, jednak w ostatniej chwili porzucili ten plan. Rewolucja upadła, a katedra ocalała. Bez większego uszczerbku przetrwała także obie wojny światowe. W 1944 r. odprawiono w niej specjalną mszę z okazji wyzwolenia Paryża przy obecności Charlesa de Gaulle’a i Philippa Leclerca. Po raz kolejny Notre-Dame była częścią przełomowego momentu w dziejach Francji.

W latach 60. i 90. XX w. świątynię dwukrotnie poddawano renowacji. Weszła w XXI w. w dobrym stanie, każdego dnia przyciągając turystów z całego świata.

.W 2019 r. wybuchł pożar, który spowodował olbrzymie zniszczenia, m.in. zawalenie się dachu, iglicy oraz części sklepień katedry. Po ponad 5 latach odbudowy, 7 grudnia 2024 r., paryska Notre-Dame zostanie ponownie otwarta. W przeszłości wielokrotnie ulegała przeobrażeniom. Jej droga przez dzieje wiedzie od momentów wielkości, chwały i piękna, przez okresy osamotnienia, kryzysu, realnego ryzyka całkowitej destrukcji, po dni, gdy ponownie odzyskiwała blask, by za chwilę go stracić, a z czasem znów odzyskać. Taki sam los spotykał Francję. Jaki będzie charakter paryskiej katedry tym razem i co opowie nam o współczesnej Francji – czas pokaże.

Patryk Palka