Dwa cesarskie pokolenia.
Japonia wczoraj i dziś

30 kwietnia 2019 roku cesarz Akihito ustąpił miejsca swojemu synowi, księciu Naruhito, kończąc erę Heisei (平成) i rozpoczynając nowy etap historii – Reiwa (令和) – pisze Agnieszka PAWNIK

O północy 1 maja 2019 roku Japończycy odliczali sekundy do nowej epoki podczas spontanicznych imprez na ulicach. 59-letni cesarz Naruhito wygłosił pierwszą przemowę, w której obiecał „wykonywać swoje obowiązki zgodnie z konstytucją Japonii”. Podczas 10-minutowego rytuału związanego z przejęciem świętych regaliów władzy, miecza i klejnotów, był ubrany w zachodni, elegancki frak. Po jego przemówieniu premier Shinzō Abe złożył mu swoje gratulacje, podkreślając, że „pomimo niepokojów w środowisku międzynarodowym” Japonia jest zdeterminowana, by tworzyć przyszłość pełną pokoju.

Heisei – niepokój

.Jedną z pierwszych decyzji podjętych po rozpoczęciu okupacji Japonii w 1945 roku było stworzenie nowego systemu politycznego. Rada Sojusznicza z generałem Douglasem MacArthurem na czele stanęła przed pytaniami o odpowiedzialność cesarza Hirohito. Rozważania nad tym, jak zmienić świadomość całego narodu, ostatecznie doprowadziły do pozbawienia władcy statusu boga wśród ludzi. W styczniu 1946 roku przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym dla Dalekiego Wschodu nie stanął żaden członek rodziny cesarskiej.

W tym samym czasie podczas posiłku cesarz Hirohito odłożył sztućce i wyraził prośbę, by jego syna, przyszłego następcę tronu, uczyła niezbyt gorliwa chrześcijanka w średnim wieku. 44-letnia Elizabeth Gray Vining, której powierzono odpowiedzialne zadanie nauki księcia Akihito, nazywała go „Jimmy”, kazała mu czytać Przeminęło z wiatrem i pytała go, kim chce zostać w przyszłości. „Będę cesarzem, naturalnie” – odpowiadał książę.

Akihito otrzymał staranne wykształcenie na Uniwersytecie Gakushuin. Podczas studiów poznał swoją przyszłą żonę, Michiko Shōdę, która wywodziła się z pospólstwa i była od niego trochę wyższa. Jej ojciec był przemysłowcem, który w czasie wojny produkował makaron. Ceremonia ich zaślubin zbiegła się w czasie z gwałtownymi zmianami gospodarczymi i technologicznymi, stając się pierwszym wydarzeniem, które naprawdę zjednoczyło Japończyków.

Michiko, pierwsza cesarzowa wywodząca się z gminu, miała dać nowy przykład społecznym aspiracjom – grała na pianinie, uczęszczała do chrześcijańskiej szkoły, mówiła po angielsku i grała w tenisa.

7 stycznia 1989 roku cesarz Hirohito zmarł i Akihito objął Chryzantemowy Tron jako 125. władca Japonii. Era Heisei oznacza dosłownie „Następowanie Pokoju”. Zgodnie z tradycją dopiero po śmierci danego cesarza można zacząć podsumowywać jego działania. Wraz z początkiem nowej ery Japonia zaczęła pracę nad swoją polityką pamięci dotyczącej II wojny światowej. Dyskurs związany ze zbrodniami wojennymi, szczególnie masakrą nankińską i kwestiami wymuszonej prostytucji, przekłamanymi podręcznikami historii oraz kontrowersyjnymi wypowiedziami spowodował szereg incydentów dyplomatycznych w regionie.

Akihito i Michiko odbyli wiele podróży zagranicznych, inspirując się otwartym na świat systemem brytyjskim. W 1990 roku złożyli wizytę na wyspie Saipan, gdzie odbyła się jedna z bitew II wojny światowej, i oddali hołd pochowanym tam żołnierzom obydwu armii. W 1995 roku premier Murayama oficjalnie przeprosił za wydarzenia wojenne, ale spotkał się z mieszanymi reakcjami zarówno ze strony Chin, Korei, jak i swoich rodaków.

Heisei przeszło do historii jako czas niepokojów wewnętrznych i zewnętrznych. Próby podsumowywania epoki widoczne w prasie i mediach w ciągu ostatnich tygodni zamykają się w kilku słowach kluczach. Jednym z nich jest „nadmiar” – związany z początkami ery, kiedy silna gospodarka japońska osiągnęła szczyt „bańki mydlanej”, zanim ceny wpadły w spiralę deflacyjną. Stagnacja, długi banków i silny spadek liczby urodzeń zostały później określone jako „stracona dekada” lat 90.

