14 lutego 2022 r. obchodzimy 80. rocznicę powstania Armii Krajowej, jednej z najlepiej zorganizowanych konspiracyjnych organizacji wojskowych w Europie, która walczyła z niemieckim okupantem – pisze prof. Waldemar GRABOWSKI
.Rocznica stanowi doskonałą okazję do przypomnienia fundamentalnego dzieła „Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945”, którego redaktorami byli żołnierze Armii Krajowej, wydanego przez Instytut Pamięci Narodowej wspólnie ze Studium Polski Podziemnej w Londynie oraz Wojskowym Biurem Historycznym im. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego. Dotychczas zostały opublikowane dwa tomy nowego wydania: pierwszy w 2015 r. oraz drugi w 2019 r.
W poprawionej edycji Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945 została wzbogacona podstawa archiwalna. Opublikowane w tomie I dokumenty przedstawiają w miarę pełny obraz organizacji i działalności Związku Walki Zbrojnej w latach 1939–1941, do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej. Dokumenty w tomie II przedstawiają w miarę pełny obraz organizacji i działalności Związek Walki Zbrojnej / Armia Krajowa w latach 1941–1943, do zerwania stosunków dyplomatycznych przez władze Związku Sowieckiego z rządem Rzeczpospolitej.
W pierwszym wydaniu zostały opublikowane dokumenty zasadniczo pochodzące z zasobów Studium Polski Podziemnej w Londynie – tylko nieznacznie uzupełnione dokumentami z Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego oraz brytyjskiego The National Archives (Kew). Natomiast w drugim wydaniu opublikowano także dokumenty z archiwów w Polsce: Archiwum Akt Nowych, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Centralnego Archiwum Wojskowego, ale także te pochodzące z zasobów Biblioteki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, oraz zbiorów prywatnych. Znajdą tu również Czytelnicy dokumenty z Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce.
Lektura dokumentów, będących świadectwem dziejów Armii Krajowej i Polskiego Państwa Podziemnego, skłania do refleksji nad najbardziej dramatycznym okresem naszej historii, czasem trudnych do wyobrażenia strat ludzkich i materialnych, a jednocześnie czasem, który obfitował w poświęcenie i heroizm. Rozważania te skłaniają do postawienia pytań: Jakie dziś ma dla nas znaczenie historia Polskiego Państwa Podziemnego? Do czego jego dzieje nas zobowiązują? Jakie znaczenie mają dziś dla nas wartości, które towarzyszyły tym, którzy je zbudowali? Co ich historia mówi nam o nas samych?
Warto zadawać sobie te pytania i szukać na nie odpowiedzi. Obyśmy okazali się godnymi dziedzicami wielkiej spuścizny, jaką pozostawiło nam pokolenie Polskiego Państwa Podziemnego.
(z przedmowy dr. Łukasza Kamińskiego)
Nr 114 [Nr 65]
1940 wrzesień 6, Warszawa – Gen. Rowecki do komendantów okręgów – Wytyczne bojowe i organizacyjne
L. 360 L.dz. 2910/tj.41.
Dn. 6 września 1940 r. Otrzym. 1 września 1941 r.
[Przez Beya]
Rozkaz organizacyjny nr 3
I. WYTYCZNE BOJOWE DLA WYSTĄPIENIA ZBROJNEGO I OPANOWANIA KRAJU W OBRĘBIE OKUPACJI NIEMIECKIEJ
A. Wskazówki ogólne
Wystąpienie zbrojne poprzedzone będzie okresem pogotowia, który wyznaczę. Z tą chwilą wszystkie siły bojowe, wymienione niniejszym rozkazem pod C, stają się odrodzonym Wojskiem Polskim.
W okresie pogotowia należy ostatecznie:
a) powiększyć stan czynny przez wcielenie rezerwy I i II rzutu oraz kadr oddziałów wojskowych i ochotników, doprowadzając te siły do pełnych 100 proc., potrzebnych do wykonania wyznaczonych zadań,
b) skontrolować przygotowania (broń, materiały wybuchowe itp.),
c) nastawić oddziały na wykonanie wyznaczonych zadań.
