Prof. Krystyna CHAŁAS: Człowiek jest zawsze celem, nigdy środkiem

Człowiek jest zawsze celem, nigdy środkiem

Photo of Prof. Krystyna CHAŁAS

Prof. Krystyna CHAŁAS

Pedagog, kierownik Katedry Dydaktyki i Edukacji Szkolnej KUL. Założyciel i opiekun naukowy Towarzystwa Gimnazjów Poszukujących z Małych Miast i Wsi, założyciel Ogólnopolskiego Forum Szkół Poszukujących Sposobów Integralnego Rozwoju i Wychowania Dziecka.

Człowiek jest punktem wyjścia i dojścia każdej instytucji jako strukturalnego ogniwa społeczeństwa obywatelskiego – pisze prof. Krystyna CHAŁAS

.Rozważając zagadnienie człowieka w świecie wartości, należy odpowiedzieć na podstawowe pytanie: „Kim jest człowiek?”. Odpowiedź brzmi – człowiek jest osobą. Jest jednostką cielesną, duchową, mogącą działać w sposób rozumny, mądry i społeczny. Osoba posiada przymioty, które są podstawą jej egzystencji: godność, rozumność-mądrość, wolność, odpowiedzialność, zdolność do miłości, zdolność do twórczości i zdolność do transcendencji. Fenomen osoby zobowiązuje każdą instytucję, jako strukturę społeczeństwa obywatelskiego, do postawienia w centrum swojej działalności zadania przestrzegania normy personalistycznej, która brzmi: człowiek jest zawsze celem, a nigdy środkiem.

Każda instytucja stanowiąca strukturalne ogniwo społeczeństwa obywatelskiego musi stanowić mikroszkołę urzeczywistnienia przymiotów osoby ludzkiej. Jest to pierwsza naturalna struktura aksjologiczna człowieka. Bez urzeczywistniania godności, rozumienia-mądrości, wolności, odpowiedzialności, miłości, twórczości i transcendencji będzie ginąć człowieczeństwo w człowieku. Instytucja będzie się kurczyć i karłowacieć.

Znaczenie przymiotów człowieka świadczy o jego wartości. Należy rozpatrzyć je w kontekście natury aksjologicznej społeczeństwa obywatelskiego.

Godność człowieka najogólniej definiowana jest jako specyficzna wartość osoby ludzkiej. Ogniskuje takie pojęcia, jak: cześć, dobra sława, dobre imię, szacunek, poważanie, honor. Godność może być osobowa i osobowościowa.

Godność osobowa przysługuje każdemu człowiekowi, niezależnie od płci, wieku, stanu cywilnego, wykształcenia, wykonywanego zawodu, przynależności narodowej i religijnej. Jest ona dana człowiekowi i nie można jej stracić.

Godność jest doskonałością, która rodzi się w działaniach moralnie wartościowych, w czynie człowieka, utrwalając się w jego osobowości. Instytucje społeczeństwa obywatelskiego mają zadania, które wynikają z godności. Jedno z nich dotyczy poszanowania wartości człowieka, a drugie poszanowania wartości i godności człowieka w ramach działań tych instytucji i poprzez jej działania. Godność osobowościowa ma sprawić, aby działania instytucji miały charakter czynu, a także by były inspiracją oraz szansą.

Drugim przymiotem człowieka jest rozumność-mądrość. Jest to cnota intelektualna, sprawność i wartość moralna związana z rozeznaniem i zachowaniem się na miarę aktualnego czasu; na miarę godności osoby. Konstytuują ją inteligencja, rozeznanie w dobru i złu i wybór dobra. Kluczowym pytaniem jest, jakie dobro jest urzeczywistniane poprzez działalność naszej instytucji. Odpowiedzią jest dobro wewnętrzne: dobro członków instytucji w ramach rozwoju osobistego, rozwoju człowieczeństwa oraz dobro świadczone przez instytucję, o ile jest ono ukierunkowane na osobę, pełnię człowieczeństwa i na dobro wspólne. Ważną kwestią jest krytyczne wartościowanie obydwu kryteriów dobra i zła, wykrycie blokad i ograniczeń rozwojowych, jak również zjawiska pozorów w działaniach.

Wolność jest podstawowym atrybutem ludzkiej egzystencji, wynikającym z niezbywalnej godności człowieka, stanowiącym o tym, że człowiek ma wolną wolę i jest podmiotem czynności, procesów psychicznych, działań oraz zachowań. Możemy posiadać wolność do wyboru i urzeczywistniania dobra oraz wolność od wszystkiego, co zniewala, redukuje człowieczeństwo w człowieku.

„Być wolnym – pisze Karol Wojtyła – to znaczy nie tylko chcieć, ale także wybierać i rozstrzygać, a to wszystko mówi nam już o transcendentalnym przyporządkowaniu dobra do prawdy w działaniu. Jednakże dopiero sumienie jest właściwym niejako miejscem tego przyporządkowania”.

Wolność jest warunkiem podejmowania działalności przez instytucje społeczeństwa obywatelskiego. Wolność do wyboru dobra jest warunkiem budowania dobra wewnętrznego instytucji i dobra zewnętrznego. Jest gwarantem urzeczywistnienia dobra wspólnego.

Odpowiedzialność oznacza przyjęcie skutków swoich działań, zarówno dobrych, jak i złych. Odpowiedzialnym można być za siebie, za drugiego człowieka, za podejmowanie działań i za skutki tych działań. Odpowiedzialność gwarantuje jakość naszych działań, rozwój instytucji w perspektywie dobra wspólnego, trwanie instytucji. W wielu przypadkach brak odpowiedzialności stanowił przyczynę upadku wielu fundacji i stowarzyszeń. Brak odpowiedzialności za wyświadczone dobro w perspektywie rozwojowej generuje świat pozorów, a tym samym sprawców i ofiary działań pozornych.

