Polacy w Rumunii przed 1989 r.

Kiedy polska mniejszość narodowa pojawiła się na ziemiach rumuńskich? Jak na przestrzeni dziejów funkcjonowali Polacy w Rumunii? – pyta prof. Robert RAJCZYK

Polonia na ziemiach rumuńskich

.Ze względu na sąsiedztwo geograficzne z Rzeczpospolitą Obojga Narodów stosunki z ziemiami rumuńskimi omawianych nacji dotyczyły przede wszystkim Hospodarstwa Mołdawskiego. Dotychczasowe kontakty polsko-mołdawskie miały przede wszystkim charakter polityczny i gospodarczy oraz kulturalny. Obejmowały m.in. recepcję języka oraz rozwiązań w dziedzinie administracji. Własne plany dynastyczne względem Mołdawii miał król Jan III Sobieski, który na miejscowym tronie chciał osadzić swojego syna. Warto nadmienić, że w XIV w. Hospodarstwo Mołdawskie stało się lennikiem Korony Polskiej. Nie można także zapominać o znanych postaciach historycznych, które łączyły związki z Polską i Siedmiogrodem (ówcześnie w Królestwie Węgierskim, a obecnie w Rumunii): Stefanie Batorym – tamtejszym wojewodzie, późniejszym królu Polski, czy pochowaną w katedrze w Alba Iulia Izabellą Jagiellonką.

Sama obecność polskiego „żywiołu narodowego” na terenie dzisiejszej Rumunii ma związek z wypędzeniem Braci Polskich w latach 1658-1660, z których część osiedliła się w Siedmiogrodzie. Hospodarstwa mołdawskie i wołoskie stanowiły także azyl dla działaczy politycznych oraz powstańców polskich, np. z roku 1848 czy 1830. Struktura społeczna tej politycznej w swoim wymiarze emigracji obejmowała zatem przede wszystkim arystokrację oraz wojskowych i terytorialnie koncentrowała się głównie w ośrodkach miejskich, zasilając miejscowe elity oraz gospodarkę. Intensywny rozwój ekonomiczny Bukowiny, leżącej geograficznie w granicach hospodarstwa mołdawskiego, sięga połowy lat 70. XVIII w., po przyłączeniu tejże do Cesarstwa Austriackiego, a od 1867 r. do dualistycznej monarchii austro-węgierskiej. Rozpoczyna się eksploatacja gospodarcza przede wszystkim w zakresie gospodarki leśnej oraz wydobycia soli. Druga fala migracji polskiego etnosu narodowego ma więc charakter w głównej mierze ekonomiczny w ramach jednego organizmu państwowego. Co ciekawe, kolejna fala imigrantów z Polski także przybywa do Rumunii ze względów politycznych. Chodzi o uchodźców w 1939 r. Wreszcie nastąpiły czasy socjalistycznej Rumunii, w której Polacy osiedlali się, powodowani tzw. emigracją serc, lub też czasowo przebywali w związku z pracą zawodową (pracownicy polskim firm wykonujących kontrakty w Rumunii, np. Budimex, który wybudował funkcjonujący do dzisiaj szpital w Bukareszcie po trzęsieniu ziemi w 1977 r.)

Polacy w Rumunii. Aktywność mniejszościowa

.Kierunki aktywności polskiej emigracji mają więc dwojaki wymiar: kulturalno-społeczny oraz polityczny. Ten ostatni aspekt zawiera podejmowanie wszelkich inicjatyw politycznych, których celem byłaby pomoc w restytucji państwa polskiego, i obejmuje okres poprzedzający przejęcie rządów w prowincji przez monarchię austro-węgierską. Po 1849 r. Bukowina stała się osobną jednostką administracyjną cesarstwa, co zmieniło też w istotny sposób charakter aktywności politycznej. Przede wszystkim miała ona związek z funkcjonowaniem reprezentacji politycznej ludności polskiej, jak również w tym kontekście intensyfikacji nabrała działalność społeczna, zwłaszcza w wymiarze kulturalno-oświatowym. Inny aspekt imigracji żywiołu polskiej miał związek z czynnikami ekonomicznymi, w tym m.in. znaczeniem Bukowiny w gospodarce monarchii oraz stosunkowo dużą swobodą przemieszczania się w granicach prowincji galicyjskiej, w skład której Bukowina wchodziła od 1786 r.