B. Zadania bojowe (wytyczne)
1) Zadania winny się opierać tylko na obiektach stałych, stałe posterunki policji, Gestapo, stałe garnizony wojskowe (np. szkoły, formacje zapasowe, wartownicze itp.), składy broni, radiostacje, lotniska itp., oraz na niezmiennych warunkach terenowych i komunikacyjnych, a nie na zmiennych, jak np. ilość okupanta w terenie.
2) Całość zatem działania nastawić na zdezorganizowanie okupanta przez opanowanie:
a) komend garnizonów i innych stałych komend wojskowych;
b) central łączności (poczta, telegraf, radio itp.);
c) zniszczenie Gestapo i innych organów policyjnych;
d) sparaliżowanie oddziałów wojskowych;
e) zdobycie i zabezpieczenie magazynów broni, lotnisk, broni panc[ernej], zmagazynowanych zapasów żywności i materiałów pędnych itp.;
f) opanowanie węzłów i dworców kolejowych.
3) Uniemożliwić przeciwdziałanie okupanta przez przecięcie komunikacji kolejowej i drogowej, nie robiąc jednak kapitalnych zniszczeń większych mostów. Przy kalkulacji sił potrzebnych do wykonania zadań powyższych przyjąć, że przeciwnik jest zdemoralizowany i nie przedstawia pełnej siły bojowej. Zadania te traktować jako wytyczne.
Dowódcy okręgów przepracują je w terenie, precyzując zadania dla obwodów, w zależności od potrzeb i warunków terenowych. Względy konspiracji i finansowe nakładają przymus ograniczenia liczby oddziałów służby czynnej oraz rezerwy (co pociąga za sobą również i ograniczenie zadań).
C. Środki
Do wykonania opracowanych na tych zasadach i zatwierdzonych przeze mnie zadań przeznaczone są następujące dowództwa i siły:
1) Komendy terytorialne (Okręgi, Obwody, Placówki),
2) dowództwa bojowe (inspektorzy rejonowi, d[owód]cy dyspozycyjni oraz d[owód]cy wyznaczeni do poszczególnych zadań),
3) służba czynna SSS (sekcje, drużyny, plutony),
4) rezerwa I i II rzutu (sekcje, drużyny, plutony ewent[ualnie] kompanie),
5) kadry oddziałów wojskowych (komp[anie], baony, szwadrony, baterie, eskadry itp.),
6) szerokie masy narodu pod formą ochotników lub zorganizowanych grup pospolitego ruszenia.
Na SSS leży obowiązek ostatecznego ujęcia w okresie pogotowia tych sił, zorganizowania ich i poprowadzenia do akcja. Ilość oddziałów, przeznaczonych do wykonania zadań, oraz na okres konspiracji, wzajemny procentowy stosunek liczbowy służby czynnej, rezerwy oraz kadr oddziałów wojskowych ustalę na podstawie waszych wniosków. Ogólnie można by powiedzieć, że stosunek służby czynnej do rezerwy winien wynosić jak 25–30 proc. do 70–75 proc. W miarę zbliżania się momentu przewrotu nakażę przesunięcie z rezerw do służby czynnej, ostatecznie uskutecznione do 100 proc. w okresie pogotowia.
D. Zapewnienie spokoju i bezpieczeństwa
Liczyć się należy z tym, że elementy komunistyczne, mniejszości narodowe oraz męty społeczne będą usiłowały wywołać anarchię. Dla zapewnienia spokoju i zabezpieczenia mienia państwowego użyte zostaną specjalne oddziały służby bezpieczeństwa, których utworzenie przewiduję. Odnośny rozkaz wydam. Użycie do tego wojska, zwolnionego po walce z okupantem, tylko w wypadkach niezbędnej konieczności i na rozkaz przynajmniej komendanta obwodu.
