Chopin i Grecja

Wśród greckich pianistów cieszących się pewną renomą trudno jest znaleźć takich, którzy nie uhonorowali Chopina wykonaniami jego utworów – pisze Constantine P. CARAMBELAS-SGOURDAS

.Grecja znajdowała się pod panowaniem Imperium Osmańskiego przez prawie 400 lat, tj. od roku 1453, w którym Turcy Osmańscy najechali Konstantynopol. W 1821 r. rozpoczęła się grecka rewolucja, która oficjalnie trwała do 1829 r. Wojna o niepodległość Grecji poruszyła cały świat, a zwłaszcza kraje europejskie. Największe postacie ruchu romantycznego czerpały inspirację z tego potężnego zrywu mieszkańców kraju, słusznie nazywanego kolebką cywilizacji.

Lord Byron, jeden z najznamienitszych twórców romantyzmu, nie tylko pisał dzieła inspirowane Grecją, ale także wspierał finansowo greckich rebeliantów i walczył o ich kraj. Zmarł 19 kwietnia 1824 r. w ukochanej Grecji, w Missolungi, mieście położonym w zachodniej części kraju.

Kilka lat po rozpoczęciu greckiej rewolucji wybuchło w Polsce powstanie listopadowe, którego celem, niestety nieosiągniętym, było obalenie rządów Rosji. Chociaż ukochany syn PolskiFryderyk Chopin spędził wiele lat swojego życia w Paryżu – od 5 października 1831 roku aż do śmierci; nigdy już nie wrócił do kraju – jego myśli zawsze były blisko ojczyzny, a ideały walki o wolność są wyraźnie obecne w jego dziełach.

Za jego życia Paryż był pełen słynnych artystów i pisarzy, którzy mieli te same ideały. Rewolucja grecka rozpaliła wyobraźnię malarzy i literatów z otoczenia Chopina, takich jak Ary Scheffer, Eugène Delacroix czy Victor Hugo. Inni wielcy kompozytorzy, np. Gioacchino Rossini i Hector Berlioz, również czerpali natchnienie z greckiej rewolucji.

Oczywiście wrażenie na wielkich umysłach czasów Chopina wywarła nie tylko rewolucja, ale także duch starożytnej Grecji. Mitologia zawsze oddziaływała na wyobraźnię, a jej wpływy można znaleźć również w dziełach wybitnych kompozytorów bliskich Chopinowi, takich jak Charles Valentin Alkan i oczywiście Franciszek Liszt.

Należy również wspomnieć o starożytnej greckiej architekturze, która posłużyła za inspirację dla pięknych rezydencji w Nouvelle Athènes zamieszkiwanych nie tylko przez Chopina, ale także przez inne znane postacie, takie jak George Sand, Aleksander Dumas i Charles-Valentin Alkan. W tej dzielnicy odbywały się salony artystyczne i spotkania wybitnych postaci.

Z bliskich Chopinowi osobistości o greckich powiązaniach lub greckim pochodzeniu należy wymienić jego uczennicę Marię Kalergis, mecenaskę sztuki i pianistkę, żonę właściciela ziemskiego Jana Kalergisa, członka starej kreteńskiej rodziny, oraz Catherine Soutzo, żonę greckiego dyplomaty Jeana (Ioannisa) Soutzo, członka rodziny Soutzos lub Soutsos Phanariote o silnych greckich korzeniach.

Inną znaną postacią był Camille-Marie Stamaty, kolega Chopina, grecko-francuski pianista i kompozytor, urodzony w Rzymie syn Greka, konsula francuskiego Constantina (Konstantinosa) Stamatesa, oraz francuskiej śpiewaczki Marie-Thérèse Nanine Surdun. Camille-Marie stał się jednym z najwybitniejszych uczniów Friedricha Kalkbrennera. Uczył się również u Antona Reicha, François Benoista i Felixa Mendelssohna-Bartholdy’ego. Sam zaś był uważany za jednego z najwybitniejszych nauczycieli swoich czasów. Wśród jego licznych uczniów znaleźli się Louis Moreau Gottschalk, który jako pierwszy grał utwory Chopina w Ameryce, oraz Camille Saint-Saëns.

Po zwycięskiej wojnie niepodległościowej z Imperium Osmańskim Grecja wkroczyła w okres historii nowoczesnej. Czas ten nie był łatwy i pomimo wielu poświęceń na rzecz minionej rewolucji walka nie ustawała.

