.Z jednej strony ożywienie gospodarcze w obszarze agrobiznesu i produkcji nowej generacji żywności prozdrowotnej, z drugiej podniesienie jakości życia Polaków ze szczególnym uwzględnieniem profilaktyki zdrowotnej. To główne cele dolnośląskiego programu „Zielona Dolina Żywności i Zdrowia”, który może być przykładem harmonizacji działań na rzecz rozwoju regionalnego i kreowania innowacyjności. Sednem programu jest uruchomienie produkcji żywności funkcjonalnej, suplementów diety oraz nutraceutyków wytwarzanych z polskich surowców pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i biotechnologicznego oraz zbudowanie systemu profilaktyki i rewitalizacji zdrowia w oparciu o te produkty, a także dolnośląskie zaplecze sanatoryjne i uzdrowiskowe.
.Polskie przedsiębiorstwa produkcji rolno-spożywczej oraz jednostki naukowo-technologiczne dysponują wystarczającym dorobkiem i potencjałem technologicznym, by konkurować na rynkach globalnych w obszarze produkcji innowacyjnych wyrobów do zastosowań w profilaktyce i terapii chorób cywilizacyjnych. W akademicko-biznesowym środowisku Wrocławia lokuje się nie tylko potencjał intelektualny, doświadczenie oraz dorobek ostatnich kilkunastu lat, ale także nowoczesna infrastruktura, zaplecze naukowe, technologiczne i organizacyjno-logistyczne. Inicjatywa, która zrodziła się na Uniwersytecie Przyrodniczym we Wrocławiu, wpisuje się w Strategię Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do roku 2020 i aktualny program rządu, zwany planem Morawieckiego.
.Program rozwoju „Zielona Dolina Żywności i Zdrowia” odpowiada na potrzebę zwiększenia efektywności wykorzystania zasobów Dolnego Śląska, na które składają się między innymi naturalne źródła surowców rolnych oraz biotechnologicznych, a także dostępne i rozwijane w regionie innowacyjne technologie ich pozyskiwania i przetwarzania.
Umożliwić może ożywienie gospodarcze w obszarze agrobiznesu i usług na rzecz jakości życia oraz wzrost zatrudnienia. Rękojmię skuteczności programu daje bogate doświadczenie Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu w realizacji przedsięwzięć z dziedziny rozwoju i wykorzystania biotechnologii. Ponadto, wrocławski Uniwersytet Przyrodniczy, we współpracy z innymi ośrodkami naukowymi oraz przedsiębiorstwami, przygotowuje się do udziału we Wspólnocie Wiedzy i Innowacji Żywność dla Przyszłości (KIC Food4Future) w ramach konsorcjum FoodNexus, podejmując działania wspólnie z powołanym w 2007 roku klastrem Nutribiomed, który rozrósł się do ponad osiemdziesięciu przedsiębiorstw wspomaganych przez dziesięć uczelni. Działania te obejmują innowacyjne technologie skierowane na wytwarzanie żywności nowej generacji, w tym żywności funkcjonalnej i nutraceutyków, służących profilaktyce zdrowotnej i terapii chorób cywilizacyjnych, zwłaszcza chorób wieku senioralnego.
Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej
.Sektor rolny oraz przetwórstwa spożywczego stanowi istotną dziedzinę rozwijającej się gospodarki, nie tylko dolnośląskiej, ale też krajowej i wspólnotowej. Na obszarach wiejskich wypracowano w latach 2003–2011 około 28 proc. polskiego PKB. Wprawdzie stale rośnie na tych terenach liczba podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON, niemniej w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców jest ona niemal dwukrotnie mniejsza niż w miastach. W latach 2002–2012 wartość globalnej produkcji roślinnej w Polsce wzrosła o 89 proc. do 55,7 mld zł, a wartość produkcji zwierzęcej o 80 proc. do 47,4 mld zł. Warto odnotować, że zatrudnienie w polskim rolnictwie stanowi około 20 proc. ogółu pracujących w rolnictwie unijnym., co wiąże się z niską efektywnością gospodarstw. Statystyczne gospodarstwo rolne w Polsce, prowadzące działalność rolniczą w 2010 roku wygenerowało produkcję na poziomie 12,6 tys. euro, czyli zaledwie 50 proc. średniej dla Unii Europejskiej. Także odsetek dochodów gospodarstw uzyskiwanych poza produkcją roślinną i zwierzęcą w Polsce kształtował się na poziomie zaledwie 1 proc., co znacznie odbiega od średniej UE.
