Erazm Ciołek i jego zainteresowania historyczno-naukowe

Erazm Ciołek starał się znaleźć szerszą perspektywę dla problemów, którymi się zajmował w swojej pracy dyplomatycznej, aby móc z większym autorytetem zabierać głos w debatach. Analiza źródeł historycznych umożliwiała mu pogłębienie wiedzy i krytyczne spojrzenie na kwestie zajmujące ówczesną elitę państwa polsko-litewskiego – pisze Bartłomiej DŹWIGAŁA

Erazm Ciołek biskup płocki

.Ałła Brzozowska w zakończeniu najnowszej biografii biskupa płockiego Erazma Ciołka stwierdza, że był on ważną postacią dla historii i kultury państwa polsko-litewskiego i wciąż pozostaje mało znany. Celem niniejszego przyczynku jest próba naświetlenia kwestii zainteresowań historycznych Erazma Ciołka na podstawie jego kopiarza dokumentów, który zachował się w zasobach Archiwów Watykańskich. Ciołek posłował do Rzymu trzykrotnie i w Wiecznym Mieście zmarł w wyniku zarazy w 1522 roku. Jego kopiarz zawiera ponad 180 dokumentów, które w większości związane są bezpośrednio z działalnością dyplomatyczną. Zbiór ten rozpoczyna się jednak od 22 dokumentów z okresu pontyfikatu papieża Innocentego III, dotyczących przede wszystkim wyprawy krzyżowej i walk zbrojnych w obronie chrześcijaństwa oraz zagadnienia unii Rzymu ze wspólnotami ormiańskich chrześcijan.

Centralne pytania niniejszego artykułu powiązane są z zainteresowaniem Erazma Ciołka pontyfikatem Innocentego III. Dlaczego biskup Ciołek chciał włączyć do swojego kopiarza dokumenty źródłowe z początku XIII wieku? W jaki sposób dokonania papieża Innocentego III wiązały się z działalnością Ciołka? W jaki sposób biskup Ciołek korzystał ze źródeł historycznych zgromadzonych w kopiarzu?

Ważną kwestią odnoszącą się do tematu nauki w Polsce nowożytnej jest również postrzeganie historii i jej statusu wobec innych nauk i dziedzin wiedzy w epoce, w której żył Erazm Ciołek. To zagadnienie podejmuje wydana w 2022 roku praca dwóch profesorów: Juliusza Domańskiego i Mikołaja Olszewskiego. Podsumowując zawarte w niej rozważania, należy przywołać osobę humanisty Tomassa Parentucellego (1397-1455, jako papież Mikołaj V w latach 1447-1455), który zaliczył historię do kategorii studia humanitatis, a więc do sztuk wyzwolonych obok gramatyki, retoryki, poetyki, etyki, znacznie ją dowartościowując względem średniowiecznych scholastyków, niewłączających historii do artes liberales. Ten awans, jak pisze Juliusz Domański, był awansem ogólnie literatury, czyli zarówno retoryki, poezji, jak i historii. Co ważne, możemy znaleźć wiele przykładów na to, że twórcy renesansowi bardziej doceniali życie aktywne (praksis), w przeciwieństwie do średniowiecznego podkreślania znaczenia życia kontemplacyjnego. W tym kontekście zmieniało się postrzeganie historii, która służyć miała przede wszystkim aktywności, a więc miała swój kluczowy wymiar jako przydatna w praktycznym działaniu. Stąd, jak wyjaśnia Juliusz Domański, włączanie historii do przedmiotów wykładanych na uniwersytetach. W Krakowie w XV wieku Jan z Dąbrówki (1400-1472) zaczął wykładać Kronikę Polaków Wincentego Kadłubka w ramach katedry retoryki, co było kontynuowane po jego śmierci. Zdaniem Juliusza Domańskiego dzieje Polaków opowiedziane przez Kadłubka przyciągały uwagę takich osób jak Paweł Włodkowic – prawnik i praktyk, który wykorzystywał przekaz kronikarski na temat przeszłości do działalności prawno-dyplomatycznej.

Erazm Ciołek, studiując na Akademii Krakowskiej w latach osiemdziesiątych XV wieku, musiał się zetknąć z tym powiązaniem dziejów ojczystych z retoryką. Jak zostanie pokazane w niniejszym artykule, w działalności Erazma Ciołka widać praktyczne podejście do wykorzystywania dokumentów i przekazów historycznych, co w ówczesnych kategoriach nie było postrzegane jako nauka w wąskim, akademickim sensie. Może być natomiast świadectwem życia intelektualnego i kultury umysłowej elit Rzeczypospolitej na przełomie XV i XVI wieku, które widziały znajomość i odwoływanie się do przeszłości jako jeden z ważnych aspektów aktywności dla dobra wspólnego.