Tymczasem Wyspy Jońskie, inaczej Heptanesos (Siedem Wysp), przez wieki rządzone przez Wenecjan, nie stanęły w obliczu zagrożenia okupacją osmańską. Wyspy te, zwłaszcza Korfu i Zakintos, wydały wielu znakomitych kompozytorów i muzyków, którzy nieśli muzyczną pochodnię Grecji w XIX w. Wśród nich znaleźli się kompozytor Nikolaos Chalikiopoulos Mantzaros, założyciel Jońskiej Szkoły Muzycznej (Ionian School of Music) i kompozytor greckiego hymnu narodowego, kompozytor Spiridon Ksindas, kompozytor Antonios Liveralis, pianistka i kompozytorka Susanna Nerantzi oraz kompozytor Pawlos Karrer. Należy tu też wymienić słynną śpiewaczkę operową (kontralt) Elenę D’Angri Vitturi, która urodziła się na Korfu i zrobiła wielką karierę w Europie i Ameryce, współpracując także ze współczesnym Chopinowi znanym austriackim kompozytorem i wirtuozem fortepianu Sigismundem Thalbergiem. Kompozytor Spiridon Samaras również urodził się na Korfu, ale spędził wiele lat w Paryżu i we Włoszech, gdzie stał się ważnym kompozytorem operowym, a dziś jest pamiętany na całym świecie przede wszystkim jako kompozytor hymnu olimpijskiego.

Od wczesnych lat XIX w. w Grecji, począwszy od Korfu, rozkwitały opery, zwłaszcza włoskie. Lokalna publiczność upodobała sobie tę formę, do dziś cieszącą się dużą popularnością. Chopin nie tylko kochał operę, ale też pozostawał pod jej ogromnym wpływem. Pięknie wykończone długie linie wokalne arii takich kompozytorów jak Vincenzo Bellini stanowiły ważne źródło inspiracji dla polskiego mistrza. Jego „śpiewne” tematy, śmiała i dramatyczna ekspresja, a także namiętny, romantyczny i bezpośredni styl sprawiły, że stał się w Grecji jednym z najbardziej lubianych kompozytorów.

Badania starych prywatnych kolekcji pokazują, że jego partytury trafiły do Grecji dość wcześnie. Należy jednak podkreślić, że dopiero długo po śmierci kompozytora jego dzieła zaczęły być prezentowane szerszej greckiej publiczności i włączane do programu nauki muzyki. Warto przy tym pamiętać, że pierwsza oficjalna muzyczna instytucja edukacyjna w kraju (Konserwatorium Ateńskie) została założona dopiero w 1871 r.; kolejne zaczęły powstawać od 1919 r.

W XX w. muzykę Chopina wykonywała w Grecji cała plejada słynnych pianistów przybywających z zagranicy, kształtując tym samym pewien szczególny smak, poprawną artykulację i ekspresję, a także właściwy ogólny sposób interpretacji jego dzieł.

Bez wątpienia największy wkład w rozpowszechnianie twórczości Chopina w Grecji miały liczne wizyty w Atenach wybitnego francuskiego pianisty i dyrygenta Alfreda Cortota, którego bliskie powiązanie z uwielbianym przezeń kompozytorem jest powszechnie znane. Studiował on u jednego z ostatnich uczniów mistrza, Émile’a Decombes’a. Jako wielbiciel starożytnej kultury greckiej i hellenofil powracał do Grecji za każdym razem z nowym entuzjazmem, zawsze ciepło witany przez miejscową publiczność, która słusznie uważała go za najważniejszego interpretatora Chopina swoich czasów. Publiczność podziwiała poetyckość jego wykonań, głębokie uczucie, rzadką wizję i wykwintny, kulturalny umysł. Ogromna wrażliwość i wszechstronne wykształcenie Cortota sprawiły, że wysoko cenił ducha starożytnej Grecji w sztuce, literaturze i architekturze. Niektórzy młodzi greccy pianiści podróżowali do Francji lub innych części Europy, aby uczestniczyć w jego kursach mistrzowskich. Wyjaśnienia dotyczące frazowania, stylu, wydobywania dźwięku i różnych szczegółów interpretacji były przez nich starannie notowane i przekazywane kolejnym pokoleniom studentów. Jego krytyczne wydania dzieł Chopina były i nadal są powszechnie wykorzystywane przez uczniów i greckie konserwatoria, oczywiście w połączeniu z najnowszymi wydaniami krytycznymi. Co więcej, wiele oryginalnych pierwszych wydań utworów Chopina, które niegdyś należały do osobistej kolekcji Cortota – a gdzieniegdzie opatrzone są palcowaniem zapisanym przez niego ołówkiem – stanowi obecnie część prywatnych zbiorów zgromadzonych w Atenach.

