Ławra Peczerska - kotwica ukraińskiej kultury i tożsamości

Kijowska Ławra Peczerska to zespół klasztorny i cenny zabytek wpisany na listę UNESCO, który odegrał ogromną rolę w dziejach Ukrainy. Od lat 60. XX w. ma status muzeum, ale przebywają tam także mnisi prawosławni. Ławra należy do państwa ukraińskiego i zarządza nią ministerstwo kultury.

.Na początku marca ministerstwo kultury Ukrainy zdecydowało, że mnisi Kościoła Patriarchatu Moskiewskiego mają opuścić pomieszczenia Ławry do 29 marca. Kompleks ten jest własnością państwa. Duchowni wywieźli z klasztoru swoje rzeczy, jednak odmówili jego opuszczenia w oczekiwaniu na werdykt sądu, w którym oskarżyli nakaz władz.

Ławra Peczerska w Kijowie: średniowiecze

.„Ławra Kijowsko-Peczerska jest jednym z kluczowych symboli ukraińskiej historii, tożsamości, kultury i identyfikacji religijnej. Moskwa, która przez długi czas kontrolowała to miejsce, wykorzystywała je do kontrolowania duszy ukraińskiego narodu. Był to dla Rosji instrument wpływu na Ukrainę o ogromnej sile” – wyjaśnił rzecznik Synodu Prawosławnego Kościoła Ukrainy (PKU) arcybiskup Eustracjusz Zoria, arcybiskup. W ocenie duchownego panowanie rosyjskiej Cerkwi w Ławrze odbierano w Moskwie, jako sygnał nadziei, że może ona jeszcze odzyskać swoją władzę nad Ukrainą.

Zespół klasztorny Ławry Kijowsko-Peczerskiej rozciąga się na wzniesieniach prawego brzegu Dniepru, około 4 km na południowy wschód od Starego Kijowa. Nazwa pochodzi od pieczar w brzegu Dniepru. Od wczesnych lat istniał tu wielki klasztor, ośrodek życia religijnego i kulturalnego rozległych ziem ruskich, który przyczynił się do ich konsolidacji po okresie rozbicia dzielnicowego. Klasztor był sukcesywnie rozbudowywany dzięki wsparciu panujących, wzbogacał się o kolejne świątynie. Hojnie obdarzany przez możnych i panujących, klasztor szybko stał się jednym z najpotężniejszych właścicieli dóbr ziemskich na Ukrainie.

Życie klasztorne zapoczątkowano tutaj w połowie XI w., kiedy przybyły z Athos mnich Antoni osiadł w jednej z miejscowych pieczar, ściągając wkrótce do tej pustelni innych zakonników. W latach siedemdziesiątych XI wieku rozpoczęto budowę murowanej Cerkwi Peczerskiej. Na początku XII w. wzniesiono nadbramną cerkiew Św. Trójcy i refektarz, a pod koniec stulecia obwiedziono teren klasztoru murem obronnym.

Był to jeden z pierwszych klasztorów na Rusi, który dał początek monastycyzmowi ruskiemu. W XI w. klasztor stał się centrum szerzenia i ugruntowania chrześcijaństwa na Rusi Kijowskiej. Okazały już zespół klasztorny został ograbiony i poważnie zniszczony w trakcie najazdu Batu-chana w 1240 r. Ucierpiał raz jeszcze w 1480 r. od hord krymskich chana Mengli Gireja, lecz wkrótce dźwignięto go z ruin.

Ławra Peczerska w Kijowie: od unii brzeskiej po XXI wiek

.Po włączeniu ziemi kijowskiej do Korony w 1569 r. klasztor objęto bezpośrednim patronatem króla polskiego. Po Unii Brzeskiej pełnił funkcję kulturalnego ośrodka prawosławia w Rzeczypospolitej, również dzięki własnym drukarniom oraz wytwórni papieru.

W 1688 r. zależny dotychczas od Konstantynopola klasztor poddany został zwierzchnictwu patriarchy moskiewskiego, uzyskując nazwę Ławry. Powstały w tym czasie nowe zespoły sakralne na tzw. Bliskich i Dalekich Pieczarach. Ponadto klasztor otoczono ziemnymi fortyfikacjami Twierdzy Peczerskiej, zaprojektowanej przez cara Piotra I. Po wzniesieniu wysokiej dzwonnicy w połowie XVIII w. Ławra stała się w pełni ukształtowanym zespołem architektonicznym. Był to największy zwarty zespół obiektów sakralnych całej Europy.

Władze sowieckie zamknęły klasztor w 1926 r., przekształcając go w muzeum. Podczas II wojny światowej przywrócono funkcję sakralną Ławry, lecz w 1961 r. ponownie zamknięto klasztor. Mnisi powrócili do niego w 1988 r., kiedy oddano im Dalekie Pieczary.

Ławra, wpisana w 1990 r. na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, jest Rezerwatem Historyczno-Kulturowym, zachowując jednocześnie charakter wielkiego ośrodka kultu religijnego.