Artykuł podzielony jest na cztery części. W pierwszej została omówiona działalność polityczno-dyplomatyczna Erazma Ciołka, następnie zaprezentowany jest kopiarz rzymski Ciołka, jego specyfika i dokumenty, które stanowią punkt wyjścia niniejszego przyczynku. W dalszej kolejności omówione są dwa zagadnienia kluczowe dla zrozumienia celowości włączenia przez Ciołka do swojego kopiarza dokumentów z okresu pontyfikatu Innocentego III: temat krucjaty oraz unii kościelnej.

Erazm Ciołek. Działalność polityczno-dyplomatyczna

.Nawiązując do przywołanej na początku artykułu myśli Ałły Brzozowskiej, że biskup Erazm Ciołek jest zbyt mało znany jak na swoją rolę i wkład w kulturę polską, można dopowiedzieć, że jego postać warta jest naświetlenia na forum międzynarodowym, gdyż jego kariera i dorobek mogą wpisać się w renesansowy ideał wykształconego i aktywnego obywatela, który poprzez znajomość historii, literatury i kultury służy dobru wspólnemu. Erazm Ciołek – mówca, urzędnik, dyplomata, i wreszcie biskup rzymsko-katolicki – realizował cyceroński wzór mówcy i polityka wyłożony w fundamentalnym dziele De oratore, gdzie padają słynne słowa o tym, że historia jest nauczycielką życia. Warto przytoczyć cytat pokazujący całość myśli Cycerona:

Czyj wreszcie głos, jeśli nie mówcy, powierzy nieśmiertelności historię, świadka czasów, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielkę życia, posłankę dawnych dziejów.

.Cyceron wpisał historię z jej wieloaspektową społeczną użytecznością w centrum wykształcenia każdego mówcy-retora, rozumianego szeroko jako aktywny obywatel-działacz, a więc polityk, patriota zabiegający o dobro Rzeczypospolitej. Przywołany cytat stanowi kluczowe być może tło dla poniższej prezentacji, siłą rzeczy skrótowej, działalności i dorobku Erazma Ciołka.

Erazm Ciołek urodził się w Krakowie, prawdopodobnie w 1474 roku, w dość zamożnej rodzinie mieszczańskiej. Jego ojciec posiadał kamienicę na ul. świętej Anny i był w stanie zapewnić synowi wykształcenie na Akademii Krakowskiej. Wydaje się natomiast, że Erazm nie odbywał edukacyjnych podróży zagranicznych, co nie przeszkodziło mu w zdobyciu gruntownego wykształcenia i wysokich kompetencji w zakresie szeroko rozumianej sztuki retorycznej. Studiował w drugiej połowie lat osiemdziesiątych i na początku dziewięćdziesiątych – był to okres, kiedy ekspansja Imperium Osmańskiego w basenie Morza Czarnego uderzyła w żywotne interesy Rzeczypospolitej, bowiem zdobycie przez Turków Kilii i Białogrodu w 1484 roku było ciosem w możliwość prowadzenia swobodnego handlu na szlaku od Gdańska do Morza Czarnego8. Kazimierz Jagiellończyk przychylnie odpowiadał na wezwania papieskie do formowania antytureckiej ligi władców chrześcijańskich. Miały wówczas miejsce dwie wielkie bitwy: pod Kopystrzynem w 1487 roku, kiedy książę Jan Olbracht pokonał dużą armię tatarską napadającą na Rzeczpospolitą, natomiast w 1497, będąc królem, poprowadził wyprawę mołdawską, zakończoną klęską armii Rzeczypospolitej. Wielka była skala przygotowań do wyprawy mołdawskiej w 1497, obejmowały one bowiem na różne sposoby całe społeczeństwo – od podatków, przez modlitwy w intencji powodzenia, do uczestnictwa osobistego lub opłacania oddziałów najemnych. W roku następującym po klęsce bukowińskiej miały miejsce dwa wielkie najazdy armii osmańskiej i potężny najazd tatarski na państwo polsko-litewskie, powodujące ogromne straty w ludziach zabitych i uprowadzonych w niewolę. W takiej atmosferze i pośród takich wydarzeń Erazm Ciołek ukończył kształcenie na Akademii Krakowskiej i stawiał pierwsze kroki w karierze urzędniczej.