Warto zaznaczyć, że zjawisko polskiej imigracji na Bukowinie miało zatem przede wszystkim charakter ekonomiczny. Dotyczy to w szczególności trzech fal osadniczych związanych z przybyciem na tereny bukowińskie górali czadeckich z okolic rzeki Kisucy i miejscowości Czadca – obecnie w Republice Słowackiej, jak również okolic Kolbuszowej na Podkarpaciu, a także górników (z Bochni i Wieliczki) do pracy w kopalni soli w miejscowości Kaczyka. Podkreślenia wymaga jednak fakt, iż w pierwszej kolejności przesiedleńcy z Galicji osiedlali się w północnej części Bukowiny, zakładając m.in. wsie Storożyniec i Stara Huta. Przeludnienie owych miejscowości doprowadziło następnie do przeniesienia się osadnictwa w południowe rejony Bukowiny w okolice Suczawy, gdzie do tej pory istnieją zamieszkane przez ludność polską wsie. Zwrócić jednak należy uwagę na fakt, iż polityka etniczna władz austriackich nie była ukierunkowana na zmianę struktury etnicznej zarządzanego obszaru. Wieloetniczna społeczność bukowińska funkcjonowała w ramach jednego organizmu państwowego, który na dodatek mechanizmami administracyjnymi sprzyjał rozwojowi tejże, umożliwiając np. szkolnictwo narodowościowe.

Dwa główne ośrodki miejskie Bukowiny – Suczawa i Czerniowce – różniły się między sobą funkcjonalnością społeczną. Ze względu na stosunkowo dogodną lokalizację funkcję stolicy prowincji bukowińskiej sprawowały Czerniowce, stając się ważnym ośrodkiem nie tylko administracyjnym, ale również kulturalnym. Dość powiedzieć, że przez 40 lat (1905-1945) funkcjonował tam Dom Polski, który to po dziś dzień znajduje się w gestii mniejszości polskiej. Wskazać należy zatem, iż w wymiarze historycznym obecność polskiego żywiołu etnicznego na ziemiach rumuńskich ma charakter zarówno emigracji politycznej, jak i migracji innowacyjnej opartej o czynniki merkantylne, zwłaszcza w okresie porozbiorowym. Wcześniej zaś stosunki polsko-mołdawskie przede wszystkim dotyczyły ekspansji politycznej i militarnej dawnej Rzeczpospolitej. Okres wojenny to z kolei etap uchodźstwa i jak się szacuje, w granicach obecnej Rumunii pozostało ówcześnie ok. 4000 Polaków:

Działalność emigracji o charakterze patriotycznym i wojskowym skoncentrowana była w głównej mierze na powodowanej czynnikami politycznymi instytucjonalizacji organizacyjnej, wyrażającej się dążeniami do akcji zbrojnej skierowanej przeciwko państwom zaborczym oraz realizacją celów politycznych czołowych, porozbiorowych, emigracyjnych ugrupowań politycznych. Funkcjonowanie migracji innowacyjnej w zakresie aktywności społecznej skoncentrowane było natomiast na zachowaniu dziedzictwa narodowego i kulturowego oraz działaniach związanych z integracją środowisk gospodarczych, w tym tworzenia własnych instytucji finansowych. Struktura społeczna determinowała także w znacznym stopniu przestrzenne zróżnicowanie osadnictwa, albowiem z wyjątkiem kadry technicznej kopalni soli w Kaczyce, inteligencja oraz mieszczaństwo w głównej mierze osiedlały się w ośrodkach miejskich, przede wszystkim w Jassach, Botuszanach, Paszkanach oraz Bukareszcie i okolicznych miejscowościach, czyli istotnych ośrodkach kulturalno-naukowo-gospodarczych Mołdawii i Wołoszczyzny. Aktywność ludności polskiej zasadzała się zatem przede wszystkim w wymiarach: politycznym oraz społecznym.

