Prof. Joseph E. USCINSKI: Teorie spiskowe dla każdego

Teorie spiskowe dla każdego

Photo of Prof. Joseph E. USCINSKI

Prof. Joseph E. USCINSKI

Najwybitniejszy ekspert teorii spiskowych i opinii publicznej. Profesor nauk politycznych na Uniwersytecie Miami. Współautor American Conspiracy Theories i redaktor Conspiracy Theories and the People Who Believe Them.

Ludzie wierzą zazwyczaj w te teorie spiskowe, które pasują do ich światopoglądu – pisze prof. Joseph E. USCINSKI

Niewiele spraw budzi tyle obaw, co rzekomy wzrost popularności teorii spiskowych. Z ostatnich sondaży wynika, że około 75 proc. Amerykanów uważa wiarę w teorie spiskowe za zjawisko powszechniejsze niż 25 lat temu, a 30 proc. upatruje w nich źródeł upadku demokracji. Za rozprzestrzenianie teorii spiskowych często winą obarcza się portale społecznościowe. Konsekwencji nie trzeba szukać daleko. Atak na Kapitol Stanów Zjednoczonych 6 stycznia 2021 r. został przeprowadzony właśnie przez zwolenników internetowej teorii spiskowej, zakładającej oszustwo wyborcze, które doprowadziło Joe Bidena do Białego Domu.

Podobne zjawisko obserwujemy również w Europie. Niektóre europejskie rządy postanowiły nawet ukrócić rozpowszechnianie teorii spiskowych w sieci poprzez wprowadzenie prewencyjnej cenzury tego typu poglądów. Ich obawy są poniekąd uzasadnione. Teorie spiskowe mogą niekiedy okazać się prawdziwe, lecz zdecydowanie częściej są zwykłą fikcją. Ich założenia są przeważnie fałszywe, a dowody, na których się opierają, są zwykle niewystarczające lub po prostu mizerne. W rezultacie ludzie, którzy wierzą w teorie spiskowe, żyją z zaburzoną percepcją otaczającego ich świata.

Wiara w teorie spiskowe może okazać się ekstremalnie niebezpieczna. Kiedy nasze poglądy bardzo różnią się od powszechnej wizji rzeczywistości, działania, które podejmujemy na ich podstawie, rzadko kiedy stanowią najlepszą czy optymalną metodę działania. Bardzo dobrze ukazują to działania zwolenników teorii spiskowych w kontekście współczesnego kryzysu zdrowia publicznego. Ludzie, którzy twierdzą, że pandemia COVID-19 to mistyfikacja, którzy nie stosują się do podstawowych zasad dystansu społecznego, noszenia maseczek i odmawiają udziału w programach szczepień, wierząc w mikrochipy i satanistyczne moce szczepionek, przez co pozwalają na dalsze rozprzestrzenianie się wirusa, i tym samym przyczyniają się do śmierci kolejnych tysięcy ludzi.

Być może nadszedł czas, by podsumować, co tak naprawdę wiemy na temat teorii spiskowych. Przez teorię spiskową rozumiem opis wydarzeń lub okoliczności, wyjaśniający dane zjawisko przynoszące korzyść niewielkiej grupie osób, działającej w sekrecie przeciwko wspólnemu dobru. Eksperci i naukowcy odrzucają wyjaśnienia proponowane przez zwolenników teorii spiskowych. Teorie spiskowe badane są już od ponad dekady i przez ten czas udało się zgromadzić obszerną wiedzę na ich temat.

Teorie spiskowe towarzyszą historii ludzkości od zarania dziejów i nie można z całą pewnością powiedzieć, że któraś z epok szczególnie wyróżnia się na tle innych pod względem myślenia charakterystycznego dla teorii spiskowych. W ostatnich dekadach pewne wydarzenia, takie jak chociażby zamach na Johna F. Kennedy’ego, przedwczesna śmierć księżnej Diany, ataki terrorystyczne z 11 września 2001 r. czy katastrofa smoleńska, doprowadziły do powstania szeregu teorii spiskowych. Lecz samo zjawisko istniało na długo przed tymi wydarzeniami. Choćby w Stanach Zjednoczonych wieki XVII i XVIII obfitowały w teorie spiskowe na temat wolnomularstwa, zakonu iluminatów czy wiedźm.