Od 1494 roku Ciołek funkcjonował w otoczeniu księcia Aleksandra Jagiellończyka, wielkiego księcia litewskiego, awansując w 1498 na tajnego sekretarza księcia i uzyskując, po przyjęciu niższych święceń, urząd prepozyta katedry wileńskiej. Na dworze w Wilnie zetknął się z wielką polityką: problemem Litwy było położenie pomiędzy agresywną Moskwą a zaborczym państwem zakonu krzyżackiego. To właśnie w tym kontekście dyplomatycznym został wysłany z misją do Rzymu, którą realizował w 1501 roku. Misja była niezwykle trudna, gdyż jej celem, poza złożeniem obediencji w imieniu Aleksandra Jagiellończyka wobec papieża Aleksandra VI, było prowadzenie rozmów kurii rzymskiej na temat zawarcia unii kościelnej z hierarchią prawosławną w obrębie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Problem unii pozostał nierozwiązany, jednak Erazm Ciołek zyskał uznanie samego papieża i kardynałów ze względu na swój talent oratorski i dyplomatyczny. Elita władzy w monarchii polsko-litewskiej postrzegała jednak legację Ciołka do Rzymu jako świadectwo talentu i wysokich kompetencji młodego sekretarza księcia Aleksandra, co otworzyło mu drzwi do kariery i dalszych awansów. Gdy Erazm w styczniu 1502 roku wrócił do Krakowa, jego patron już był ukoronowanym królem Polski. Król Aleksander rychło nadał Erazmowi szlachectwo, dzięki czemu ten mógł zabiegać dla siebie o godność biskupią, gdyż w czasie legacji do Rzymu uzyskał święcenia kapłańskie. Już w kwietniu 1503 roku został nominowany na biskupstwo płockie i 10 czerwca 1504 odbył ingres do katedry pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Płocku, przyjmując w lutym tegoż roku w Piotrkowie Trybunalskim sakrę biskupią.

W związku ze śmiercią papieża Aleksandra VI w 1503 roku i wyborem Juliusza II Erazm Ciołek został wysłany z drugą legacją do Rzymu w 1504, aby złożyć obediencję w imieniu króla Polski wobec nowego biskupa Rzymu. Celem drugiej legacji było również zabieganie o przychylność papieża, kurii rzymskiej i europejskich dyplomatów dla wysiłków wkładanych przez monarchię polsko-litewską w obronę chrześcijaństwa, o czym szerzej poniżej. Erazm w ramach drugiej legacji do Rzymu pełnił odpowiedzialną rolę reprezentowania interesów i polityki państwa polsko-litewskiego wobec przedstawicieli monarchii europejskich. Od 1506 roku mógł poświęcić się pracy w powierzonej mu diecezji. Biskup Erazm rozpoczął od zwołania synodu diecezji płockiej, na którym między innymi postanowiono o druku ksiąg liturgicznych dla diecezji.

Po kilkunastu latach został wysłany w kolejną i ostatnią misję dyplomatyczną, która miała się zakończyć jego śmiercią w Rzymie w wyniku zarazy w 1522 roku. W związku z intensywnymi zabiegami papiestwa pod kierownictwem papieża Leona X wokół zwołania powszechnej krucjaty antytureckiej Erazm został wysłany na sejm Rzeszy do Augsburga w 1518 roku, gdzie wygłosił mowę wobec cesarza Maksymiliana I i elity europejskiej, w której podkreślał uczestnictwo Polski-Litwy w walkach w obronie chrześcijaństwa. Następnie udał się do Rzymu, gdzie również wygłosił orację wobec papieża Leona X na temat polsko-litewskiego wkładu w obronę Europy poprzez walkę z Imperium Osmańskim, Tatarami i Moskwą.

Kopiarz i jego zawartość

.Waldemar Chorążyczewski zwrócił uwagę, że kopiarz rzymski Erazma Ciołka można traktować jako jedno z pierwszych znanych prywatnych archiwów politycznych w państwie polsko-litewskim. Erazm Ciołek gromadził na własne potrzeby dokumenty związane ze swoimi dwiema pierwszymi legacjami do Rzymu z lat 1501 i 1505. Były to dokumenty, które pozyskał z kurii rzymskiej, takie jak odpusty czy przywileje, a więc bezpośrednie owoce jego pracy dyplomatycznej w Rzymie. Pragnął on jednak zbierać na swój użytek również innego rodzaju dokumenty, np. dokumenty papieskie, szczególnie te dotyczące krucjaty antytureckiej oraz diecezji polskich. Kopiarz rzymski Erazma Ciołka jest jednym z pierwszych zachowanych przykładów prywatnych kolekcji dokumentów w państwie polsko-litewskim. Praktyka tworzenia prywatnych archiwów rozwinęła się w XVI wieku początkowo głównie wśród kanclerzy, którzy na potrzeby swojej pracy gromadzili dokumenty na własny użytek. Takimi osobami byli Jan Łaski, Maciej Drzewicki, Piotr Tomicki czy wreszcie Stanisław Górski. W tym kontekście postać Erazma Ciołka może być stawiana w jednym szeregu z tymi wybitnymi postaciami polskiego życia intelektualnego w XVI wieku, co może wskazywać na potrzebę reewaluacji jego osoby w dziejach kultury polskiej.

