Wacław Felczak – historyk, który tworzył historię

Wacław Felczak był uzdolnionym historykiem, specjalistą od dziejów Węgier i relacji polsko-węgierskich w przeszłości. Jego kariera naukowa rozwijała się jednak w cieniu działalności publicznej, wynikającej z patriotyzmu i gotowości do poświęceń. Felczak kilkukrotnie stał się czynnym aktorem wydarzeń historycznych – wpierw podczas II wojny światowej, później w okresie umacniania stalinizmu w Polsce, wreszcie w czasach upadku komunizmu.

Wacław Felczak jako kurier

.Wacław Felczak urodził się 29 maja 1916 roku w okolicy Konina. Wywodził się z umiarkowanie zamożnej rodziny, kultywującej dawne tradycje powstańcze. W 1934 roku podjął studia historyczne na Uniwersytecie Poznańskim, dziś noszącym nazwę Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Początkowo interesował się przede wszystkim polskimi XIX-wiecznymi działaczami niepodległościowymi. Pisał biografię Władysława Bentkowskiego, uczestnika powstań listopadowego i styczniowego, a także węgierskiej rewolucji w dobie Wiosny Ludów. Później zafascynowała go historia Węgier. Stosunkowo szybko przyswoił sobie język węgierski. Odbył też kilka wyjazdów do Budapesztu, a w 1938 roku rozpoczął tam badania przy wsparciu prezesa Węgierskiej Akademii Nauk, profesora Imre Lukinicha.

Gdy wybuchła II wojna światowa, Felczak chciał bronić swojej ojczyzny przed niemieckimi agresorami, ale jako nieprzeszkolony nie został objęty rekrutacją do wojska. Niebawem udało mu się jednak zaangażować w działalność konspiracji. W 1940 otrzymał od Centralnego Komitetu Organizacji Niepodległościowych (CKON), jednej z wczesnych organizacji aspirujących do kierowania polskim Podziemiem, misję przedostania się na Węgry i założenia tam placówki zapewniającej kontakt z polskimi politykami przebywającymi na uchodźstwie we Francji i Wielkiej Brytanii. Z zadania się wywiązał, a utworzona przez niego komórka funkcjonowała przez wiele lat, również po upadku CKON.

Wacław Felczak od tego momentu aż do zakończenia wojny pełnił funkcję kuriera. Regularnie przedostawał się z Węgier do Polski przez Słowację i Karpaty, niosąc ze sobą rozkazy, pocztę i gotówkę dla działającej w kraju konspiracji. Jego przemarsze odbywały się różnymi trasami, ale najczęściej zahaczały o słowacką Rożniawę i Tatry. Przez cały czas pozostawał niewykryty.

Powojenne losy Wacława Felczaka

.Zakończenie II wojny światowej nie skłoniło Felczaka do zaprzestania działalności. Emigracyjny rząd działał nadal, a i władza w kraju pozostawała w rękach zbrodniczych, choć należących do kogoś innego. Felczak nadal funkcjonował zatem jako łącznik, pracując między innymi na zlecenie prezydenta Władysława Raczkiewicza i premiera Tomasza Arciszewskiego. W razie potrzeby organizował też ewakuacje na zachód polityków represjonowanych przez komunistów. Zdecydował się jednak równolegle powrócić do dawnych zainteresowań badawczych. Rozpoczął tym samym studia na paryskiej Sorbonie.

22 grudnia 1948 roku wszystkie plany Felczaka legły w gruzach. Podczas jednej ze swoich akcji został aresztowany na terenie Czechosłowacji i po jakimś czasie wydany polskim służbom bezpieczeństwa. Za szpiegostwo i dążenie do obalenia władzy skazano go na dożywotnie pozbawienie wolności. Karę odbywał w więzieniu we Wronkach. W 1956 roku został na rok zwolniony celem podratowania zdrowia. Do celi miał już jednak nie wrócić. Niebawem przyszła bowiem polityczna odwilż, opanowane przez komunistów sądy uznały, że Felczak jednak nie dopuścił się przestępstwa szpiegostwa i zmniejszyły mu wyrok do dwunastu lat – osiem z nich skazany już odsiedział, a kolejne cztery mu darowano.

Wacław Felczak jako historyk

.Felczakiem zainteresował się wtedy znany historyk Henryk Wereszycki, który nieco wcześniej rozpoczął pracę w Katedrze Historii Powszechnej Nowożytnej i Najnowszej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Odznaczał się on na tle swoich kolegów po fachu daleko posuniętym i nieskrywanym sceptycyzmem wobec idei marksistowskich. W 1958 roku przeforsował na uczelni zatrudnienie Wacława Felczaka w roli swojego asystenta. Tak rozpoczęła się na dobre kariera naukowa dawnego kuriera.

Kariera ta okazała się niezwykle płodna. W 1962 roku Felczak obronił doktorat, a kilka lat później habilitację. Byłby w latach 70. mianowany profesorem nadzwyczajnym, ale jego kandydatura była systematycznie blokowana przez władze. Największym jego dziełem okazała się być „Historia Węgier”, z wielkim uznaniem przyjęta przez samych Węgrów. Później napisał także „Historię Jugosławii”, choć sam trafnie dostrzegał kruchość południowosłowiańskiego państwa i podkreślał, że nie wie, czy „mi się [ono] przed końcem książki nie rozsypie”.

Aż po kres Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej Felczak dawał wykłady rzeszom studentów, krzewiąc wśród nich patriotyzm i obywatelskie postawy. Był jednym z inicjatorów opozycji w krakowskim środowisku akademickim. Utrzymywał również żywe kontakty z Węgrami, a w późnych latach 80. popularyzował wśród nich ideę oporu wobec komunistycznej władzy. To jego rady miały być jednym z czynników, które doprowadziły tam do powstania w 1988 roku narodowego ugrupowania Fidesz. Wacław Felczak miał szansę zakosztować życia w wolnej Polsce. Zmarł jednak krótko po tryumfie demokracji, 23 października 1993 roku. Dwa tygodnie wcześniej jego oddanie i naukowe osiągnięcia zostały wreszcie docenione przyznaniem mu tytułu profesora zwyczajnego.

Felczak a Węgrzy

O związkach Felczaka z węgierską opozycją pisze na łamach „Wszystko co Najważniejsze” węgierski historyk i publicysta István KOVÁCS.

„Wacław Felczak został poproszony o wykład na temat Solidarności. Osobą wręczającą zaproszenie w imieniu swoich kolegów był Viktor Orbán. Felczak wygłosił dwa wykłady, a podczas rozmowy ze studentami zaproponował swoim młodym słuchaczom, żeby założyli partię polityczną. Wspomniał też o tym, że za założenie partii będą jej przywódców pewnie zamykać w więzieniu, ale wszystko wskazuje na to, że nie będą długo siedzieć. „Zresztą politykowi nie zaszkodzą przeżycia więzienne” – dodał. Pięć miesięcy później, 30 marca 1988 roku, powstał Związek Młodych Demokratów – czyli: FIDESZ.” – stwierdza István KOVÁCS.

„Wacław Felczak nie dożył powrotu węgierskich komunistów do władzy. Zmarł 23 października 1993 roku. Jakże symboliczna data: 23 października to dzień wybuchu rewolucji na Węgrzech w 1956 roku! Na pogrzebie w Zakopanem żegnał go m.in. jego kurier, Stanisław Marusarz, który po wygłoszeniu mowy dostał zawału serca i zmarł nad grobem Felczaka.” – przypomina István KOVÁCS.