Zasadniczym problemem polskiego rolnictwa jest rozdrobnienie gospodarstw oraz niekorzystny system użytkowania gruntów, ograniczający efektywność ponoszonych kosztów produkcji i pozycję konkurencyjną. W strukturze około 1,5 mln gospodarstw rolnych prowadzących działalność rolniczą w 2010 roku dominowały gospodarstwa o powierzchni do 5 ha (55 proc.) i o standardowej produkcji do 4 tys. euro (51 proc.). Zarówno produkcja roślinna, jak i zwierzęca pozostaje w Polsce silnie rozproszona – gospodarstwa o powierzchni 100 ha i więcej stanowią zaledwie 1 proc. gospodarstw i wytwarzają 17 proc. całkowitej produkcji rolnej.
Wysoki potencjał rozwojowy ma natomiast sektor żywności prozdrowotnej i ekologicznej. Rolnictwo ekologiczne w Polsce to około 30 tys. gospodarstw i ponad 650 tys. hektarów. Średnia wielkość gospodarstwa ekologicznego to około 25 ha. Przy tym wciąż niewiele jest ekologicznych przetwórni, ich liczba nie sięga nawet 350. Rynek żywności ekologicznej jest niewielki, wykazuje jednak tendencje rozwojowe, nawet o 30 proc. rocznie, głównie ze względu na rosnący popyt na produkty ekologiczne. Niska jest jednak innowacyjność polskiego przemysłu spożywczego, prawie 2/3 wydatków przeznaczonych jest na zakup środków trwałych, a poziom wdrażania nowych i zmodernizowanych wyrobów w produkcji przemysłu spożywczego nie przekracza 8 proc. Niewystarczające są powiązania między sektorem nauki a rolnictwem, w szczególności niski jest udział finansowania badań ze środków prywatnych.
.Dolny Śląsk to szczególnie atrakcyjny turystycznie region. W 2014 roku odwiedziło go ponad 2,4 mln turystów, w tym przeszło 500 tys. gości z zagranicy. Według danych GUS z kwater agroturystycznych na Dolnym Śląsku w 2014 roku skorzystało ponad 11,5 tys. turystów. Dolny Śląsk ma ponadto bogate zasoby lecznicze i uzdrowiskowe. Mieści się tu 11 miejscowości uzdrowiskowych spośród 45 istniejących w Polsce. Są to uzdrowiska górskie (Świeradów-Zdrój, Lądek-Zdrój i Jedlina-Zdrój), podgórskie (Szczawno-Zdrój, Polanica-Zdrój, Kudowa-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Długopole-Zdrój, Czerniawa-Zdrój i Cieplice Śląskie-Zdrój) oraz jedno uzdrowisko nizinne (Przerzeczyn-Zdrój). W 2014 roku uzdrowiska dolnośląskie odwiedziło prawie 400 tys. turystów, z czego ponad 70 tys. stanowili turyści zagraniczni.
Potencjał instytucjonalny
.Wyższe uczelnie na Dolnym Śląsku zapewniają nie tylko zaplecze dydaktyczne, ale oferują też usługi naukowo-badawcze, które mogą być wykorzystane w ramach programu. Dysponują laboratoriami, które służą zarówno do prowadzenia dydaktyki, jak i prac badawczo-rozwojowych w ramach projektów, w tym zamawianych przez przedsiębiorców. Poza uczelniami prace te prowadzą także oddziały Polskiej Akademii Nauk i centralnych instytutów naukowo-badawczych. W ostatnich latach, m.in. dzięki wsparciu Unii Europejskiej, wzrosła liczba laboratoriów i prowadzonych badań, których rezultatem są patenty w dziedzinie technologii żywności, środowiska i lecznictwa. Specjalistyczne laboratoria biotechnologiczne powstały m.in. we wrocławskim Centrum Badań EIT+. W tym miejscu należy podkreślić szczególną rolę Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, dla którego przewiduje się główną rolę w realizacji programu „Zielona Dolina Żywności i Zdrowia”. Dzięki ścisłej współpracy z Wrocławskim Parkiem Technologicznym, Centrum Badań EIT+ oraz klastrami, w tym klastrem Nutribiomed, uzyskał on wysoką, czwartą pozycję w kraju pod względem liczby patentów.