Przebadanie kopiarza rzymskiego Erazma Ciołka pozostaje postulatem badawczym i wyzwaniem stojącym przed polską nauką. To nie docenione dotąd należycie źródło zostało wydane jedynie we fragmentach. Stanisław Kutrzeba i ks. Jan Fijałek opublikowali w 1923 roku na łamach Archiwum Komisji Historycznej obszerne opracowanie kopiarza wraz z częściowym wykazem zawartości, zawierające cytaty, opisy, regesty poszczególnych dokumentów. Część z tych materiałów źródłowych została wcześniej niezależnie wydana przez Theinera w Vetera Monumenta Vaticana Poloniae, co Kutrzeba i Fijałek za każdym razem zaznaczają w swojej edycji. Jak piszą w obszernym wprowadzeniu, osobliwością kopiarza Ciołka jest włączenie doń w części wstępnej dokumentów z początku XIII wieku, z czasów pontyfikatu papieża Innocentego III. Zaznaczają, że „osobnego wymagają one studium, żeby należycie określić ich znaczenie, jakie mieć mogą”. Niniejszy artykuł ma ambicję rozpocząć w nauce polskiej namysł nad znaczeniem faktu, że biskup Ciołek zamieścił w swoim kopiarzu dokumenty z okresu pontyfikatu Innocentego III, które, jak pisali Kutrzeba i Fijałek, „są w związku bardzo od- ległym i całkiem luźnym z własną jego legacją” i „nie dotyczą wcale Polski”.

Dokumenty związane z Innocentym III, które Ciołek postanowił zebrać w swoim prywatnym kopiarzu, dotyczą kilku głównych tematów. Jeden z nich związany jest ze zwołaniem Soboru Laterańskiego IV, który był największym zjazdem elity europejskiej w wiekach średnich i dotyczył, zgodnie z wezwaniem papieskim, przede wszystkim reformy Kościoła i krucjaty w celu odzyskania Jerozolimy. Kolejny dokument dotyczy ustanowienia przez Innocentego III wielkich procesji liturgicznych w Rzymie, które miały być formą krucjaty modlitewnej w intencji zwycięstwa chrześcijan w zmaganiach z muzułmanami na Półwyspie Iberyjskim. Inne to listy Alfonsa VIII i Innocentego III na temat ważnego zwycięstwa chrześcijan pod Las Navas de Tolosa w 1212 roku. Szereg dokumentów stanowi korespondencja z cesarzem bizantyńskim Aleksym w kontekście IV krucjaty i projektowanej unii kościelnej, w założeniu mającej poprzedzać generalną wyprawę chrześcijan do Ziemi świętej. Cześć dokumentów dotyczy również unii kościelnej w odniesieniu do Królestwa Ormian w Cylicji za panowania króla Leona I (1198-1219).

Moim celem nie jest dokładna analiza kopiarza Ciołka i zawartych w nim dokumentów, ale zarysowanie szerszej perspektywy historycznej głównych zagadnień, którymi Erazm zajmował się w czasie misji dyplomatycznych.

Pierwszym z dwóch zagadnień, które zostaną poniżej omówione w poszerzonym horyzoncie historycznym, jest organizacja krucjaty, a więc polityka papiestwa zmierzająca do mobilizacji elit świata łacińskiego w celu odzyskania Ziemi świętej, a od drugiej połowy XIV wieku w celu obrony cywilizacji europejskiej w obliczu naporu tureckiego. Drugim tematem jest unia kościelna wspólnot chrześcijańskich obrządków wschodnich z papieskim Rzymem. Współistnienie i relacja między Kościołem łacińskim a chrześcijanami wschodnimi były ważnymi aspektami obecności krzyżowców w Ziemi świętej w czasie istnienia państw krzyżowych. Kronikarz Wilhelm z Tyru opisuje szczegółowo okoliczności zawarcia pierwszej tego typu unii ze wspólnotą maronicką w 1181 roku. Stanowiło to ważny punkt odniesienia w polityce następnych papieży. Dla Erazma Ciołka i całej elity monarchii polsko-litewskiej ułożenie relacji między różnymi wspólnotami chrześcijańskimi również stanowiło kluczowy dla funkcjonowania państwa problem.