„Niestabilność” wiąże się z wieloma problemami tego okresu. W 1995 roku miał miejsce atak terrorystyczny w Tokio, który wywołał falę strachu i nieufności wśród obywateli. W tym samym czasie miało miejsce trzęsienie ziemi w Kobe, które zostało okrzyknięte punktem zwrotnym w rozwoju japońskiego wolontariatu.

Wydarzenia w Fukushimie z 2011 roku są często porównywane z Kobe pomimo ogromnej różnicy w skali zniszczeń i ofiar, aby pokazać, w jaki sposób zmieniła się szybkość reakcji na kryzys. Trzęsienie ziemi, tsunami i zniszczenie reaktora atomowego postawiły pod znakiem zapytania kwestie stabilności kraju, wolności prasy i przyszłości gospodarki. Część Japończyków była zdania, że cesarz nie miał świadomości skali zniszczeń. W 2012 roku kontrowersyjny polityk Taro Yamamoto wręczył cesarzowi Akihito podczas przyjęcia w ogrodzie list zawierający informacje o skutkach wydarzeń w Fukushimie.

Mitsuhiro Kimura, prezes konserwatywnej grupy Issuikai, skomentował to w następujący sposób: „Przekroczył granice, złamał zasady i był niegrzeczny. To nie kwestia nacjonalizmu – to kwestia manier”.

W latach 1989–2012 japoński parlament desygnował 16 premierów, zanim Shinzō Abe był w stanie ustabilizować sytuację.

Szereg reform gospodarczych, mających uzdrowić pozostającą w stagnacji gospodarkę, nazwano później „abenomiką”. Jego słynna wypowiedź: „Historia jest surowa. Co się dokonało, nie może zostać cofnięte”, z przemówienia w związku z 70. rocznicą zakończenia II wojny światowej, wpłynęła na dyskurs o polityce pamięci. Zaznaczył, że przyszłe pokolenia nie mogą być „predestynowane do przepraszania”, i wyraził swoje „szczere kondolencje” w związku z ofiarami wydarzeń.

Najczęściej padającym słowem określającym erę Heisei jest zawarty w jej nazwie „pokój”. Obecnie Shinzō Abe pracuje na rzecz reinterpretacji słynnego 9 artykułu konstytucji z 1947 roku, w którym zawarte jest wyrzeczenie się wojny. Zdecydował się na to w 2014 roku, podczas eskalacji napięcia w regionie. Programy rakietowe i nuklearne Korei Północnej oraz agresywna polityka Chin wywołały szereg pytań związanych z charakterem Japońskich Sił Samoobrony. „Nasz pokój nie jest czymś, co możemy dostać od innych. Musimy go sami stworzyć. Nie ma innej drogi” – uciął Abe.

Era Heisei może też być określona jako era „obsesji” związanej z gwałtownym rozwojem japońskiej popkultury, fenomenem „Cool Japan” zmieniającym postrzeganie kraju na arenie międzynarodowej, ale także z unikającymi seksu młodymi Japończykami, którzy buntują się poprzez odcinanie się od świata rzeczywistego. W 2016 roku „Japan Times” ogłosił wyniki badania, które ujawniło, że 42 proc. badanych nieżonatych mężczyzn i 44,2 proc. niezamężnych kobiet w przedziale wiekowym od 18 do 34 lat było odpowiednio prawiczkami lub dziewicami. To więcej niż w 2010 roku, kiedy 36,2 proc. mężczyzn i 38,7 proc. kobiet przyznało, że nigdy nie uprawiało seksu. Wraz z tymi statystykami wzrasta popyt na seksroboty, czasopisma pornograficzne, wirtualne żony i przyjaciółki.

Reiwa – my kontra tradycja

.Naruhito, najstarszy syn cesarza Akihito, urodził się w 1960 roku i jako pierwszy następca japońskiego tronu był wychowywany przez swoich rodziców w domu, a nie w pałacu przez członków dworu. Otrzymał staranne wykształcenie historyczne na uniwersytetach Gakushuin i oksfordzkim, gdzie poznał dyplomatkę Masako Owadę. Interesuje się kwestiami ochrony środowiska i ochrony zasobów wodnych. Uczył się grać na skrzypcach, ale zdecydował się na zmianę instrumentu na altówkę ze względu na „zbytnie przywództwo i wyrazistość dźwięku” skrzypiec.

