Specyfika filozofii rosyjskiej

Filozofia rosyjska kształtowała się w inny sposób, niż miało to miejsce na Zachodzie. Podczas gdy proces rozwoju wiedzy na Zachodzie schematycznie można przedstawić w postaci: mitologia – filozofia – teologia i nauka, w Rosji przybiera on postać: mitologia – teologia – filozofia i nauka – pisze s. prof. Teresa OBOLEVITCH

Filozofia rosyjska

.O filozofii jako odrębnej dziedzinie wiedzy zaczęto mówić w Rosji dość późno, gdy filozofia na Zachodzie przeszła już długą drogę. Trudno wskazać na jakąś bliżej określoną datę, którą można by uznać za początek samodzielnej rosyjskiej filozofii. Panuje wszakże zgodność co do tego, że filozofia jako dyscyplina akademicka powstała w Rosji nie wcześniej niż w XVIII stuleciu.

Śledząc drogi rozwoju samodzielnej filozofii rosyjskiej, można spostrzec, że zrodziła się ona na skrzyżowaniu dwóch potężnych prądów myślowych: wschodnio-bizantyjskiego i zachodniego. Z tej racji filozofia rosyjska oscyluje pomiędzy egzystencjalnie nastawioną myślą Wschodu a teoretyczną spekulacją Zachodu. W odniesieniu do tej ostatniej należy sprecyzować, że idzie przede wszystkim o wpływ idei renesansu i czasów nowożytnych. Istnieją dwa powody, dla których nurt zachodni w myśli rosyjskiej pojawił się później aniżeli wschodni. Przede wszystkim sama filozofia na Zachodzie rozwinęła się na gruncie antycznego dziedzictwa kultury greckiej, a pewne idee, które zostały później przyswojone przez filozofię rosyjską, zaczęły się kształtować dopiero w okresie nowożytnym lub bezpośrednio go poprzedzającym. Po wtóre, kontakt z myślą zachodnią i jej twórcza asymilacja rozpoczęły się dopiero w XV w. Toteż myśl rosyjska przejęła już bogatą paletę zagadnień i poglądów, zanim zaczęła samodzielnie torować sobie drogę. Z tej racji niemal każdy rozpatrywany w filozofii rosyjskiej problem zawiera w sobie łatwo dostrzegalne ślady jej wielkich poprzedniczek. Można wyróżnić pewne akcenty, które decydują o charakterze i sposobie uprawiania filozofii i znajdują swoje konkretne odzwierciedlenie w myśli rosyjskiej.

Proces kształtowania się filozofii w Rosji zasadniczo różni się od szlaku, po którym kroczyła filozofia na Zachodzie. W kolebce myśli zachodniej – starożytnej Grecji – filozofia powstała jako dziedzina alternatywna (i zwycięska) wobec ówczesnych mityczno-kosmogonicznych prób wyjaśniania świata, wypracowała swój własny język, wydała wiele różnorodnych koncepcji i systemów. W dalszym ciągu umożliwiało to, choć nie bezboleśnie, zarówno rozwój chrześcijańskiej myśli teologicznej, która przejęła od filozofii wiele pojęć, odpowiednio je modyfikując, jak też powstanie nauki nowożytnej, która stopniowo wyłoniła się z filozofii przyrody.

.Podczas gdy proces rozwoju wiedzy na Zachodzie schematycznie można przedstawić w postaci: mitologia – filozofia – teologia i nauka, w Rosji przybiera on postać: mitologia – teologia – filozofia i nauka. W pierwszej fazie, podobnie jak w antycznej Grecji, intelektualna aktywność skupiona była w sferze mitologii. Przyjęcie chrześcijaństwa przez Ruś Kijowską otworzyło drugi etap, związany z przyswojeniem i rozwojem teologii, która z kolei była owocem filozoficznej refleksji dokonanej przez ojców Kościoła. Na trzeci okres przypada zarówno zapoczątkowanie nauki, jak i adaptacja i rozwój wielu zachodnich poglądów filozoficznych z zakresu metafizyki, gnoseologii, antropologii, filozofii przyrody i innych dziedzin. Filozoficzne dociekania były w mniejszym lub większym stopniu obecne na każdym z wymienionych etapów, ale o filozofii we właściwym tego słowa znaczeniu można mówić dopiero od etapu trzeciego. 