Województwo dolnośląskie ma odpowiedni potencjał merytoryczny dla realizacji programu, który może stanowić instrument realizowanej polityki, wyrażonej m.in. w Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego 2020 czy Regionalnej Strategii Innowacji dla Województwa Dolnośląskiego na lata 2011–2020. Istotnym czynnikiem są lokalne grupy działania, tworzące stowarzyszenia, w skład których wchodzą przedstawiciele władz lokalnych, organizacji pozarządowych i przedsiębiorców. Współpracując, wprowadzają w życie projekty korzystne z punktu widzenia rozwoju obszarów wiejskich, najczęściej na obszarze kilku gmin. Najważniejszym ich zadaniem jest opracowanie lokalnej strategii rozwoju, na podstawie której wdrażane będą projekty łączące zasoby ludzkie, naturalne, kulturowe, historyczne, itp. Pod tym względem mieszkańcy wsi wyróżniają się wysokim poziomem kapitału społecznego.
Niemniej ważne są instytucje otoczenia biznesu. Stanowią one kluczowe ogniwo nawiązywania współpracy między sektorem przedsiębiorczości i sferą nauki. Według raportu Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP), przygotowanego przez ekspertów Stowarzyszenia Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce (SOOIPP), w 2012 roku funkcjonowało w Polsce 821 ośrodków innowacji i przedsiębiorczości, w tym: 40 parków technologicznych i 14 inicjatyw parkowych, 29 inkubatorów technologicznych, 73 akademickie inkubatory przedsiębiorczości, 58 inkubatorów przedsiębiorczości, 69 centrów transferu technologii, 10 sieci aniołów biznesu, 86 lokalnych i regionalnych funduszy pożyczkowych, 55 funduszy poręczeń kredytowych oraz 319 ośrodków szkoleniowo-doradczych.
W województwie dolnośląskim działa kilkadziesiąt instytucji i firm otoczenia biznesu, stanowiących wsparcie dla przedsiębiorców m.in. w procesie tworzenia, prowadzenia i rozwoju firm, w zakresie szkoleń, doradztwa, wdrażania projektów opartych na nowoczesnych technologiach itp. Należy także dodać, że istotny wpływ na rozwój przedsiębiorczości na Dolnym Śląsku wywiera Business Center Club poprzez Dolnośląską Radę Przedsiębiorczości i Nauki, tym samym wspierając aktywność i innowacyjność akademicką. Przedsiębiorcy prowadzący działalność w parkach i inkubatorach technologicznych mogą realizować projekty badawczo-rozwojowe bazując na specjalistycznym sprzęcie, w które są wyposażone laboratoria sfinansowane ze środków UE i budżetu państwa.
Analogicznie, w odniesieniu do gospodarstw rolnych, istotną rolę w podnoszeniu kompetencji rolników oraz rozwoju obszarów wiejskich pełnią ośrodki doradztwa rolniczego. Dolnośląski Ośrodek Doradztwa Rolniczego we Wrocławiu ma bogate doświadczenie w realizacji projektów finansowanych ze środków Unii Europejskiej.
Jednym z kluczowych elementów innowacyjnego ekosystemu gospodarczego są klastry. Sprzyjają one nawiązywaniu formalnej i nieformalnej współpracy pomiędzy firmami, jednostkami naukowymi oraz instytucjami otoczenia biznesu, ułatwiają przepływ informacji, wiedzy, technologii, a tym samym pobudzają innowacyjność. Na Dolnym Śląsku klastry funkcjonują zarówno w branżach tradycyjnych, takich jak budownictwo, przemysł drzewny czy ceramika, jak i w sektorach nowoczesnych technologii np., ICT, eko-energetyka, fotonika, nanotechnologie. Powstały także klastry międzysektorowe skupiające firmy i podmioty badawcze rozwijające produkty i usługi na rzecz zdrowia.
Cel główny i cele szczegółowe
.Głównym celem programu jest poprawa konkurencyjności dolnośląskiej gospodarki w obszarze żywności i zdrowia, podstawą zaś przekonanie, że żywność prozdrowotna oraz produkty uzyskiwane z przetwarzania żywności i produktów naturalnych mogą wnieść istotny wkład w poprawę zdrowia mieszkańców Dolnego Śląska, Polski oraz Unii Europejskiej. Wymaga to stworzenia nowego, skutecznego mechanizmu wspierającego rozwój, który angażując różne podmioty przyczyni się do wypracowania i transferu innowacji do dziedziny gospodarki, określanej jako żywność i zdrowie (food&health), a w efekcie poprawy jej konkurencyjności.
Potrzebne będzie stworzenie sieci współpracy, w szczególności sektora nauki, samorządów oraz przedsiębiorstw i gospodarstw rolnych, na rzecz wypracowania nowych rozwiązań biznesowych dla dziedziny gospodarki ogólnie określanej jako żywność i zdrowie. Działania te obejmują rozwój usług (szkolenia, doradztwo, usługi finansowe, usługi badawczo-rozwojowe) prowadzących do poprawy sytuacji rynkowej przetwórców spożywczych oraz przedsiębiorstw z branż z nimi powiązanych.