Po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości (w 1991) władze ukraińskie i niemieckie sfinansowały odbudowę świątyni. W 2000 r. metropolita Włodzimierz, zwierzchnik Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej, ponownie ją konsekrował.

Rywalizacja Moskiewskiego i Kijowskiego Patriarchatu

.O kontrolę nad najsłynniejszym i najstarszym na Ukrainie klasztorem od lat rywalizują ukraiński Kościół prawosławny Moskiewskiego Patriarchatu i ukraiński Kościół prawosławny Kijowskiego Patriarchatu.

Żądania zerwania umów najmu z Ukraińską Cerkwią Prawosławną nasiliły się po napaści Rosji na Ukrainę w 2022 r.

Po inwazji rosyjskiej na Ukrainę Ukraińska Cerkiew Prawosławna przestała w swej nazwie wskazywać na Patriarchat Moskiewski, wykonała też wiele gestów dystansowania się od Moskwy. Niemniej, wielu hierarchów i duchownych nadal czuje przynależność do rosyjskiej Cerkwi. Ta zaś otwarcie wspiera wojnę przeciwko Ukrainie.

W ostatniej dekadzie listopada 2022 r. Służba Bezpieczeństwa Ukrainy (SBU) przeprowadziła „działania kontrwywiadowcze” na terenie Ławry Peczerskiej i innych obiektów UCP oraz objęła sankcjami metropolitę Pawła.

W marcu 2023 r. minister kultury Ukrainy, Ołeksandr Tkaczenko, zdecydował, że mnisi Cerkwi Patriarchatu Moskiewskiego mają opuścić Ławrę Peczerską do 29 marca.

„Umowa o bezpłatnym korzystaniu przez Ukraińską Cerkiew Prawosławną z Ławry Kijowsko-Peczerskiej zostaje rozwiązana z dniem 29 marca 2023 r. Dotyczy to wszystkich pomieszczeń, które UCP wynajmuje w Ławrze” – oznajmił minister na Telegramie.

Mnisi odmówili jednak opuszczenia najważniejszego kompleksu prawosławnych świątyń Ukrainy. Przełożony Ławry Peczerskiej, metropolita Paweł, oświadczył 29 marca, że mnisi nie opuszczą klasztoru do czasu, aż sąd wyda w tej sprawie decyzję. „Trwają czynności sądowe. (…) Oni nie mają prawa wygnać braci (zakonnych), dopóki nie odbędą się wszystkie rozprawy i nie zapadnie wyrok” – powiedział, cytowany przez agencję Interfax-Ukraina.

Alert UNESCO dla Ukrainy

.”Niszczenie najbardziej cennych zabytków kultury było i jest celem prowadzonych działań militarnych. W Syrii, Iraku, na Bałkanach, dziś zaś na Ukrainie” – pisze prof. Michał KLEIBER, przewodniczący Polskiego Komitetu ds. UNESCO, redaktor naczelny „Wszystko co Najważniejsze”.

Jak podkreśla, „pisząc o obecnej zbrodniczej inwazji Rosji na Ukrainę, musimy w pierwszym rzędzie podkreślać dramat mieszkańców (…). Priorytetem naszych działań musi oczywiście być wszechstronna pomoc wszystkim potrzebującym dzisiaj niezbędnego wsparcia. Nie znaczy to jednak, że możemy nie myśleć o innych zbrodniach i zniszczeniach popełnianych przez najeźdźców”.

„Pamiętać musimy w szczególności o wszelkich zabytkowych obiektach, zgromadzonych dziełach sztuki i dokumentach ukazujących historię i osiągnięcia kultury, elementach niezwykle ważnych, wręcz niezbywalnych dla tożsamościowych podstaw istnienia każdego społeczeństwa” – pisze prof. KLEIBER.

„Przypomnijmy art. 6.3 Konwencji o ochronie światowego dziedzictwa z 1972 r., który zobowiązuje wszystkie podpisane państwa (w tym Rosję) do zapobiegania niszczeniu kulturowego i przyrodniczego dziedzictwa na terenie państw sygnatariuszy konwencji. Rosja jest także sygnatariuszem tzw. Konwencji haskiej z roku 1954, poświęconej ochronie dziedzictwa kulturowego w czasach konfliktów zbrojnych. Pogwałcenie zawartych tam zapisów pozwala oskarżyć agresorów o popełnienie zbrodni wojennej„.

Prof. Michał KLEIBER zwraca ponadto uwagę, że poza zabytkami ukraińskimi, które już teraz są wpisane na listę UNESCO, „bogactwo kulturowe Ukrainy ilustruje dodatkowo fakt, że 17 innych miejsc oczekuje obecnie na wpis na Listę Dziedzictwa UNESCO. Wielu z tych pięknych i historycznie ważnych zabytków grozi dramatyczny los. Koszmar możliwych zniszczeń widać dzisiaj wyraźnie na przykładach już dokonywanych dewastacji”.