Spośród wielu występów Cortota w greckiej stolicy należy wymienić recital zaprezentowany 30 listopada 1930 r., w którego programie znalazła się między innymi Sonata h-moll op. 58 Chopina, a także dwa recitale wykładowe zaprezentowane 2 i 4 listopada 1934 r. w Pallas Hall. Podczas tej samej wizyty, 27 i 31 października, Cortot zagrał koncerty muzyki kameralnej z francuskim skrzypkiem i częstym swoim partnerem muzycznym Jacques’em Thibaudem. W pierwszym recitalu znalazły się dwa utwory fortepianowe Chopina: Sonata b-moll op. 35 i Sonata h-moll op. 58. Drugi recital poświęcony był innemu ulubionemu kompozytorowi Cortota, Robertowi Schumannowi. W 100. rocznicę śmierci Chopina Cortot zaprezentował recital 18 marca 1949 roku w Teatrze Kentrikon, którego program poświęcony był zarówno polskiemu kompozytorowi, jak i Schumannowi. Recital rozpoczął się Fantazją f-moll op. 49 Chopina, po którym zagrane zostały Sceny dziecięce op. 15 Schumanna i Sonata b-moll op. 35 Chopina. Po przerwie zabrzmiał Karnawał op. 9 Schumanna. 20 marca tego samego roku w Parnassos Hall Cortot dał recital wyłącznie z utworami Chopina.

Oprócz recitali Cortota warto odnotować kilka innych historycznie znaczących występów wybitnych zagranicznych pianistów. Francuski pianista Youra Guller wystąpił z dwoma recitalami w dniach 4 i 5 listopada 1927 r. w Teatrze Kentrikon. Drugi z nich zakończył się wykonaniem trzech etiud, czterech mazurków i Poloneza As-dur op. 53.

1 kwietnia 1928 r. w Atticon Hall niemiecki pianista Emil von Sauer, uczeń Franza Liszta, wykonał Koncert fortepianowy e-moll op. 11 przy akompaniamencie Orkiestry Symfonicznej Konserwatorium Ateńskiego (późniejszej Ateńskiej Orkiestry Państwowej) pod batutą słynnego greckiego dyrygenta, kompozytora i pianisty Dimitriego Mitropoulosa.

23 stycznia 1955 r. w Sali Orfeusza francuska pianistka i pedagog Monique de La Bruchollerie – uczennica francuskiego pianisty Isidora Philippa, który studiował u Georges’a Mathiasa, ucznia Chopina – wykonała Koncert fortepianowy f-moll op. 21 wraz z Ateńską Orkiestrą Państwową pod batutą amerykańskiego dyrygenta Howarda Mitchella. Bruchollerie była nauczycielką współczesnego francusko-cypryjskiego pianisty i kompozytora Cypriena Katsarisa, który do dziś uważany jest za znakomitego chopinistę.

Nikita Magaloff, wybitny gruzińsko-rosyjski pianista, uczeń Liszta, Aleksandra Silotiego i Isidora Philippa, znany wykonawca muzyki Chopina i pierwszy, który nagrał komplet dzieł kompozytora, często włączał utwory Chopina do programów swoich ateńskich występów, np. recitali w Teatrze Ateńskim w maju 1958 r. i kwietniu 1968 r. W drugiej połowie swojego ostatniego recitalu w stolicy Grecji, który odbył się w Odeonie Heroda Attyka 9 sierpnia 1990 r., wykonał Preludia op. 28. Autor niniejszego artykułu był obecny na tym wydarzeniu i z rozrzewnieniem wspomina pięknie ukształtowane i głęboko wzruszające wykonania, zagrane w bardzo romantyczny, wrażliwy i szczery sposób starej szkoły pianistycznej.

Wśród greckich pianistów cieszących się pewną renomą trudno jest znaleźć takich, którzy nie uhonorowali Chopina wykonaniami jego utworów. Zawsze jednak istniało kilku koneserów, którzy powracali do jego repertuaru w sposób konsekwentny i przemyślany, nieustannie poszukując głębszych prawd jego muzyki.