Krucjata

.W szeroko znanej syntezie dziejów ruchu krucjatowego Thomas Asbridge podsumował dorobek Innocentego III, pisząc, że papież ten w wielu aspektach nadał kształt pojmowaniu wyprawy krzyżowej na kilka następnych stuleci. W trakcie swojego pontyfikatu nieustannie zabiegał o zorganizowanie krucjaty, co zaowocowało czwartą wyprawą krzyżową, która skończyła się zdobyciem Konstantynopola w 1204 roku, wbrew planom papieskim. Następnie za sprawą Innocentego doszło do zwołania w 1209 roku krucjaty antykatarskiej, pierwszej prowadzonej na terenie łacińskiej Europy przeciwko heretykom. Za jego pontyfikatu miała miejsce również krucjata łotewska, kiedy to udzielił odpustów należnych krzyżowcom rycerstwu uczestniczącemu w walkach z poganami w Inflantach, gdzie również zatwierdził zakon rycerzy łotewskich. Za jego pontyfikatu wojska chrześcijańskie na półwyspie iberyjskim odniosły świetne i przełomowe zwycięstwo pod Las Navas de Tolosa w 1212 roku. Innocenty III zwołał wreszcie kolejny sobór – Laterański IV, stanowiący największe zgromadzenie elity Europy w wiekach średnich. Sobór ten, pośród wielu znaczących postanowień, wezwał również do krucjaty celem wyzwolenia Ziemi świętej i Jerozolimy z rąk muzułmańskich. Piąta krucjata miała miejsce w latach 1217-1221, już po śmierci Innocentego w 1216 roku, ale była pokłosiem jego wysiłków i koncepcji, w ramach których papież dążył do przesunięcia idei krucjaty w centrum katolickiej pobożności, aby spopularyzować uczestnictwo w niej, a szerokie zainteresowanie krucjatą miało z kolei wywrzeć oddolną presję na elity społeczne i zmusić świeckich władców do zaniechania wojen wewnętrznych i skierowania swojej energii ku nadrzędnemu celowi – wyzwoleniu Jerozolimy.

O tym właśnie „przesunięciu” czy „relokacji” krucjaty pisał szwajcarski mediewista Christoph T. Maier. W artykule zamieszczonym w tomie zbiorowym poświęconym Innocentemu III jako jeden z pierwszych zwrócił on uwagę, że dorobek tego papieża w dziedzinie rozwoju ruchu krucjatowego można widzieć nie tylko w planie polityki papieskiej czy działań legislacyjnych, ale także na płaszczyźnie duchowości i liturgii. Innocenty III bowiem oczekiwał, że krucjata będzie zbiorowym wysiłkiem wszystkich katolików, a więc że stanie się powszechnym ruchem społecznym. Popularyzacja idei uczestnictwa w krucjacie miała nastąpić poprzez zmiany w prawie kanonicznym, ale również dzięki kaznodziejstwu i liturgii, do której dostęp mieli wszyscy bez wyjątku, w przeciwieństwie do tekstów w rodzaju listów czy kronik, będących wcześniej narzędziem w procesie rekrutacji rycerzy. To właśnie Innocenty III ustanowił obowiązkowe i powszechne rytuały liturgiczne w intencji powodzenia krucjaty i pojmował je jako równorzędny front walki w obronie chrześcijaństwa, a także jako formę uczestnictwa w wyprawie krzyżowej, dającą dostęp do odpustów.

