Wykorzystanie religii w propagandzie wojskowej w Imperium Rosyjskim w XVIII wieku

W jaki sposób propaganda wojskowa Imperium Rosyjskiego wykorzystywała religię do swoich potrzeb? – pyta Paweł KROKOSZ

.Nie ulega wątpliwości, że car Piotr I, realizując program swoich refom państwowych, przypadających w czasie prowadzonych równolegle wieloletnich zmagań wojennych ze Szwecją, jakie przeszły do historii pod nazwą wielkiej wojny północnej (1700–1721), dokonał militaryzacji przestrzeni państwa rosyjskiego. Zarówno Piotr I, jak i jego następcy działali na tym polu w sposób wielowektorowy, starając się za wszelką cenę wykreować w życiu publicznym wszechobecny obraz wspaniałych i niezwyciężonych carskich sił zbrojnych – armii lądowej i floty wojennej. W owym procesie niezwykle istotne miejsce zajmowały kwestie natury religijnej, doskonale wykorzystane przez cara oraz kolejnych władców Imperium Rosyjskiego. Jedną z kategorii owego przekazu stanowiły artefakty eksponowane w przestrzeni publicznej, takie jak odznaczenia państwowe, ale przede wszystkim obiekty architektoniczne zlokalizowane w Sankt Petersburgu – nowej stolicy rosyjskiej.

W 1698 r. Piotr I tuż po powrocie do Moskwy ze swojej pierwszej wielkiej podróży po wybranych krajach Europy (w ramach tzw. Wielkiego Poselstwa) ustanowił pierwsze rosyjskie i najważniejsze odznaczenie państwowe – Order św. Andrzeja Pierwszego Apostoła. Patronem odznaczenia został uczyniony uczeń Chrystusa, apostoł i męczennik szczególnie czczony przez Cerkiew prawosławną, który zgodnie z przekazami w I w. n.e. miał głosić chrześcijaństwo na ziemiach ruskich. Zgodnie z intencją cara odznaczani nim mieli być ludzie, którzy położyli znaczne zasługi dla Rosji, przede wszystkim w sferze militarnej. Nie dziwi zatem, że jego kawalerami zostawali głównie uznani wodzowie armii rosyjskiej za sukcesy odniesione nad wrogiem w polu lub na wodach morskich. Dość wymienić generała feldmarszałka Borysa Szeremietiewa (zwycięstwo nad Szwedami pod Erestfer w 1701 r.), księcia Aleksandra Mienszykowa i samego Piotra I (zdobycie dwóch szwedzkich okrętów u ujścia Newy w 1703 r. – pierwsza bitwa morska carskiej floty), generała feldmarszałka Piotra Rumiancewa (udział w wojnie siedmioletniej i zdobycie Kołobrzegu w 1761 r.), generalissimusa Aleksandra Suworowa (pokonanie Turków pod Kinburnem w 1787 r.) czy generała Michaiła Kutuzowa (w 1800 r. za dotychczasowe zasługi na froncie).

W 1713 r. Piotr I ustanowił także Order św. Katarzyny Męczennicy – kolejne istotne odznaczenie mające ścisły związek ze sferą militarną państwa. Order ten nawiązywał bowiem do uratowania armii rosyjskiej przed pogromem, w tym niewoli dowodzącego nią samego cara, podczas wyprawy dunajskiej w 1711 r., czyli w zasadniczych działaniach wojny rosyjsko-tureckiej 1710–1713 (równoległej z trwającym konfliktem ze Szwecją). Ocalić otoczonych nad Prutem Rosjan przez wielką armię tatarsko-turecką miała uczestnicząca w działaniach wojennych, będąca wówczas w siódmym miesiącu ciąży, przyszła żona władcy (1712) i jego następczyni Katarzyna I (1725–1727), ofiarując wezyrowi Mechmedowi Baltadżi Paszy złoto i swoje klejnoty. Dzięki temu armia Piotra I zdołała powrócić w granice państwa. Za życia monarchy jedyną osobą odznaczoną tym orderem była jedynie jego żona; w kolejnych latach otrzymywały go niemal wyłącznie kobiety reprezentujące wyższe warstwy społeczeństwa. Statut Orderu św. Katarzyny Męczennicy, noszącego w chwili swojego ustanowienia nazwę Orderu Wyzwolenia, w bardzo czytelny sposób podkreślał opiekę patronki carowej – św. Katarzyny Aleksandryjskiej – nad armią rosyjską znajdującą się w trudnym położeniu w 1711 r.