Wartość miłości najpiękniej jest oddana w Hymnie o miłości. Polega ona na afirmacji osoby oraz pragnieniu dla niej dobra. Miłość zobowiązuje do przyjęcia człowieka takim, jakim jest, troski o jego los, służby człowiekowi i zaangażowania na rzecz jego rozwoju.

Zdolność do transcendencji stanowi płaszczyznę, na której najpełniej ujawnia się człowieczeństwo w człowieku. Najogólniej jest określona jako przekraczanie siebie w dobru, w urzeczywistnianiu dobra.

Przymioty człowieka – godność, rozumność-mądrość, wolność, odpowiedzialność, zdolność do miłości, zdolność do transcendencji – są źródłem celów, zasad i pierwszą strukturą aksjologiczną, stanowiącą podstawę budowania społeczeństwa obywatelskiego.

Osoba jest celem tego społeczeństwa. Instytucja przez własną działalność musi wspomagać podmioty wewnętrzne oraz zewnętrzne w dążeniu do osiągania pełni człowieczeństwa. Droga do tego celu wiedzie poprzez integralny rozwój człowieka, a więc rozwój wszystkich warstw życia: biologicznej, psychicznej, społecznej, kulturowej i światopoglądowej. Warunkiem rozwoju poszczególnych warstw jest urzeczywistnienie wartości, które w sposób naturalny są związane z poszczególnymi warstwami. Stanowią one drugą strukturę wartości będących podstawą aksjologiczną budowania społeczeństwa obywatelskiego. Osoba jest celem, jest w centrum działań instytucji, które się podejmuje ze względu na osobę i dla niej. Jej rozwój, wartość, pełnia człowieczeństwa stanowią cel i zasadę. W tym kontekście ważne jest spotkanie i towarzyszenie. Wytwarzają one przestrzeń aksjologiczną, w której centrum i źródłem jest osoba oraz jesteśmy my. Przez spotkanie dochodzi do zmiany relacji z innymi ludźmi. Jest to istotny proces pedagogiczny, który kreuje pozytywne nastawienie do ludzi i każdego kolejnego spotkania.

Uczestnictwo to właściwość człowieka odpowiadająca jego osobowej podmiotowości. Jego rdzeniem jest uczestniczenie w człowieczeństwie drugiej osoby, w drodze do pełni człowieczeństwa, do dojrzałej osobowości, integralnego rozwoju; urzeczywistnienie personalistycznej wartości swojego czynu.

Ważnym czynnikiem budowania wspólnoty jest solidarność. Jest także warunkiem i gwarantem rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Wspólnota jest człowiekowi nie tylko dana, ale także permanentnie zadawana. We wspólnocie najpełniej potwierdza i urzeczywistnia się osoba jako podmiot, urzeczywistniają się człowieczeństwo oraz podmiotowość samej wspólnoty. Habermas wyróżnił wspólnotę interesów, zadań i wspólnotę jako zadanie. Ostatnia kategoria gwarantuje rozwój podmiotów instytucji społeczeństwa obywatelskiego i rozwój instytucji, a w konsekwencji społeczeństwa obywatelskiego. Wspólnota posiada wymiar osobowy („ja – ty”) oraz społeczny („my”). Karol Wojtyła podkreślał, że trwałą, nienaruszalną podstawą wspólnoty jest człowieczeństwo. 

W działalności w ramach organizacji pozarządowych, a więc w ramach komórek społeczeństwa obywatelskiego, potrzebne jest zaangażowanie. Wymaga to działania ramię w ramię z osobami, na rzecz których podejmowana jest działalność, afirmacji tych osób, bez oczekiwania gratyfikacji materialnej. Jedyną formą gratyfikacji jest radość z faktu rozwoju tych podmiotów. W centrum działania musi być postawione człowieczeństwo. Każde stowarzyszenie musi orientować swoją działalność na dobro wspólne, podmiotowość osoby i podmiotowość wspólnoty. W dobru wspólnym – na podstawie dobra wspólnego – wspólnota przeżywa siebie jako „my”, wyraża siebie, urzeczywistnia siebie, konstytuuje siebie.

Dobro wspólne jako podmiotowa podstawa osobowego i społecznego wymiaru wspólnoty stanowi większą pełnię wartości niż dobro jednostkowe każdego z osobna „ja” w określonej wspólnocie. Ma więc charakter nadrzędny – i w tym charakterze odpowiada podmiotowej transcendencji osoby.

Człowiek staje się dobry przez urzeczywistnianie moralnego dobra zawartego w czynie. W działalności instytucjonalnej społeczeństwa obywatelskiego istotnego znaczenia nabiera prawda – odkrywana przez każdego, odkrywana przez wspólnotę i odkrywana dla każdego. To ona ma moc zobowiązującą moralnie. Skłania do działania, solidarności, poszanowania, godności, odpowiedzialności.

.Transcendencja prawdy i dobra ma decydujący wpływ na kształtowanie się u członków instytucji tworzących społeczeństwo obywatelskie ludzkiego „ja”, na jego stawanie się w całej rzeczywistości podmiotu osobowego, ma decydujący wpływ na kształtowanie społeczeństwa obywatelskiego „z ludzką twarzą”.

Krystyna Chałas

Materiał chroniony prawem autorskim. Dalsze rozpowszechnianie wyłącznie za zgodą wydawcy. 15 grudnia 2018