Grecki pianista George Themeli, niewidomy od urodzenia, który uczył się muzyki i gry na fortepianie w systemie Braille’a i studiował u Marguerite Long, dawał w Grecji i za granicą recitale składające się w całości z utworów Chopina. Wrażliwość i niezwykłe frazowanie za każdym razem nadawały jego muzyce wyjątkowy powiew. Szczególnie upodobał sobie Sonatę b-moll op. 35 i Sonatę h-moll op. 58. Nagrał też Etiudę cis-moll op. 10 nr 4, Etiudę f-moll op. 25 nr 2, Etiudę c-moll op. 10 nr 12 oraz Berceuse Des-dur op. 57 dla greckiej wytwórni His Master’s Voice.

Pianista z Korfu Atos Wasilakis zrobił karierę, wykonując głównie utwory Chopina w Grecji i za granicą, przede wszystkim w Paryżu. Jego charakterystyczny i wyrafinowany styl imponował wszystkim, którzy mieli okazję go usłyszeć.

Bardzo ceniona grecka pianistka Gina Bachauer, z pochodzenia Austriaczka i Włoszka, uczyła się w Atenach u polskiego pianisty i pedagoga Waldemara Freemana, który szczególnie rozumiał muzykę Chopina. Po ukończeniu studiów w Grecji Bachauer pobierała lekcje u Cortota i Sergiusza Rachmaninowa. Z Rachmaninowem zetknęła się dzięki listowi polecającemu od Freemana, który był przyjacielem słynnego mistrza. W trakcie swojej kariery często wykonywała dzieła Chopina, nagrywając zarówno koncerty, jak i wybrane utwory, ale nigdy kompletne cykle.

Maria Cherogiorgou-Sigara, jedna z czołowych greckich pianistek i pedagogów swojego pokolenia, uczennica Marguerite Long w Paryżu i Alfredo Caselli w Rzymie, nie tylko często grała muzykę Chopina, ale także uczyła jego twórczości wielu uczniów, których wykształciła podczas swojej długiej kariery nauczycielskiej w Atenach.

W ostatnich czasach intensywnie wykonywały i nagrywały jego utwory znane greckie pianistki, między innymi Dora Bakopoulou, Domna Eunouchidou, Alexandra Papastefanou oraz Natalia Michailidou, której matka Calliope Panagiotidou uczyła się u Cortota.

Z młodszego pokolenia greckich pianistów warto wymienić Sotirisa Louizosa, który uczył się w Londynie u wszechstronnie wykształconego południowoafrykańskiego pianisty Yonty’ego Solomona, grającego wszystkie utwory Chopina. Z entuzjazmem podjął się on realizacji projektu polegającego na wykonaniu wszystkich chopinowskich utworów na fortepian, wygłoszeniu wykładów i referatów oraz prezentacji rzadkich dokumentów.

W 2023 r. ukazało się greckie tłumaczenie jednej z najbardziej wartościowych książek o Chopinie, Chopin: Pianist and Teacher, as seen by his pupils, która została napisana przez cenionego szwajcarskiego muzykologa i chopinologa Jeana-Jacques’a Eigeldingera i była pierwotnie opublikowana w 1970 r., a następnie kilkukrotnie wznawiana i aktualizowana. Książka została przełożona na język grecki przez Stefanosa Theodoridisa i zredagowana przez Constantine’a P. Carambelasa-Sgourdasa (Edition Orpheus). Warto zaznaczyć, że autor zawarł w niej drobne uzupełnienia, które po raz pierwszy zostały zaprezentowane w aktualnym wydaniu. Eigeldinger pojawił się na greckiej premierze książki, która odbyła się 18 stycznia 2023 r. w Atenach, w Greckiej Bibliotece Muzycznej Lilian Voudouri, gdzie przedstawił spostrzeżenia dotyczące sztuki Chopina i jego interpretatorów. Na zakończenie prezentacji Natalia Michailidou wykonała utwory kompozytora.

.Choć Chopin nigdy nie odwiedził Grecji, zarówno apollińskie, jak i dionizyjskie elementy jego twórczości zawsze będą urzekać jego słuchaczy, prowadząc ich na olimpijskie wyżyny cennych inspiracji kompozytora.

Constantine P. Carambelas-Sgourdas

Tekst ukazał się w nr 66 miesięcznika opinii „Wszystko co Najważniejsze” [PRENUMERATA: Sklep Idei LINK >>>]. Miesięcznik dostępny także w ebooku „Wszystko co Najważniejsze” [e-booki Wszystko co Najważniejsze w Legimi.pl LINK >>>].