II. WYTYCZNE ORGANIZACYJNE
A. Wskazówki ogólne
Po przeprowadzeniu w terenie zadań, wymienionych pod I.B., komendanci okręgów przedstawią w terminie do 15 XI br. (komendanci Poznania i Pomorza do 15 I. rp.) ilość oddziałów służby czynnej oraz rezerwy, niezbędnie potrzebne do wykonania tych zadań. Równocześnie komendanci okręgów wyznaczą d[owód]ców i ich zastępców dla wykonania poszczególnych zadań bojowych w chwili powstania; w pierwszym rzędzie użyć do tych celów inspektorów rejonowych i znajdujących się w terenie d[owód]ców dyspozycyjnych. Przyśpieszyć przez komendantów rezerw, na podstawie szczegółowego rozkazu, który wydam, koordynację pracy między służbą czynną a rezerwą. Po zatwierdzeniu przeze mnie ilości oddziałów, komendanci okręgów przystąpią z całą energią do osiągnięcia zatwierdzonych stanów służby czynnej i rezerwy, mając jednak na oku przede wszystkim względy konspiracji i dobór ludzi oraz ogólnie znaną pracę na długą falę. Zwracam ciągle uwagę na konspirację, ona musi być podstawą naszej pracy, aby z małymi stratami dotrwać do dalekiego jeszcze momentu przewrotu.
B. Służba czynna
Przekraczanie stanu liczbowego służby czynnej SSS, który zatwierdzę, będzie niedopuszczalne. Istniejące ewent[ualnie] nadwyżki liczbowe w służbie czynnej przerzucić do rezerwy. Dążyć należy do tego, aby cała służba czynna SSS posiadała broń; uzyskać to można również przez wcielenie do służby czynnej SSS uzbrojonych oddziałów innych organizacji, które tym samym zostaną z nich urlopowane. Posiadanie przez członka służby czynnej dwu lub nawet jednego granatu ręcznego należy uznać za broń, choćby innej broni ten żołnierz nie posiadał.
C. Rezerwa
Rezerwa I i II rzutu winna być nadal tworzona w okresie konspiracji z oddziałów innych organizacji wojskowych. W braku tych, tworzyć własne oddziały rezerwy. Do obecnej chwili następujące organizacje podporządkowały się SSS i tworzą rezerwę I rzutu: Unia, Grunwald, Warszawianka, Młoda Polska, Związek Wolność i Lud, Pobudka, Szare Szeregi, ZOR (Zw[iązek] Obrony Rz[eczy]p[ospo]litej), ZOR (Związek Oficerów Rezerwy), Muszkieterowie, Racławice, POZ.
Inne organizacje, jak: TAP, KOP, Miecz i Pług, Org[anizacja] Wojsk[owa] Wilka, itd., ze względów konspiracyjnych współpracują z SSS jedynie na szczeblu Komendy Głównej, stąd otrzymują dyspozycje i sugestie i stanowią rezerwę II rzutu.
Niemniej organizacje te podawać będą informacje dotyczące stanów liczbowych oddziałów posiadanych w terenie oraz broni na ręce komendanta rezerw przy Komendzie Głównej, który przekazywać będzie te informacje do komendantów okręgowych.
Ten stan będzie istniał jakiś czas, mimo jego wyraźnie złych stron.
O ile współdziałanie służby czynnej i rezerwy I rzutu winno być ściśle skoordynowane w okręgach i powiatach za pomocą sprawdzania (przez komendantów rezerw) ilości ludzi, broni, gotowości itp., o tyle rezerwa II rzutu stanowi w tej chwili i stanowić będzie na razie niewiadomą, której obecnie sprawdzić nie będziemy mogli. W każdym razie chwilowo należy wstrzymać w okręgach i powiatach rozmowy z organizacjami niewymienionymi jako pierwszy rzut rezerwy, a to ze względów organizacyjno-konspiracyjnych, jako też finansowych (wyjątek stanowi ZCZ w Krakowie, gdzie współpraca już się ułożyła).
Zgodnie z rozkazem nr 1 i 2, do rezerwy wchodzą również:
a) d[owód]cy dyspozycyjni (oficerowie zawodowi sztabowi, kapit[anowie] lub równorzędni), którzy z 3–4 ofic[erami] młodszymi zawód[owymi] lub rezerwy oraz 2–3 podoficerami tworzą dowództwa taktyczne;
b) kadry oddziałów wojskowych (np. komp[anii], bat[alionów], szwadr[onów], oddz[ziałów] panc[ernych], oddz[iałów] p[rzeciw]panc[ernych], p[rzeciw]lotn[iczych] i lotn[iczych] itp.). D[owód]ców i poczty wyznaczać spośród oficerów i podoficerów zawodowych i rezerwy. Dążyć, aby oficerowie i podoficerowie kadr oddziałów wojskowych pochodzili z rejonu, gdzie dany oddział ma być formowany (alibi, środki egzystencji).
