Dynastia Pahlawi. Ostatni szachowie Iranu?

Dynastia Pahlawi to ród, który odcisnął trwałe piętno na historii Iranu w XX wieku. Przez niespełna pół wieku, od 1925 do 1979 roku, członkowie tej dynastii sprawowali władzę absolutną nad krajem Persów, próbując zmodernizować i zsekularyzować społeczeństwo w duchu zachodnim. Jednak ostatecznie ich rządy zakończyły się gwałtowną rewolucją islamską, która zmieniła Iran. Kim byli Pahlavi? Jakie idee im przyświecały? Dlaczego ich imperium runęło?

Początki dynastii. Od wojskowego do szacha

.Założycielem dynastii Pahlawi był Reza Khan, późniejszy Reza Szach Pahlawi. Urodzony w 1878 roku w skromnej rodzinie z regionu Mazandaran, szybko wspiął się po szczeblach kariery wojskowej dzięki ambicji, zdolnościom i brutalnej determinacji. W 1921 roku, jako dowódca wojsk, przeprowadził zamach stanu, który umożliwił mu stopniowe przejęcie władzy. Cztery lata później, w 1925 roku, obalił dotychczasową dynastię Kadżarów i koronował się na szacha Iranu. Tak rozpoczęła się dynastia Pahlawi.

Wybór nazwy dynastii – „Pahlavi” – nie był przypadkowy. Słowo „Pahlawi” to odniesienie do starożytnego języka średnioperskiego, którym posługiwano się w czasach dynastii Sasanidów (dynastia panująca w Iranie w latach 224–651). Wówczas państwo Persów rozciągało się od Eufratu na zachodzie aż po Indus na wschodzie. Był to jasny sygnał: Reza Szach pragnął zbudować nowoczesne, świeckie państwo irańskie, oparte na dumie z perskiego dziedzictwa kulturowego, niezależne od wpływów religijnych i plemiennych. Niezależne.

Dynastia Pahlawi. Modernizacja pod przymusem

.Rządy Rezy Szacha (1925–1941) były z jednej strony okresem intensywnej modernizacji, z drugiej zaś czasem brutalnego autorytaryzmu. Wzorując się na reformach Atatürka w Turcji, Reza Szach wdrażał programy unowocześnienia Iranu: budował drogi, koleje, szkoły i uniwersytety, zakazał tradycyjnego ubioru (jak czador dla kobiet) i wprowadził świeckie sądownictwo. Jednocześnie ograniczył wpływy duchowieństwa i tłumił wszelką opozycję.

Jednak jego autorytarne metody i zbyt bliskie relacje z hitlerowskimi Niemcami wzbudziły niepokój aliantów podczas II wojny światowej. W 1941 roku Reza Szach został zmuszony do abdykacji przez wojska brytyjskie i sowieckie, które zajęły Iran. Tron przejął jego syn, Mohammad Reza Pahlawi.

Mohammad Reza Pahlawi. Ostatni szach Iranu

.Mohammad Reza Szach Pahlawi panował w latach 1941–1979. Jego rządy to epoka skrajności: wielkich ambicji modernizacyjnych, spektakularnych sukcesów gospodarczych, ale też narastającego niezadowolenia społecznego i represji.

Na początku jego panowania Iran był polem walki o wpływy między USA, Wielką Brytanią i ZSRR. Działo się to w zasadzie już wczesnej, nie bez przyczyny to w Teheranie w końcu miała miejsce jedna z konferencji pokojowych, kształtujących powojenny ład świata. W 1953 roku, po nacjonalizacji przemysłu naftowego przez premiera Mohammada Mosaddegha, szach został na krótko obalony, lecz powrócił na tron po wspieranym przez CIA zamachu stanu (operacja AJAX). Od tego momentu jego władza stopniowo stawała się coraz bardziej autorytarna, narastały prześladowania.