Najbardziej czytelnym przykładem wieloaspektowego wprzęgnięcia kwestii religijnych w sferę militarną była decyzja Piotra I o założeniu w 1703 r. na odebranych stronie szwedzkiej ziemiach, u ujścia Newy do Morza Bałtyckiego, przyszłej stolicy Imperium Rosyjskiego. Pierwszym i zasadniczym elementem tego przedsięwzięcia było założenie na tamtejszej Wyspie Zajęczej twierdzy noszącej imię świętego patrona cara. Tym sposobem to ziemno-drewniane założenie obronne, będące obiektem stricte militarnym, dało początek miastu o nazwie Sankt Petersburg, znajdującemu się pod bezpośrednią opieką św. Piotra – najważniejszego spośród apostołów i bezpośredniego następcy Chrystusa na ziemi.

.Z jego osobą wiązały się także treści ikonograficzne umieszczone na głównych wrotach wiodących do twierdzy – barokowej Bramie Piotrowskiej, zaprojektowanej w latach 1707–1708 i zmodernizowanej po 1716 r. przez włoskiego architekta na rosyjskiej służbie, Domenica Trezziniego. Na szczycie attyki bramy umieszczona została drewniana rzeźba św. Piotra trzymającego dwa klucze, a poniżej znalazła się płaskorzeźba autorstwa Hansa Konrada Ossnera, niemieckiego rzeźbiarza i architekta na służbie Piotra I, zatytułowana Strącenie Szymona Maga przez apostoła Piotra, nawiązująca do opisanego w Piśmie Świętym zwycięstwa następcy Chrystusa na ziemi nad parającym się czarną magią gnostykiem Szymonem Magiem, który chciał za pieniądze uzyskać u apostołów dar udzielania Ducha Świętego. Płaskorzeźba widniejąca na Bramie Piotrowskiej stanowiła bardzo czytelną alegorię zwycięstwa odniesionego przez Piotra I nad przeciwnikiem, czyli szwedzkim monarchą Karolem XII, w trakcie toczącej się wówczas wojny. Równocześnie można było w niej odczytać symboliczny triumf prawdziwej wiary – prawosławia – reprezentowanej przez św. Piotra nad herezją, której przedstawicielem był Szymon Mag, co z kolei w bardzo prosty sposób przekładało się na alegorię sukcesu militarnego Piotra I nad Karolem XII.

Jednocześnie w środku twierdzy, która z czasem otrzymała drugiego patrona – św. Pawła – zaczęto wznosić kamienny sobór, także pod wezwaniem obydwu apostołów, przewidziany przez Piotra I na nową nekropolię władców rosyjskich, chowanych dotąd w soborze Archangielskim na Kremlu Moskiewskim. Jako pierwszy oczywiście spoczął tam w 1725 r. Piotr I, przy czym całej ceremonii pogrzebowej nadano całkowicie nową religijno-państwową rangę o wymiarze militarnym. Cara reformatora w jego ostatniej drodze do soboru pw. św. św. Piotra i Pawła żegnały niemal nieustanne wystrzały z armat i broni ręcznej oraz licznie zgromadzeni żołnierze jego armii. Od tej chwili udział odpowiednio prezentującego swoje walory bojowe wojska wszedł na stałe do scenariuszy pogrzebów carskich.