Polacy w Rumunii. Aktywność społeczno-polityczna i kulturalno-oświatowa

.W formacie politycznym wspomniana aktywność przejawiała się w instytucjonalizacji udziału mniejszości w systemie politycznym w postaci miejsca poselskiego oraz mandatu senatorskiego z nominacji królewskiej, jak również partycypacji we władzy publicznej na poziomie lokalnym w Czerniowcach i Storożyńcu. Wcześniej zaś w okresie poprzedzającym powstanie tzw. Wielkiej Rumunii, w latach 1867-1918 w Czerniowcach jako stolicy jednostki administracyjnej Bukowina funkcjonował sejm krajowy, w którym reprezentanci środowiska polskiego wykazywali się dużym poziomem relewantności w działalności politycznej. Cechą istotną owej współpracy był jej wieloetniczny charakter. Działalność kulturalno-oświatowa miała przede wszystkim wymiar instytucjonalny, co w warunkach mnogości instytucji prowadziło do konfliktów. Etap konsolidacji reprezentacji instytucjonalnej środowisk polonijnych w Wielkiej Rumunii zwieńczony został zjazdem zjednoczeniowym w 1932 r. w miejscowości Głęboka w północnej części Bukowiny.

Aktywność społeczności polskiej koncentrowała się zatem na działalności stricte polonijno-społecznej oraz politycznej. W pierwszym wymiarze wskazać należy także na obecność i pracę dydaktyczną polskich nauczycieli przebywających w bukowińskich wioskach od połowy XIX w. oraz ich symboliczny drenaż w związku z odzyskaniem przez Polskę niepodległości w 1918 r.131 Nie bez znaczenia jest także ukazywanie się w sumie blisko 30 gazet w języku polskim w ostatnim półwieczu XIX stulecia na czele z wychodzącą w Czerniowcach „Gazetą Polską”.

Prezentując aspekt gospodarczy aktywności społeczności polskiej, wspomnieć należy próby uczynienia z Pojana Mikuli w południowej części Bukowiny kurortu na podobieństwo Zakopanego. W tym celu w miejscowości tej wybudowano m.in. basen oraz kort tenisowy, a w 1939 r. wieś przyjęła ok. tysiąca letników z Polski. Turystykę ułatwiało posiadanie wspólnej granicy polsko-rumuńskiej w okresie międzywojennym. Warto także zaznaczyć, iż prezentowane działania nie były realizowane w oderwaniu od podejmowanych prób słowakizacji tych obszarów w związku z pochodzeniem etnicznym górali czadeckich zamieszkujących wioski południowej Bukowiny.

Okres wojenny oznacza przede wszystkim dla Bukowiny początek trwałego podziału terytorialnego i państwowego. W 1940 r. ZSRR zaanektował północną część Bukowiny, która już nigdy nie znajdzie się w granicach państwa rumuńskiego, będąc najpierw częścią Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, a następnie niepodległej Ukrainy. W socjalistycznej Rumunii znalazła się część południowa regionu. Po zakończeniu działań wojennych w wyniku akcji repatriacyjnej do Polski wyjechało, jak się szacuje, ok. 20 000 etnicznych Polaków z terenów włączonych do ZSRR i Rumunii134, którzy w Polsce osiedlali się na tzw. ziemiach odzyskanych, kultywując tradycje bukowińskie po dziś dzień.

