Kiedy autorzy dystopii są mniej kreatywni od rzeczywistości

Utopie są odpowiedzią na chory system polityczny, gospodarczy czy społeczny. Ich zadaniem jest konstruktywna krytyka stanu istniejącego i zaproponowanie idealnego rozwiązania. Wyjątkami są antyutopie i dystopie. Dystopie pokazują przyszłość, która nas czeka, gdy nadal będziemy forsować rozwój gospodarczy kosztem planety. Wtedy jest miejsce i czas na choroby oraz epidemie – pisze prof. Łukasz ZWEIFFEL

Nasza dzisiejsza rzeczywistość jest wynikiem totalnego utowarowienia (komodyfikacji) wszystkiego na świecie. Targ z nielegalnie sprzedawanymi zwierzętami, przemyconymi podobno z Nepalu, jest dowodem na to, że wszystko stało się towarem. Cenne gatunki przyrodnicze, rzadkie okazy, zwierzęta – wszystko to można kupić. Nasza dzisiejsza rzeczywistość jest doskonałym tematem dla dystopii.

Utopia to projekt idealnego ustroju politycznego. To ideał, który można znaleźć w pismach Platona i Bacona. Jest to także gatunek, który z upływem lat ulegał zmianie. Dzisiaj, chcąc zrozumieć, czym utopie były przez setki lat, a także czym są dzisiaj, wyszczególniamy ich podział na otwarte i zamknięte.

Utopie zamknięte to projekty historii. To koncept Morusa, to „Państwo” Platona. W utopiach zamkniętych czas jest cykliczny; czas się zatrzymał. Społeczeństwo w nich opisane osiągnęło ideał. W pismach Morusa idea w praktyce jest namacalna. Społeczeństwo zostało doskonale zorganizowane. Nie ma biedy, nie ma różnic klasowych.

Utopia zamknięta stanowi doskonałą odpowiedź na niedoskonałą rzeczywistość. Tomasz Morus skonfrontował w literackim dziele świat doskonały z ponurą rzeczywistością, którą obserwował przez całe swoje życie.

W czasach feudalnej Anglii, w której Morus żył, istniały serwituty, czyli uprawnienia chłopów do korzystania z dworskich łąk i pastwisk oraz lasów. Tereny te prowadziły do nieustannego zatargu między przedstawicielstwem dworu a chłopstwem. Właściciele ziemscy w Anglii za życia Morusa zaczęli sięgać po tę ziemię. Nie tylko likwidowano części wspólne, ale i wyrzucono dzierżawców z ich ziemi. Na początku przekształcono grunty wspólne (lasy i pastwiska wcześniej użytkowane przez chłopów – wspólnotowe), tworząc z nich ogrodzone pastwiska dla owiec. Następnie wyrzucono część dzierżawców z uprawianych przez nich ziem. Pierwszy ruch spowodował znaczne osłabienie pozycji ekonomicznej chłopów, a drugi zmusił ich do opuszczenia rodzinnych wsi.

Bardzo szybko okazało się, że bezrolni chłopi zostali pozostawieni bez podstawowych środków do życia. Zostało im odebrane to niewiele, co posiadali. Skazano ich na migrację w poszukiwaniu nowych miejsc egzystencji. Morus pisał, że „owce pożerają ludzi”. Bezpośrednim powodem odebrania chłopom ziemi, z której swobodnie mogli korzystać, był rozwój sukiennictwa. Aby zaspokoić rosnący popyt, do produkcji sukna na skalę przemysłową potrzebna była wełna, a więc i rozbudowane pastwiska. Tradycyjne metody zarządzania ziemią, które zapewniały pewien stopień synergii społecznej, nie odpowiadały nowej rzeczywistości przemysłowej.

Nowy przemysł nie był w stanie wchłonąć wszystkich bezrobotnych, co doprowadziło do niespotykanego rozprzestrzenienia się przestępczości. Odpowiedzią na postępujące bezprawie było zaostrzenie kodeksu karnego. Sankcją za kradzież chleba była śmierć.

Surowe kary nie spełniały zadania. Jak pisał Morus, „zwyczajna kradzież nie zasługuje na szubienicę, a najstraszniejsza nawet kara nie powstrzyma od kradzieży tych, którym pozostaje ona jako jedyny ratunek od śmierci głodowej”. Sytuacja ludzi była dramatyczna. Co gorsza, zbiegła się z ruchem reformacyjnym. Na czele nowego Kościoła anglikańskiego stanął Henryk VIII. Dla najbiedniejszych zmiana była katastrofalna w skutkach. Kościół katolicki być może nigdy nie był doskonały, ale w czasach Morusa spełniał bardzo ważne funkcje społeczne, udzielając potrzebującym minimum pomocy. Nowy Kościół anglikański tego robić nie zamierzał.

W życiu Morusa zdarzyły się rewolucje społeczne i gospodarcze, które on obserwuje, analizuje i ocenia. Widzi bardzo wyraźnie, że system, który zapanował w Anglii, nie działa. Rzesza głodujących, migrujących, mordujących, kradnących, skazanych na śmierć ludzi przerażała. Tę rzeczywistość Morus zestawił z utopią, w której Anglia jest doskonała.

Zapewne większość z nas nie chciałaby żyć w państwie Morusa. Co prawda nie zaznamy tam głodu ani bezdomności, ale nie wyjdziemy też na spacer bez pozwolenia. Wolność w państwie idealnym nie ma znaczenia. Liczy się równość.