Niezwykle bogato pod względem zgromadzonych w Sankt Petersburgu żołnierzy prezentował się powtórny pogrzeb cara Piotra III, jaki urządził mu syn Paweł I w 1796 r., wspólnie z pogrzebem zmarłej wtedy matki – carowej Katarzyny II. Na trasie konduktu pogrzebowego z ekshumowanym ciałem krótko panującego imperatora, zmierzającym z klasztoru św. Aleksandra Newskiego do Pałacu Zimowego, a następnie do twierdzy św. św. Piotra i Pawła, stanęło w ciasnym szpalerze tysiące żołnierzy. Natomiast sami mieszkańcy miasta pojawili się w bardzo małej reprezentacji. Tym sposobem odprawione po raz drugi uroczystości pogrzebowe Piotra III i Katarzyny II przypominały bardziej paradę wojskową, tak preferowaną przez Pawła I w jego życiu codziennym, niż tradycyjny pochówek carski z udziałem wojska.

Podkreśleniem silnego związku religii ze sprawami wojskowymi była decyzja cara, aby tuż przy murach soboru pw. św. św. Piotra i Pawła grzebać komendantów twierdzy, nawet bez względu na ich wyznanie. W XVIII–XX w. powstała tam niewielkich rozmiarów nekropolia wojskowa, stanowiąca niezwykle czytelny przekaz zarówno dla żołnierzy, jak i całego społeczeństwa rosyjskiego, że obok świątyni, gdzie spoczęli rządzący Imperium Rosyjskim, znajduje się również cmentarz kryjący dowódców tego wyjątkowego i niezwykle istotnego miejsca Imperium Rosyjskiego obok Kremla Moskiewskiego.

Równie ważne miejsce, jak twierdza św. św. Piotra i Pawła, zajmował w przestrzeni Sankt Petersburga wspomniany powyżej klasztor św. Aleksandra Newskiego. A było to miejsce szczególne, gdyż zgodnie z opracowaną wówczas koncepcją łączyło ono Piotra I z osobą ruskiego św. księcia Aleksandra Newskiego, prowadzącego w XIII w. walki ze Niemcami – Zakonem Kawalerów Mieczowych i Szwedami. Tych ostatnich książę pokonał w bitwie stoczonej w 1240 r. u ujścia rzeki Iżory do Newy (stąd jego przydomek), zlokalizowanego na terytorium obecnego Sankt Petersburga.

W 1710 r. czuwający nad rozwojem miasta Piotr I postanowił upamiętnić to wydarzenie, zakładając w miejscu starcia klasztor pod wezwaniem kanonizowanego w 1547 r. zwycięskiego księcia. W związku z powyższym car podjął decyzję o przeniesieniu jego relikwii z Włodzimierza nad Klaźmą nad Newę, gdzie Aleksander blisko pięćset lat wcześniej pokonał tego samego wroga, z którym także jemu, jako władcy, przyszło zmagać się w latach 1700–1721. 30 sierpnia (wszystkie daty dzienne i miesięczne według kalendarza juliańskiego obowiązującego w Rosji od 1 stycznia 1700 r.) 1724 r. relikwie św. Aleksandra Newskiego zostały uroczyście powitane w Sankt Petersburgu. Można rzec, że historia zatoczyła koło – zwycięski wódz spoczął tam, gdzie pokonał swych nieprzyjaciół, a w miejsce odniesionej wiktorii sprowadził go do założonego przez siebie nowego miasta swoisty późniejszy spadkobierca, równie dzielny i waleczny władca już nie tylko ruski, ale przede wszystkim car i imperator wszechrosyjski.

Należy podkreślić, że data powitania relikwii św. Aleksandra Newskiego w nowej stolicy Imperium Rosyjskiego nie była wybrana przypadkowo, ponieważ 30 sierpnia 1721 r. nastąpiło podpisanie traktatu pokojowego w Nystad, kończącego prowadzoną przez Piotra I wojnę rosyjsko-szwedzką. Co więcej, monarcha zdecydował, aby przenieść datę wspomnienia św. Aleksandra Newskiego przez Cerkiew rosyjską z 23 listopada właśnie na 30 września. Natomiast córka władcy, carowa Elżbieta Piotrowna, w 1743 r. ustanowiła dzień 30 września corocznym świętem cerkiewnym – uroczystość przenosin szczątków św. Aleksandra Newskiego do Sankt Petersburga.