Masako bardzo trudno było się przystosować do życia na dworze. Spotkała się z ostrą krytyką ze względu na to, że nie była w stanie wydać na świat męskiego potomka rodu. Obsesje brukowców przypłaciła załamaniem nerwowym i serią poronień, które zostały ostro skomentowane przez jej męża. Para ma córkę, Aiko, która urodziła się w 2001 roku. Brak męskiego potomka wywołał dyskusję o możliwości rozszerzenia listy kandydatów do tronu o kobiety. Obecnie na liście są cztery osoby, a wraz z księżniczkami – jest ich jedenaście. W przeszłości kobiety zasiadały na japońskim tronie osiem razy. Problem przestał być palący w 2006 roku, kiedy po raz pierwszy od 1960 roku urodził się męski potomek – książę Hisahito, przyszły następca tronu Japonii.

Dyskurs związany z pozwalaniem kobietom na objęcie tronu zazwyczaj zapętla się w chwili, kiedy przyznaje się, że jest to wbrew tradycji, ale zagrożenie całego domu cesarskiego może dotyczyć Japonii jako kraju. W środę 1 maja 2019 roku sekretarz generalny Yoshihide Suga przekazał prasie oficjalne stanowisko rządowe w kwestii sukcesji. Jest to „niezwykle ważna kwestia, która wpływa na podstawy naszego kraju (…). Jednakże dyskusje związane z przyszłością sukcesji muszą być prowadzone w sposób ostrożny ze względu na fakt, że tron był przekazywany w męskiej linii bez wyjątków od wieków”.

W 2016 roku cesarz Akihito poprosił o pozwolenie na abdykację, tłumacząc się podeszłym wiekiem i prosząc o zrozumienie. Zachód dziwił się, dlaczego 85-letni cesarz o słabnącym zdrowiu nie mógł po prostu zrezygnować ze stanowiska, zwłaszcza że prawie połowa z jego 124 poprzedników uczyniła to w podobnych okolicznościach. Ostatni taki przypadek miał miejsce w 1817 roku. Ponadto nowe, pookupacyjne prawo regulujące sukcesję cesarską nie przewidywało abdykacji. Zespół ekspercki wybrany przez premiera Shinzō Abe ustanowił specjalne prawo, które ustaliło wiek emerytalny dla władców, pozwalając Akihito na opuszczenie stanowiska, jednocześnie nie czyniąc abdykacji regułą.

Nazwa nowej epoki, Reiwa, budzi kontrowersje w Japonii i na świecie ze względu na silne konotacje z okresem Shōwa (1926–1989), którego nazwa wykorzystuje ten sam znak Wa (和). Jest on tłumaczony jako „harmonia” oraz „japońskość”, szczególnie w opozycji do „świata zachodniego”.

Znak Wa jest także kojarzony z tzw. Yamato-damashii (大和魂), „japońską duchowością”, która odróżnia Japonię od reszty świata. Yamato-damashii stało się sztandarowym hasłem określającym misję Japonii w Azji i na świecie, a następnie kluczowym elementem propagandy japońskiego imperialnego wojska w czasie II wojny światowej. W połączeniu z najpopularniejszym znaczeniem znaku Rei (令 – „rozkaz”) pojawiły się komentarze, że jest to dowód na rosnący nacjonalizm Japonii. Japoński rząd szybko udostępnił oficjalne tłumaczenie nazwy nowej ery: „Piękna Harmonia”.

Reiwa to także pierwsza w historii Japonii epoka, której nazwa nie nawiązuje do klasycznej poezji chińskiej. Shinzō Abe zaapelował o wykorzystanie odwołań do literatury japońskiej, aby podkreślić „wyjątkowość” i „oryginalność” japońskiej kultury. „Piękna Harmonia” nawiązuje do najstarszego zbioru poezji japońskiej – Manyōshū. Została dodana do listy proponowanych nazw późno, w trakcie ostatniej fazy selekcji, i jednogłośnie wybrana po tym, jak Shinzō Abe wyraził się o niej pozytywnie. Jednak pierwsza przemowa cesarza Naruhito i jego wypowiedź o wypełnianiu obowiązków wyznaczonych przez konstytucję może być uznana za znak, że nie będzie się opierał reinterpretacji pacyfistycznego artykułu 9.

.Podobnie jak w przypadku Heisei, era Reiwa zaczyna się wśród chaosu i ogromnych zmian w Japonii i na świecie.

Agnieszka Pawnik