Nadwyżki w rezerwie winny być tolerowane, a nawet należy dążyć do ich uzyskania, gdyż, jak dotychczasowa praktyka uczy, ewidencyjne stany liczbowe rezerw (inne organizacje) są zazwyczaj niższe niż stany faktyczne.
D. Masa ochotników (pospolite ruszenie)
Przez swych mężów zaufania należy urabiać w różnych ośrodkach społeczeństwa (wieś, fabryki, szkoły) ochotników gotowych do wystąpienia przeciw okupantom na ogólne hasło. Nie powinni oni nic wiedzieć o SSS.
E. Zmiany organizacyjne
Celem uproszczenia stanu organizacyjnego plutonu zarządzam:
1) pluton składa się z d[owód]cy, z[astęp]cy i pocztu o 2-ch obserwatorach i trzech gońcach oraz trzech drużyn po 1 plus 18. Drużyna à 3 nasze dotychczasowe sekcje w SSS, sekcja à 5–7 ludzi.
2) Pojęcie plutonów (sekcji) szturmowych znika, będą jedynie plutony (drużyny, sekcje) bojowe i specjalne, np. saperskie, sanitarne itd.
3) W warunkach konspiracji strzelcy znają jedynie d[owód]ców sekcji, d[owód]cy sekcji – d[owód]cę drużyny, a d[owód]cę drużyny – d[owód]cę plutonu.
Grabica
L. 361.
Dn. 6 września 1940 r.
Warszawa–województwo, Lublin, Kraków:
Poza wskazanymi zadaniami w Rozkazie nr 3, oczekiwać Was mogą jeszcze dodatkowe zadania związane z sytuacją ZSRR. Liczyć się bowiem trzeba, że bolszewicy mogą w momencie rozkładu Niemców próbować siać zamęt na zachód od Bugu i Sanu, przy pomocy oddziałów dywersyjnych lub wojsk eksponowanych. Zadaniem Waszym wówczas byłoby przeciwstawienie się czynne tej akcji po likwidacji Niemców albo nawet równocześnie.
Dla tego zadania należy przewidzieć specjalne siły, niezaangażowane w walce z Niemcami, w takich miejscach pogranicza, których utrzymanie gwarantowałoby spokój na pozostałym Waszym terenie.
Grabica
Z rozkazu nr 2.
Organizacja na szczeblu powiatu:
Komenda obwodu:
1) Komendant, Zastępca, Referaty:
a) Org[anizacyjno]-Pers[onalny],
b) Wyw[iadu],
c) Boj[owy] (Org[anizacyjno]-Wyszk[oleniowy], Broni specjalnej),
d) Finansowo-Materiałowy,
e) Łączności,
f) Propagandy i zb[iórki] środków pieniężnych (skarbnik).
Źródło: Studium Polski Podziemnej, t. A.3.9.1.1, k. 1–6 (A_379, k. 3–8), maszynopis.
Nr 631
1943 luty 24, Warszawa – Gen. Rowecki do Centrali: meldunek w sprawie walki konspiracyjnej
Meldunek z odcinka walki konspiracyjnej (KWK)
za okres XI, XII/42 i I 43.
1/ Dywersja na terenach woj. centralnych (warszawskie, kieleckie, lubelskie, krakowskie) przerwy w ruchu kolejowym spowodow[ane] 24 (w tym akcja odwet na Zamojszczyźnie) na co złożyło się wysadzenie 5 mostów, wysadzenie torów na 7 liniach, wysadzenie linii telegr[aficznych] w 12 punktach. Połączone to było z wykolejeniem pociągów w 5 wypadkach. Przerwy w ruchu maksym[alnie] 48 g[odzin], przeciętna 16 g[odzin], pozatym uszkodzono urządzenia na 5 stacjach kolejowych, przecięto kabel podziemny w 20 punktach spalono tartak. Podłożono środki zapalne o opóźnionym działaniu do 20 transportów. Na terenach województw półn[ocno-]wschodnich wykolejono 10 pociągów, podłożono środki zapalające o opóźnionym działaniu do 7 transportów, spalono 140 ton benzyny i 10 ton terpentyny, spalono stację benzynową z trzema składami wartości 60 mlj. mk.