Warto jednak zauważyć, iż ówczesna lokalizacja bitwy z 1240 r. okazała się błędna, gdyż faktyczne miejsce jej stoczenia znajdowało się ponad dwadzieścia kilometrów w górę Newy. Niemniej z biegiem lat to na wytyczonym za panowania Piotra I terenie wzniesiono klasztor, który zgodnie z intencją władcy miał stać się nekropolią wodzów armii rosyjskiej. Za jego panowania spoczęli tam, zarówno na klasztornym cmentarzu, jak i we wzniesionych tam soborach, m.in. generał feldmarszałek Borys Szeremietiew i generał Adam Weyde. W 1762 r. Katarzyna II poleciła pochować tam także swego tragicznie zmarłego męża (w czym miała swój udział), wspomnianego już cara Piotra III, przy czym bez przynależnego władcy ceremoniału wojskowego. Spoczął tam także w 1800 r. legendarny wódz armii rosyjskiej generalissimus Aleksander Suworow.

5 lipca 1780 r., siedemdziesiąt lat po założeniu klasztoru pw. św. Aleksandra Newskiego, w dziesiątą rocznicę zwycięskiej bitwy morskiej stoczonej przez flotę rosyjską z siłami morskimi sułtana tureckiego w Zatoce Czesmeńskiej (24–26 czerwca) 1770 r., w Sankt Petersburgu odbyła się uroczystość poświęcenia cerkwi pw. Narodzin św. Jana Chrzciciela, którą panująca ówcześnie carowa Katarzyna II poleciła nazywać cerkwią Czesmeńską (świątynia wpisywała się w kompleks z położonym obok Pałacem Czesmeńskim).

Należy podkreślić, iż władczyni w doskonały sposób zadbała o nadanie temu wydarzeniu odpowiednio dobrej oprawy propagandowej. Znaczną rangę uroczystościom poświęcenia świątyni, wzniesionej jako pomnik chwały floty rosyjskiej, nadała obecność cesarza austriackiego Józefa II. Jednakże najbardziej wymowne wydarzenie rozegrało się tam trzy lata wcześniej, kiedy goszczący w 1777 r. w rosyjskiej stolicy król szwedzki Gustaw III nie mógł odmówić Katarzynie II i wziął udział w założeniu cerkwi Czesmeńskiej. Carowa, zmuszając szwedzkiego monarchę do uczestnictwa w tej uroczystości, z jednej strony podkreśliła wartość bojową swej floty, a z drugiej w czytelny sposób wskazała Gustawowi III, co może spotkać jego okręty w przypadku rozpoczęcia wojny z Rosją.

.Ustanowione przez Piotra I w 1698 r. ordery św. Andrzeja Pierwszego Apostoła i św. Katarzyny Męczennicy oraz wybrane, ale najważniejsze obiekty architektoniczne – fortyfikacje, świątynie, klasztor oraz cmentarze – zlokalizowane w Sankt Petersburgu stanowią wyraźny przykład wykorzystania kwestii religijnych w rosyjskiej propagandzie wojskowej w XVIII w. Osobną kategorią w tej materii były mocno osadzone w kontekście religijnym panegiryczne utwory (głównie o charakterze epicedialnym) autorstwa hierarchów rosyjskiej Cerkwi prawosławnej, a także twórców świeckich, sławiące władców (przede wszystkim Piotra I i Katarzynę II), ich siły zbrojne oraz dokonywane przez nich podboje. To jednak materiał na kolejną odsłonę zarysowanego powyżej problemu.

Paweł Krokosz

Tekst powstał na podstawie wystąpienia podczas konferencji „Religie i ideologie w rosyjskiej przestrzeni imperialnej (1689–2024)”, mającej miejsce w dn. 26–27 IX 2024 w Krakowie.