Jeden z dokumentów w kopiarzu Erazma Ciołka dotyczy procesji liturgicznych w Rzymie. Christoph Maier, a także Cecilia Gaposhkin akcentują wagę tego przedsięwzięcia. Kluczowe wydarzenie miało miejsce 16 maja 1212 roku, kiedy to Innocenty III zorganizował solenne procesje ulicami Rzymu w intencji powodzenia wojny z muzułmanami w Hiszpanii. Papież miał świadomość, że król Kastylii Alfons VIII zamierza stoczyć walną bitwę przy zaangażowaniu swych głównych sił, i dlatego zaplanował organizację procesji pokutnych, które miały gromadzić tłumy uczestników – miały być to dwa fronty tej samej walki. Procesje miały odbywać się w ważnym okresie w kalendarzu liturgicznym, w Suche Dni, następujące po święcie Zesłania Ducha świętego. Rycerstwo kastylijskie odniosło 16 lipca przełomowe zwycięstwo w bitwie pod Las Navas de Tolosa, co papież traktował jako zwycięstwo całego chrześcijaństwa i owoc jego „krucjaty modlitewnej”, którą osobiście prowadził po ulicach Wiecznego Miasta. Innocenty triumfalnie odczytał list Alfonsa relacjonujący to zwycięstwo – list ten, stanowiący swoiste potwierdzenie słuszności wysiłków Innocentego na rzecz duchowej mobilizacji wiernych, Erazm Ciołek postanowił skopiować do swego archiwum. Procesje z 1212 roku były powtarzane przez kolejnych papieży, m.in. przez Honoriusza III w 1217 i Grzegorza IX w 1240. Wydaje się, że dla Innocentego III wielkie zwycięstwo pod Las Navas de Tolosa było potwierdzeniem słuszności dążenia do zaangażowania każdego wierzącego w dzieło organizacji krucjaty. Po tym sukcesie papież zmierzał do rozszerzenia oraz upowszechnienia praktyki uroczystych liturgii w intencji krucjaty. Nie oznacza to oczywiście, że wcześniej takich liturgii nie było, ale Innocenty upowszechnił tę tradycję i umieścił ją w centrum katolickiej duchowości.

Kontynuując myśl Christopha Maiera, należy stwierdzić, że u Innocentego III wyraźnie dostrzegalne jest powiązanie idei krucjaty z indywidualnym wysiłkiem każdego chrześcijanina, aby upodabniać się do Chrystusa poprzez rozwijanie cnót i walkę z grzechem. To „indywidualistyczne” podejście do koncepcji udziału w krucjacie wiąże się z sakramentem eucharystii, gdyż oba te rodzaje zaangażowania łączy odkupieńcza moc Krzyża Chrystusowego. Uzyskanie odpustu przez uczestnika krucjaty jest możliwe, ponieważ poprzez walkę za wiarę człowiek zbliża się do Chrystusa, który na krzyżu odkupił grzechy ludzkości. Eucharystia zatem tworzy kontekst dla indywidualnego zaangażowania każdego chrześcijanina w dzieło wyprawy krzyżowej. Tym sposobem Innocenty dokonał niezwykłego relokowania krucjaty do centrum katolickiej pobożności, co miało swój wyraz w liturgii i kaznodziejstwie.

Unia kościelna

.W planach papieskich projekt zorganizowania zbrojnej pielgrzymki w celu wyzwolenia Ziemi świętej od początku był ściśle związany z problemem rozdziału między Kościołami łacińskim i greckim. Krucjata i unia kościelna to dla papieży doby reformy gregoriańskiej dwa powiązane aspekty polityki prowadzonej przez biskupów Rzymu względem chrześcijańskiego Wschodu. Grzegorz VII projektował wyprawę rycerstwa chrześcijańskiego przeciwko Turkom Seldżuckim pod osobistym przywództwem – przy okazji tej wyprawy planował również zwołanie soboru ekumenicznego do Konstantynopola w celu przywrócenia jedności w świecie chrześcijańskim. Urban II (pontyfikat w latach 1088-1099) wezwał do pierwszej krucjaty, której celem miało być wyzwolenie miejsc świętych oraz udzielenie wsparcia kościołom wschodnim. Według Bernarda Hamiltona pod pojęciem „kościołów wschodnich” Urban II rozumiał przede wszystkim greckie patriarchaty Konstantynopola, Antiochii, Jerozolimy i Aleksandrii, które postrzegał jako tworzące na czele z Rzymem strukturę głównych ośrodków chrześcijaństwa. W optyce Grzegorza i Urbana obowiązkiem Rzymu jako głównej stolicy Kościoła było udzielenie pomocy siostrzanym Kościołom cierpiącym na Wschodzie.