Utopia Morusa to podstawa charakterystyki utopii zamkniętych. Stan idealny jest osiągany kosztem wolności. Inaczej w utopiach otwartych. Można zaryzykować twierdzenie, że współczesną utopią stała się fantastyka naukowa. Utopia otwarta łączy się z fantastyką naukową, co nie znaczy, że każda fantastyka jest utopią. Charakterystycznymi autorami tego przejścia są Aldous Leonard Huxley, Wells, a także Asimov. Co więcej, obok utopii otwartych pojawia się antyutopia.

Ewolucja gatunku utopii odpowiadała rzeczywistości historii. Naiwna wiara w postęp, możliwości techniki i rozum doprowadziła do urzeczywistnienia się koszmaru ludzkości, którym były dwie wojny światowe, Holokaust i ludobójstwo. Rzeczywistość sprawiła, że utopie pozbyły się swojego elementu idealnego, który obrócił się przeciwko nam, a którego realny socjalizm i nazizm są najlepszymi przykładami.

.Utopie zaczęły być realizowane i to przyczyniło się do ich końca – wraz z końcem dwóch utopii w realizacji: nazistowskich Niemiec i ZSRR. Ideologie, choć nie są w pełni utopią, to zawierają elementy utopijne. Warunkiem sine qua non jest cel – bardzo odległy i potencjalnie nierealny. Obserwujemy ten mechanizm wszędzie, nawet we współczesnej polityce. Enigmatycznie rozumiany cel; cel, który chcemy osiągnąć, do którego się zbliżamy, de facto nierealny, którego do końca nie rozumiemy – on determinuje myślenie utopijne.

Utopijna ideologia często jest widoczna w postulatach skrajnego libertarianizmu. Wolny rynek, a więc element porządkujący, który należy osiągnąć, a który w rzeczywistości jest niemożliwy, rozwiązuje wszystkie problemy. Dobrze tę zależność przedstawia opowiadanie „Bilet na Tranai” autorstwa Roberta Sheckleya. Tranai to planeta, na której nie ma sądów, a cały system oparty jest na wolnych siłach rynkowych. Wolność zapoczątkowuje niekontrolowaną przemoc w realizacji.

Każda ideologia posiada swoją antyutopię lub utopię literacką. „Zamknięty świat”, powieść Roberta Silverberga, przedstawia świat, w którym prokreacja jest dobrem najważniejszym. Nie ma aborcji ani środków antykoncepcyjnych. W zamkniętym świecie ludzie żyją w ogromnych monadach, a Ziemia została całkowicie wyrównana. Nie ma gór, bo wszędzie są pola uprawne, które mają wyżywić ludzkość.

Antyutopia to dzieło Huxleya pt. „Małpa i Duch”, w której Huxley poddaje ostrej krytyce wiarę ludzkości w postęp, udowadniając przykładem pierwszej połowy XX wieku, do czego doprowadza nieskrępowany rozwój i ślepa wiara w postęp i naukę: do zniszczenia planety i potwornych strat w środowisku naturalnym.

Powieść „Małpa i Duch” została opublikowana w 1948 r. Już wtedy Huxley przewidział zagrożenie, z którym mierzymy się dzisiaj.

Utopia może zawierać także wzorzec, jednocześnie nie będąc charakterystycznie utopią „zamkniętą”, jak w przypadku dzieła Morusa. Przykładem takiej są „Ludzie jak bogowie” Herberta Wellsa. Po wojnach światowych ludzie z dzieła Wellsa decydują się podjąć działania, aby taka tragedia już więcej się nie zdarzyła. Rozwiązano problem własności i problem regulowania urodzin. Wells nie udowadnia, że rozwiązania przedstawione w książce są właściwe. Twierdzi, że jest to dobry kierunek, którym warto spróbować podążać. Nie jest to w pełni utopia zamknięta ani otwarta. Autor zdaje sobie sprawę, że człowiek jest zdolny do wszystkiego. Może nawet podążać dobrą drogą, ale nigdy nie można mieć pewności, czy ta droga nie okaże się tragiczna.

Nie tylko literatura pełni funkcję utopii, ale także kino. Dobrym przykładem jest „Wyścig z czasem” (2011). Film przedstawia społeczeństwo, w którym walutą jest czas. Każdy posiada licznik z informacją o ilości czasu, który pozostał do przeżycia i który można… doładować. Bogaci mogą żyć nawet 1000 lat, pozostając młodymi. Film bazuje na skrajnym i fantastycznonaukowym przykładzie nierówności społecznych.

.Utopie są odpowiedzią na chory system polityczny, gospodarczy czy społeczny. Ich zadaniem jest konstruktywna krytyka stanu istniejącego i zaproponowanie idealnego rozwiązania. Wyjątkami są antyutopie i dystopie. Dystopie pokazują przyszłość, która nas czeka, gdy nadal będziemy forsować rozwój gospodarczy kosztem planety. Wtedy jest miejsce i czas na choroby oraz epidemie. Gdy obserwuje się dzisiejsze społeczeństwo, wydaje się, że utopia nie zdezerterowała ze swojej faktycznej funkcji: udzielania nieidealnej odpowiedzi na nieidealną rzeczywistość.

Łukasz Zweiffel