Teorie spiskowe bez wątpienia są częścią naszej rzeczywistości i mają się wyjątkowo dobrze, gromadząc tysiące zwolenników, lecz nie ma powodów, by wnioskować, że myślenie spiskowe osiągnęło obecnie swoje apogeum. Po pierwsze, mimo że współczesne sondaże przedstawiają pewne teorie spiskowe jako niezwykle popularne, porównywanie tego stanu z innymi okresami historii jest problematyczne z powodu braku badań. Po drugie, ostatnie dekady badań w USA i Europie sugerują, że wiara w większość teorii spiskowych wcale nie wzrosła. Mając to na uwadze, należy przyznać, że teorie spiskowe są raczej zjawiskiem ponadczasowym aniżeli zlokalizowanym w konkretnej czasoprzestrzeni; są bardziej regularne niż niepowtarzalne.

„Zwolennikiem teorii spiskowych” jest ten, kto wierzy w jakąkolwiek teorię spiskową. Według moich sondaży definicja ta obejmuje niemal każdego. Popularność teorii spiskowych badam za pomocą sondaży opinii. Zazwyczaj w ankiecie na temat dwudziestu teorii spiskowych, 90 proc. Amerykanów zgadza się przynajmniej z jedną. Jeśli w jednej ankiecie zapytałbym o 100 czy 200 teorii spiskowych, najprawdopodobniej każdy ankietowany potwierdziłby wiarę w przynajmniej jedną, jeśli nie kilka.

Problematyczne jest to, że termin „teorie spiskowe” odnosi się do niezliczonych poglądów. Ponieważ teorii spiskowych jest bardzo dużo, przyjęcie do wiadomości jednej lub kilku nie jest niczym nadzwyczajnym. Nie powinniśmy zatem koncentrować się na podziale na tych, którzy wierzą w teorie spiskowe, i tych, którzy nie wierzą w nie, lecz na tych, którzy wierzą w wiele różnych teorii spiskowych, i tych, którzy wierzą np. tylko w jedną.

Można przyjąć, że internet przyczynia się do tego, że teorie spiskowe rozprzestrzeniają się teraz szybciej niż kiedykolwiek. Jednak nie jest prawdą, że teorie spiskowe zyskują dzięki szybkiemu i dalekiemu transferowi informacji. W internecie krążą bowiem niezliczone teorie spiskowe, lecz interesują się nimi relatywnie nieliczni. Znaczna większość odrzuca napotykane teorie spiskowe, przyjmując jedynie kilka z nich.

Powód jest prosty: aby uwierzyć w pewną teorię, musimy otworzyć się na teorie spiskowe w ujęciu ogólnym. Ponadto owa teoria musi współgrać z naszymi istniejącymi już wcześniej przekonaniami. Do nich należą m.in. ideologie polityczne, a także światopogląd wynikający z pochodzenia etnicznego, religii i innych charakterystyk. Zasadniczo ludzie wierzą w teorie oskarżające o spisek inne grupy, rzadko zaś te, z którymi się identyfikują. Innymi słowy, teorie spiskowe odzwierciedlają nasze postrzeganie świata, przekonanie, kto w naszym mniemaniu jest dobry, a kto zły oraz kto jest winny wszelkim problemom tego świata.

.Ludzie często pytają mnie o antidotum na teorie spiskowe. Niestety, nie istnieje środek zaradczy, który wyzwoli Twoich znajomych i ukochanych z okowów ich poglądów. Nie da się tego zrobić żadnym linkiem ani sprawdzeniem faktów. Teorie spiskowe obrazują bowiem szerszy światopogląd, zagnieżdżony głęboko w ludzkiej psychice, a dyskusje na ich temat to tak naprawdę dyskusje o czymś bliskim sercu rozmówcy. Sympatia i empatia mogą zdziałać wiele, lecz jeśli ktoś bardzo poświęca się danej idei – teorii spiskowej czy czemuś innemu – zmiana jego podejścia jest nie lada wyzwaniem.

Joseph E. Uscinski
Tekst opublikowany w nr 32 miesięcznika opinii „Wszystko co Najważniejsze” [LINK].

Materiał chroniony prawem autorskim. Dalsze rozpowszechnianie wyłącznie za zgodą wydawcy. 3 listopada 2021
Fot. EDGAR SU / Reuters / Forum