Gdy weźmiemy pod uwagę pierwotne plany Grzegorza VII i Urbana II i centralną rolę zagadnienia unii kościelnej w ukształtowaniu się idei krucjaty, obecność tak wielu dokumentów dotyczących relacji papiestwa ze wspólnotami wschodnich chrześcijan w kopiarzu Erazma Ciołka wyda się bardziej zrozumiała. Erazma interesowała historia stosunków pomiędzy papieżem Innocentym III a patriarchatem Konstantynopola w kontekście IV krucjaty, a także kontakty tego papieża z ormiańskim królestwem Cylicji, które na przełomie XII i XIII wieku zawarło unię kościelną z Rzymem w związku z zabiegami dyplomatycznymi prowadzącymi do uzyskania korony królewskiej przez Leona z dynastii Rubenidów. Te dwa tematy: IV krucjata i unia ormiańskiej Cylicji z Rzymem zostaną poniżej szerzej omówione w perspektywie powstania państw krzyżowych na Bliskim Wschodzie, bowiem istnienie Hrabstwa Edessy, Księstwa Antiochii, Królestwa Jerozolimskiego oraz Hrabstwa Trypolisu na mapie politycznej Lewantu w XII i XIII wieku stanowiło niezwykły precedens. Wraz z założeniem na Bliskim Wschodzie państw przez uczestników pierwszej krucjaty różnorodne wspólnoty wschodnich chrześcijan znalazły się pod zwierzchnictwem łacińskich monarchów, stanowiąc pod względem ludnościowym większość poddanych. Elity ormiańskie, syryjskie, greckie, przy uprzywilejowanej pozycji zarezerwowanej dla duchowieństwa łacińskiego, współtworzyły państwa łacińskie i wiązały się poprzez mariaże z zachodnią arystokracją.

Podstawą refleksji na temat relacji między łacinnikami (rzymskimi katolikami) a grekami (prawosławnymi) jest założenie Bernarda Hamiltona, że papiestwo oraz hierarchowie katoliccy w dobie pierwszej krucjaty i później postrzegali Kościół grecki/prawosławny jako część tego samego Kościoła. W odróżnieniu od wspólnot jakobickich lub ormiańskich, które z powodu różnic doktrynalnych były uważane za heretyckie, hierarchowie greccy, jak uważali krzyżowcy, mieli władzę jurysdykcyjną nad łacinnikami, co widoczne jest w postawie biskupa Ademara, respektującego zwierzchnictwo Jana Oksity, greckiego patriarchy Antiochii. Co ważne, to właśnie greckie stolice patriarsze objęli łacinnicy, co świadczy o tym, że chcieli przejąć i kontynuować władzę przez nich sprawowaną – urzędy duchownych ormiańskich lub jakobickich nie były zajmowane, gdyż łacinnicy uważali, że są to osobne wspólnoty. Jakub z Vitry, biskup Akki w latach 1216-1229, zwracał uwagę, że w jego diecezji w ramach rytu greckiego kapłani są żonaci, Msza jest celebrowana przy użyciu chleba niekwaszonego i nie jest używane sformułowanie Filioque – Hamilton interpretuje to w ten sposób, że wcześniej nie było nacisków na Greków, aby zmieniali swoje zwyczaje. Z drugiej strony, jak również pisze Hamilton, łacinnicy nie wywierali żadnej presji na Jakobitów czy Ormian, aby przyjmowali normy Kościoła łacińskiego, i traktowali ich wspólnoty zamieszkujące Jerozolimę jako znajdujące się pod zwierzchnictwem łacińskiego patriarchy, a ich arcybiskupi mieli status kogoś na kształt jego sufraganów. Pontyfikat Innocentego III, a więc lata 1198-1216, był okresem, na który przypadają ważne wydarzenia w relacjach łacinników z grekami, na czele z IV krucjatą. Na przełomie XII i XIII wieku miały również miejsce burzliwe wydarzenia w Antiochii, gdzie w czasie wojny o sukcesję doszło do osadzenia na tronie patriarszym Ibn Abu-Saiba, który przyjął imię Symeona II, przedstawiciela Syryjczyków rytu greckiego, za akceptacją księcia Boemunda IV, skonfliktowanego z usuniętym łacińskim patriarchą Piotrem z Angouleme. Mniej więcej w tym okresie zaczęło zmieniać się nastawienie duchowieństwa łacińskiego do wschodnich chrześcijan. Duchowni łacińscy w tzw. Drugim Królestwie Jerozolimskim w XIII wieku pochodzili głównie z zachodniej Europy, co wpłynęło na odejście od postawy współistnienia i obojętności na rzecz dążenia do wprowadzania zgodności z przyjętymi w Kościele łacińskim zasadami teologicznymi. Jednocześnie Kościół bizantyński po IV krucjacie był nastawiony konfrontacyjnie – Jakub z Vitry obserwował, że wspólnoty greckie nie uznają ważności Eucharystii sprawowanej przez łacinników z powodu stosowania chleba niekwaszonego. Był to więc stan formalnej jedności, gdyż grecy uznawali formalnie łacińskich biskupów w Akce, ale w praktyce łacinnicy i grecy różnili się, co stanowiło podłoże wybuchających konfliktów, jak w Antiochii w 1206 roku. W latach dwudziestych XIII wieku na Cyprze rządzonym przez łacinników doszło do zredukowania biskupstw greckich i wymuszenia poddania ich pod łacińską dominację, co stało się przyczyną ogłoszenia w 1223 roku na synodzie konstantynopolitańskim obradującym na wygnaniu w Edessie, że duchowni greccy nie mogą być pod zwierzchnictwem łacińskim.