Biała Rewolucja i kult jednostki

.W latach 60. szach rozpoczął serię reform znanych jako Biała Rewolucja – program mający na celu modernizację rolnictwa, walkę z analfabetyzmem, emancypację kobiet i rozwój przemysłu. W praktyce jednak reformy pogłębiły nierówności społeczne i skoncentrowały bogactwo w rękach elit. Jednocześnie szach coraz bardziej otaczał się kultem jednostki. przedstawiał się jako „król królów” i „świetlisty przywódca narodu”.

Wzrost niezadowolenia społecznego, brutalność tajnej policji SAVAK i postępująca westernizacja społeczeństwa doprowadziły do eskalacji napięć, których obraz w poruszający sposób oddała Marjane Satrapi w autobiograficznym komiksie Persepolis. Artystka, dorastająca w Teheranie w okresie rewolucji islamskiej, przedstawia oczami dziecka pogłębiający się rozdźwięk między tradycyjną kulturą irańską a wpływami Zachodu. Jej opowieść ukazuje, jak społeczeństwo, rozdarte między modernizacją a religijnym konserwatyzmem, zaczęło doświadczać przemocy zarówno ze strony reżimu szacha, jak i późniejszej islamskiej republiki. Szczególnie mocno wybrzmiewają w Persepolis sceny brutalnych represji ze strony służb bezpieczeństwa, takich jak SAVAK właśnie, które bezwzględnie tłumiły wszelkie przejawy opozycji. Jednocześnie Satrapi ukazuje codzienne życie Irańczyków – pełne lęku, sprzeczności i nadziei – dając świadectwo dramatycznej transformacji społecznej i politycznej, jaka dokonała się w Iranie w drugiej połowie XX wieku.

Upadek dynastii. Rewolucja islamska 1979

.W 1979 roku wybuchła rewolucja islamska, której przywódcą był ajatollah Ruhollah Chomejni. Protesty społeczne, które początkowo miały charakter demokratyczny i antyautorytarny, szybko przerodziły się w ruch religijno-rewolucyjny. Szach – chory i odizolowany – opuścił Iran w styczniu 1979 roku. 

W lutym do kraju powrócił ajatollah Ruhollah Chomejni, ogłaszając powstanie Islamskiej Republiki Iranu. Paradoksalnie jednak rewolucja ta w wielu aspektach czerpała z ideologii marksistowskiej, zwłaszcza w warstwie antyimperialistycznej, egalitarnej i w krytyce kapitalizmu oraz zachodniej dominacji. Wiele spośród liderów nowego porządku, w tym uczniowie i współpracownicy Chomejniego, zdobywało wykształcenie na liberalnych uniwersytetach Zachodu, gdzie zetknęli się z myślą lewicową i teorią walki klas. Sam Chomejni, choć duchowny szyicki, w swoim nauczaniu politycznym łączył islamską koncepcję sprawiedliwości społecznej z retoryką rewolucyjną, zbliżoną do marksistowskich narracji o wyzysku i opresji. Islamska Republika, choć religijna w formie, w praktyce więc przejęła wiele z lewicowego ducha rewolty – antyelitarny ton, kult męczeństwa i dążenie do przebudowy społeczeństwa według ściśle określonej ideologii. Mohammad Reza Pahlawi zmarł na wygnaniu w Egipcie w 1980 roku. Jego syn, Reza Cyrus Pahlawi, przebywa na emigracji i nadal uważa się za legalnego pretendenta do tronu Iranu.

Ocena dynastii Pahlawi budzi wciąż gorące spory – zarówno wśród historyków, jak i w społeczeństwie irańskim. Dla jednych Reza i Mohammad Reza Szach to modernizatorzy, którzy chcieli zbudować nowoczesny, silny Iran. Dla innych – autokraci oderwani od realiów społecznych, którzy próbowali narzucić krajowi obce wzorce siłą. Współcześnie, zwłaszcza wśród młodych Irańczyków rozczarowanych reżimem islamskim, rośnie sentyment za czasami Pahlavich. Ich epoka jawi się jako czas względnej wolności osobistej, otwartości na świat i rozwoju, choć nie wolnej od cenzury i przemocy. O współczesnym obliczu Iranu Teheranu przeczytać więcej można tu [LINK].

Michał Kłosowski