2/ Sabotaż na terenie województw centralnych:
Uszkodzono parowozów 245, wagonów w różnych pociągach 570. W fabr[yce] karab[inów] spowodow[ano] procent braków ponad normę tak, że Niemcy zarządzili dochodzenia. W fabryce silników skażono 27 silników lotniczych, przepalono 3 motory elektryczne, skażono 2 obrabiarki. W pomocniczej wytwórni amunicyjnej opóźniono przez nadmierne niszczenie części i przez biura kalkulacyjne.
W fabryce urządzeń kolejowych unieruchomiono maszynę do wytaczania precyzyjnych części, i w fabryce sprzętu samochodowego uszkodzono główną prądnicę. W fabryce kabli uszkodzono 3 silniki, przerwa w pracy silników 7-21 dni, w fabryce sprzętu optycznego spowodowano opóźnienie przy montażu na Ju 8600 roboczogodzin, w innej fabryce unieruchomiono na tydzień 2 maszyny do wyboru wyrzutni torpedowych. Zastosowano bakterie do skażenia 10 transp[ortów] bydła do Rzeszy. Pozatym skażono 17 wagonów bydła w rolniczych transportach.
3/ Terror:
a/ zlikwidowano Polaków agentów G[esta]PO ponad 50,
b/ zlikwidowano około stu Niemców w walkach bezpośrednich i środkami ukrytymi przy czym nie wszystkie wypadki śmiertelne możemy rejestrować,
c/ rozwinięto na szeroką skalę akcję pogróżkową imienna, która wzmocniona będzie likwidacjami. Wyniki bardzo dobre dużo objawów zastraszenia.
4/ Odwet: W odpowiedzi na akcje wysiedleniowe Zamojszczyzny (26 XI 42 – 28 XII 42) rozpoczęto XII 42 planow[e] akcje odwetow[e] polega[jące] na niszczeniu dobytku i paleniu wsi wysiedlo[nich] (Skierbieszowa Udrycze Nawozie Lipsko Cieszyn Komarów Janowka Wolice) napadach na osiedlanych Niemców (Grabowiec Wierzbie) i szeregu akcji dywer[syjnych] na komunik[acje]. Celem uzupełnienia tej akcji w nocy z 31 XII – 1 I 43 wysadzono mosty i przepusty kolejowe: Chotyłow Radom, Minkowiec, Ruskie Piaski, Werbkowice. Przerwano tory kolejowe: Skierniewice Tunel linii średnic[owej] w Warszawie Kraśnik; Uszkodzono urządzenia stacyjne Krasnobród, Szczebrzeszyn, przerwano urządzenia telekomunik[acyjne]: Miączyn Szczebrzeszyn st. Zamość Werbkowice Ruskie Piaski Minkowiec.
W walkach z wojskiem i policją niemiecką straty: po stronie niemieckiej 10 zabitych i 4 rannych. Własne 2 zabitych, 4 rannych, 1 zaginiony, ponadto zabito około 30 osadników niemieckich.
Represje Niemców w związku za akcję odwetową w Zamojszczyźnie objęły około 500 rozstrzelanych Polaków i wielu aresztowanych.
5/ Samoobrona: 17 I 43 przeprowadzona została akcja zbrojna na więzienie w Pińsku przez oddział wysłany z Warszawy bez strat własnych bezpośredni udział w uderzeniu brało 16 ludzi. Straż więzienna w czasie napadu 10 strażników i 2 Niemców. Zwolniono 3 naszych żołnierzy i 51 więźniów. Straty nieprzyjaciela 3 zabitych. Represje Niemców dotychczas 30 rozstrzelanych. Przeprowadz[ono] siłami miejscow[ymi] udaną akcję uwolnienia więźniów w Białymstoku, Łomży, Kielcach i Końskich. Akcje te spowodowały liczne rozstrzelania represyjne.
K[a]l[ina] 263
Źródło: IPN BU 1114/17, k. 452-457, rękopis.
Fragmenty tomów „„Armia Krajowa w dokumentach”, wyd. Instytutu Pamięci Narodowej we współpracy ze Studium Polski Podziemnej w Londynie oraz Wojskowym Biurem Historycznym im. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego [Tom 1, cz. 1-2; Tom 2, cz. 1-2].