Przełom XII i XIII wieku w Lewancie to także okres zawarcia pierwszych formalnych unii kościelnych. Przykładem tego była wspólnota maronicka z Libanu, której elita została przekonana przez patriarchę Antiochii Emeryka z Limoges do wyrzeczenia się monoteletyzmu i uznania zwierzchnictwa papieża w 1181 roku. Innocenty III, chcąc potwierdzić rozciągnięcie na Maronitów zwierzchnictwa Rzymu, posłał legata do Libanu, który przedstawił kierunki reformy, zaakceptowane przez maronickiego patriarchę Jeremiasza al-Amsziti. Wspólnota maronicka stała się w ten sposób kościołem unickim, zjednoczonym z Rzymem, ale zachowującym swój charakter i tradycje.

W grupie pierwszych dokumentów w kopiarzu Erazma Ciołka odnajdujemy zbiór listów stanowiących korespondencję między papieżem Innocentym III a królem Armenii Cylicyjskiej Leonem II. Ormianie tworzyli ważną społeczność w Łacińskim Królestwie Jerozolimskim – wystarczy wskazać, że Baldwin II żonaty był z ormiańską księżniczką Morfią, ich córka, późniejsza królowa jerozolimska Melisanda, była zatem wychowana w wielokulturowym otoczeniu, czego pośrednim świadectwem może być sakramentarz prawdopodobnie dla niej skopiowany, datowany na lata trzydzieste XII wieku. Rola Ormian w północnej Syrii była szczególna, bowiem tworzyli oni w Edessie dominującą liczbowo zbiorowość. Po klęsce pod Hittinem i upadku Jerozolimy Ormiańskie Królestwo Cylicji stało się największym organizmem politycznym pod panowaniem chrześcijan w Lewancie, dlatego miało duże znaczenie w perspektywie kolejnych projektów krucjatowych, ale także było szczególnie narażone na muzułmańską ofensywę. W tych okolicznościach Leon II w 1195 roku poprosił jednocześnie papieża Celestyna III oraz cesarza Henryka VI, szykującego się do krucjaty, o koronę królewską – co zostało na Zachodzie przyjęte z entuzjazmem, sformułowano jednak warunek, jakim było zawarcie unii kościelnej kościoła ormiańskiego z łacińskim. Unia kościelna stała się faktem, dzięki czemu Leon II został ukoronowany w święto Objawienia Pańskiego 1198 roku. Aby zawrzeć unię, hierarchia ormiańska miała zgodzić się na szereg wskazań ze strony Rzymu: konieczne było obchodzenie Narodzenia Pańskiego zgodnie z kalendarzem łacińskim, a także wspólnotowe odprawianie przez duchowieństwo officium divinum jak w kościele łacińskim.

Opisane wyżej skomplikowane relacje między łacinnikami a społecznościami wschodnich chrześcijan tworzyły kontekst dla pojawienia się dokumentów, które kolekcjonował Erazm Ciołek. Można przypuszczać, że relacje te stanowiły perspektywę, z której Erazm postrzegał współczesne mu problemy wewnętrzne w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim.

Erazm Ciołek. Poszukiwanie wiedzy i etyka pracy

.Kopiarz rzymski Erazma Ciołka jest niezwykłym przykładem zainteresowania historią. Ciołek jako dyplomata, urzędnik i polityk zajmował się zbieraniem dokumentów historycznych dotyczących wydarzeń należących do dziejów krucjat i relacji międzywyznaniowych z początku XIII wieku. Wydaje się pewne, że poszukiwał egzemplów z przeszłości, które mogły służyć jako argument w dyskusjach na bieżące tematy. Erazm Ciołek starał się znaleźć szerszą perspektywę dla problemów, którymi się zajmował w swojej pracy dyplomatycznej, aby móc z większym autorytetem zabierać głos w debatach. Analiza źródeł historycznych umożliwiała mu pogłębienie wiedzy i krytyczne spojrzenie na kwestie zajmujące ówczesną elitę państwa polsko-litewskiego.

Bartłomiej Dźwigała

Fragment książki: Nauka i ludzie nauki w Polsce nowożytnej, red. Wojciech Zawadzki, wyd. Wydawnictwo Naukowe UKSW, Warszawa 2023 [LINK].