Dla poprawy zdrowia konieczny jest także rozwój lecznictwa uzdrowiskowego, stanowiącego istotny element systemu zachowania i odzyskiwania zdrowia. Wymaga on m.in. wdrożenia innowacji w tym sektorze, prowadzących do poprawy jakości oferowanych usług dla osób korzystających z oferty uzdrowisk. Istotą tego procesu jest aktywna rola sektora nauki, który wraz ze swoim zapleczem badawczo-rozwojowym jest w stanie dostarczyć dla biznesu wiele innowacyjnych rozwiązań. Dla powodzenia tego procesu trzeba podjąć działania intensyfikujące wykorzystanie istniejącego potencjału naukowego dolnośląskich uczelni, by mogły one aktywniej włączyć się w opisane wyżej procesy w dziedzinie agrobiznesu technologii żywności i zdrowia publicznego.
Przewiduje się m.in.: nawiązanie skutecznej sieci współpracy nauki, samorządu i biznesu na rzecz poprawy konkurencyjności sektora żywności i zdrowia, rozwój oferty sektora przetwórstwa spożywczego i powiązanych z nim dziedzin dolnośląskiej gospodarki, wzrost zaangażowania uczelni oraz instytucji otoczenia biznesu na rzecz poszukiwania nowych rozwiązań dla branży żywności ze wskazaniem żywności o specjalnych cechach służących profilaktyce zdrowotnej, a także rozwój oferty dolnośląskich uzdrowisk dla poprawy jakości zdrowia kuracjuszy.
Strategia programu wpisuje się w założenia strategii przygotowanych na szczeblu wspólnotowym, krajowym oraz regionalnym. W Unii Europejskiej najistotniejszym dokumentem jest Strategia Europa 2020. Omawiany program będzie ukierunkowany na realizację dwóch z trzech priorytetów tej strategii, czyli wzrost inteligentny (zwiększenie roli wiedzy, innowacji, edukacji i społeczeństwa cyfrowego) oraz wzrost zrównoważony (produkcja efektywniej wykorzystująca zasoby, przy jednoczesnym zwiększeniu konkurencyjności). Program wprost przyczyni się do realizacji celu tej strategii, jakim jest wzrost wydatków na działalność badawczo-rozwojową.
Na poziomie krajowym cele programu „Zielona Dolina Żywności i Zdrowia” są zbieżne z priorytetami Strategii Rozwoju Kraju 2020 – Aktywne społeczeństwo, konkurencyjna gospodarka, sprawne państwo. W szczególności wniesie on wkład w realizację priorytetów Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju Polska 2030, Obszar strategiczny I ‐ „Konkurencyjność i innowacyjność gospodarki”. Wpasowuje się także w główny cel „Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010‐2020: Regiony, Miasta, obszary wiejskie”, który jest zdefiniowany jako „efektywne wykorzystywanie specyficznych regionalnych i innych terytorialnych potencjałów rozwojowych dla osiągania celów rozwoju kraju – wzrostu, zatrudnienia i spójności w horyzoncie długookresowym”.
Na poziomie regionalnym program „Zielona Dolina Żywności i Zdrowia” będzie realizował cel główny określony w Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego 2020, którym jest Nowoczesna gospodarka i wysoka jakość życia w atrakcyjnym środowisku. Dolny Śląsk jest regionem koncentracji innowacyjnych podmiotów produkcyjnych i usługowych, współpracujących z rozwiniętym sektorem badawczym oraz intensywnego rozwoju nowoczesnej turystyki opartej o współpracę międzyregionalną i transgraniczną, tworzących razem atrakcyjne miejsca do życia dla mieszkańców o coraz wyższych kwalifikacjach i rozwiniętej kulturze obywatelskiej.
Zakłada się, że program określi mechanizmy instytucjonalno-finansowe wspierania projektów, które mieszczą się w obszarach dolnośląskich inteligentnych specjalizacji, w szczególności w specjalizacji Żywność wysokiej jakości.
Priorytety
.Identyfikowanie podmiotów i instytucji, które mogą wnieść istotny wkład w realizację programu „Zielona Dolina Żywności i Zdrowia”, włączanie ich do współpracy oraz zawiązywanie partnerstw angażujących samorząd, naukę i biznes to podstawowe działania zapewniające stworzenie podstaw organizacyjnych oraz rozwój sieci współpracy w dziedzinie żywności i zdrowia.