Aktywność prywatna Polonusów

.Okres powojenny w wymiarze mniejszości narodowych związany jest z prowadzeniem polityki etnocentryzmu oraz rumuńskiej hegemonii kulturowej. Badacz dziejów ludności bukowińskiej Krzysztof Nowak wskazuje, że po drugiej wojnie światowej struktura społeczna ludności polskiej obejmowała górali we wsiach bukowińskich, robotników i górników w Siedmiogrodzie oraz tzw. starą emigrację głównie w Bukareszcie i większych miastach, jak np. Braszów – ówcześnie Stalin, gdzie działała polska czytelnia do 1959 r. Działalność kulturalno-oświatowa, bo jedynie takowa była możliwa – z formalnego punktu widzenia w postaci zespołów folklorystycznych – prowadzona była przede wszystkim nieformalnie jako nieoficjalne, prywatne lekcje językowe lub też funkcjonowanie nieoficjalnej biblioteki w Pojana Mikuli. Tego rodzaju aktywności sprzyjała izolacja geograficzna polskich wiosek na Bukowinie położonych w terenie górskim, co dosyć utrudniało komunikację z nimi, oraz ich jednolity w miarę skład etniczny zdominowany przez etnos polski. W latach 1950-1953 zakazano działalności organizacji mniejszościowych, a w odniesieniu do polskiej grupy etnicznej znacjonalizowano Dom Polski w Suczawie, wybudowany w latach 1903-1905.

Zgodnie z doktryną obowiązującą w państwach socjalistycznych mniejszości narodowe uznane zostały za problematykę wewnętrzną, co wiązało się z nieingerowaniem zewnętrznych czynników politycznych. Z formalno-prawnego punktu widzenia mniejszości narodowe w Rumunii określono mianem „wspólnie zamieszkujących narodowości”. Najliczniejsze w Rumunii mniejszości: węgierską i niemiecką, poddano skutecznej kontroli politycznej w postaci „rad ludu pracującego”. W odniesieniu do mniejszości węgierskiej władze socjalistycznego państwa rumuńskiego stosowały szereg instrumentów administracyjnych mających na celu minimalizowanie natężenia terytorialnego występowania żywiołu etnicznego, jak również zmianę struktury społecznej i etnicznej poprzez premiowanie rumuńskiej identyfikacji narodowościowej. W przypadku mniejszości niemieckiej oraz żydowskiej obywatele rumuńscy obu tych narodowości podlegali swoistej wymianie – emigracji sponsorowanej przez rządy Republiki Federalnej Niemiec oraz Izraela.

Biorąc pod uwagę mniejszość polską, podkreślenia wymaga fakt izolacji geograficznej skupisk polskiego żywiołu etnicznego, co niewątpliwie powodowało stosunkowo mniejsze niż w przypadku mniejszości węgierskiej zainteresowanie ze strony władz rumuńskich. Przede wszystkim jednak za główny czynnik tego zróżnicowania uznać należy liczebność mniejszości.

.Aktywność polskich środowisk ograniczała się do 1989 r. przede wszystkim do działalności nieformalnej i o prywatnym charakterze w zakresie nauczania językowego. Prywatne kontakty indywidualne, np. ks. Jerzego Pawlika z Katowic, czy też badania etnograficzne grup studenckich wśród bukowińskich Polaków przyczyniły się do utrzymania więzi z krajem pochodzenia. W okresie od 1960 do 1990 r. polskie służby dyplomatyczne i konsularne posiadały tylko ogólną orientację w zakresie liczebności ludności polskiej na Bukowinie.

Robert Rajczyk

Fragment książki: Ceaușescu chciał nas porozciągać po całej Rumunii. Polacy na rumuńskiej Bukowinie. Społeczeństwo-kultura-polityka, red. Andrzej Rudowski, Radosław Zenderowski, wyd. Wydawnictwo Naukowe UKSW, Warszawa 2022 [LINK].