Oczekiwany wzrost konkurencyjności sektora przetwórstwa spożywczego i powiązanych z nim dziedzin dolnośląskiej gospodarki zapewnić mogą inwestycje, w szczególności te, które służyć będą wdrażaniu nowych technologii w obszarze wytwarzania produktów ekologicznych oraz nowej generacji żywności, zachowującej wysokie wartości odżywcze. Wsparcie powinno dotyczyć także sektorów powiązanych, wykorzystujących te zasoby, poprzez zastosowanie zaawansowanych technologii w przetwórstwie surowców rolnych i biotechnologicznych. Celem jest bowiem pozyskanie nowych produktów o cechach żywności funkcjonalnej, nutraceutyków, suplementów diety, bio-farmaceutyków oraz innych przyczyniających się do poprawy zdrowia i jakości życia. Także tutaj istotną rolę powinien odgrywać regionalny model współpracy samorząd-nauka-biznes oraz instrumenty finansowe pozwalające finansować podejmowaną aktywność. Istotna będzie także promocja tych rozwiązań, realizowana m.in. przez instytucje otoczenia biznesu oraz ośrodki doradcze. Wdrożenie innowacyjnych technologii w sektorze przetwórstwa spożywczego oraz rozwój powiązanych dziedzin gospodarki zapewnić mogą znaczące zwiększenie zatrudnienia na Dolnym Śląsku.
Z drugiej strony, wzrost zaangażowania uczelni oraz instytucji z otoczenia biznesu na rzecz poszukiwania nowych rozwiązań dla branży żywności i zdrowia to w konsekwencji rozwój potencjału naukowego uczelni dolnośląskich w tej dziedzinie. Wykorzystanie potencjału dolnośląskich uczelni, z Uniwersytetem Przyrodniczym we Wrocławiu w roli lidera, do tworzenia programu KIC Food4Future, może przynieść wymierne korzyści zarówno dla nauki i edukacji, jak i biznesu.
Istotnym elementem podnoszenia jakości życia i poprawy zdrowia mieszkańców regionu jest rozwój oferty uzdrowisk. Wymaga to zastosowania specjalnego modelu współpracy angażującego sektor nauki oraz biznesu przy wsparciu samorządu lokalnego. Efektem powinno być uruchomienie nowych usług leczniczych oferowanych w uzdrowiskach oraz zwiększenie zatrudnienia w tym sektorze, a w rezultacie wzrost konkurencyjności dolnośląskich uzdrowisk oraz oferty turystycznej regionu.
Założenia systemu realizacji
.Przed przystąpieniem do realizacji programu niezbędne jest zawiązanie partnerstwa pomiędzy najważniejszymi jego uczestnikami, co powinno stać się podstawą określenia wzajemnych praw i obowiązków. Na system zarządzania programem składać się będą: Komitet Sterujący, Rada Wykonawcza oraz Podmiot Realizujący.
Komitet Sterujący, złożony z reprezentantów szerokiej grupy interesariuszy, a więc – Samorządu Województwa oraz innych samorządów, uczelni wyższych Dolnego Śląska z Uniwersytetem Przyrodniczym w roli lidera, przedstawicieli otoczenia biznesu oraz instytucji doradczych, a także administracji rządowej, będzie pełnił przede wszystkim funkcję opiniodawczą i doradczą. Głównym zadaniem tego gremium powinien być monitoring procesu wdrażania i ocena realizacji programu oraz określanie głównych obszarów podejmowanych interwencji.
W skład Rady Wykonawczej wejdą natomiast przedstawiciele Samorządu Województwa oraz Uniwersytetu Przyrodniczego, a jego zadaniami będzie nadzór nad realizacją zobowiązań wynikających z programu, określanie priorytetów polityki inwestycyjnej, a także procedur zarządzania, monitoringu i kontroli programu.
.Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu będzie Podmiotem Realizującym. Do jego zadań należeć będzie budowa partnerstwa na rzecz programu, utworzenie mechanizmów efektywnego wykorzystania środków, pozyskiwanie dodatkowych źródeł finansowania, realizacja zobowiązań wynikających z umów z beneficjentami, a także przygotowanie danych do systemu monitorowania oraz promocja aktywności podejmowanych w ramach programu.
Podstawowym mechanizmem koordynacji działań instytucji i podmiotów zaangażowanych w realizację będą porozumienia dotyczące udziału poszczególnych podmiotów w systemie, jako członków Komitetu Sterującego, instytucji wchodzących w skład Rady Wykonawczej oraz Podmiotu Realizującego. Wdrożenie programu planowane jest na pierwszy kwartał 2017 roku.
Tadeusz Trziszka