Co decyduje o swoistości filozofii rosyjskiej? Czy tylko fakt, że była ona uprawiana przez myślicieli wywodzących się z kręgu kultury rosyjskiej? Jak się wydaje, można wyróżnić szereg cech charakterystycznych dla myśli rosyjskiej. Należą do nich: 

1. Ścisły związek filozofii z teologią, a więc religijny charakter myśli rosyjskiej

.Filozofia została zaszczepiona na Rusi Kijowskiej wraz z przyjęciem w 988 r. chrześcijaństwa (w obrządku bizantyjskim). Elementy filozoficzne, nie tworząc jednak jakiegoś systemu, były obecne w tłumaczonych na język staro-cerkiewno-słowiański pismach ojców Kościoła, takich jak św. Bazyli, św. Grzegorz z Nyssy, św. Grzegorz z Nazjanzu (znany jako Grzegorz Teolog) czy św. Jan z Damaszku. Od początku swego powstania filozofia w Rosji związana była więc z dziedzictwem patrystycznym, stąd już pierwsze traktaty filozoficzne – jak zobaczymy – miały wybitnie religijny charakter. Także w czasach późniejszych, aż po okres tzw. srebrnego wieku (przełom XIX i pierwsze dekady XX w.), „właśnie religia tworzyła (…) to »metafizyczne pole wysokiego napięcia«, które było natchnieniem i bodźcem dla refleksji filozoficznej”. Stąd określenie „religijna” nie jest jakąś dodatkową charakterystyką filozofii rosyjskiej, ale jej integralnym elementem.

Trzeba jednak zaznaczyć, że nawet po chrzcie Rusi pewne tradycje pogańskie były nadal bardzo żywotne i odgrywały znaczącą rolę pomimo dokonującej się asymilacji i rozwoju teologicznego dziedzictwa. Zwykło się mówić o tzw. „dwójwierze” obecnej w rosyjskim chrześcijaństwie, polegającej na synkretycznym współistnieniu ortodoksyjnej doktryny teologicznej z pozostałościami pogańskich wierzeń. Oczywiście, podobne zjawisko w mniejszym lub większym stopniu miało miejsce w kulturze każdego narodu nawróconego na chrześcijaństwo, jednak stosunkowo szybko, choć nie bez oporu, następował proces oczyszczenia i umocnienia prawowiernej nauki. Na Rusi natomiast balast poprzednich pogańskich zwyczajów był znacznie większy. Złożyło się na to wiele przyczyn: specyficzne geograficzne położenie i utrudniona komunikacja z innymi chrześcijańskimi państwami, ówczesna sytuacja polityczna (mnogość małych państw-księstw wobec braku scentralizowanej władzy), słabość struktur odpowiedzialnych za przekazywanie i strzeżenie depozytu wiary. Nie bez znaczenia był także fakt, iż chrześcijaństwo na Rusi nie znalazło odpowiedniej filozoficznej bazy, umożliwiającej owocną refleksję nad prawdami wiary. Chociaż zjawisko to nie było na tyle groźne, by zupełnie zniszczyć teologię, gdyż ona już posiadała swoją własną treść i kształt uformowany w zapoczątkowanej przez greckich ojców Kościoła tradycji bizantyjskiej, to jednak znacznie zahamowało rozwój jej strony teoretycznej. Chrześcijaństwo na Rusi nie zawsze było gotowe stawiać czoło trudnościom i kontrowersjom, których dostarczała aktualna sytuacja, i nieraz było zmuszone do „tolerowania” rozpowszechnionych wówczas pogańskich poglądów i zwyczajów. Żyjący w XII w. krakowski biskup Mateusz w liście do św. Bernarda z Clairvaux donosił, że naród na Rusi „wyznaje Chrystusa tylko z imienia, zaś w istocie i w głębi duszy [Go] odrzuca” i „nie chce się podporządkować ani Kościołowi łacińskiemu, ani greckiemu”. Być może właśnie zjawisko dwójwiary sprzyjało temu, że także w późniejszym okresie myśliciele rosyjscy z łatwością ulegali nieortodoksyjnym wpływom, np. gnostycyzmowi czy kabale, co znalazło swój wyraz m.in. w koncepcji sofii (niekiedy rozumianej jako „dusza świata”) głoszonej przez Włodzimierza Sołowjowa czy Sergiusza Bułgakowa, którą odrzucało wielu zarówno prawosławnych, jak i katolickich teologów.

2. Nieakademicki charakter filozofii rosyjskiej i jej egzystencjalistyczne nastawienie 

.Od momentu pierwszych kontaktów Rusi Kijowskiej z filozofią – mających miejsce jeszcze w średniowieczu i trwających aż po epokę oświecenia, na którą przypadają początki samodzielnych, oryginalnych poszukiwań – uprawianie filozofii nie było traktowane jako systematyczna refleksja, która prowadziłaby do zbudowania zakończonego systemu, zawierającego tezy, które rościłyby sobie pretensje do swej definitywności czy absolutności. Filozofia była postrzegana jako propedeutyka teologii – nie katafatycznej, która miałaby przybliżyć naturę Boga, lecz apofatycznej, mającej na celu przede wszystkim zjednoczenie z Niewyrażalnym poprzez modlitwę, ascezę i inne praktyki religijne. „W tradycji prawosławnej (…) – od bizantyjskich myślicieli w X w. po rosyjskich myślicieli religijnych wieku XX – neguje się wartość poznania rozumowego. Pojęcia nie oddają ani istoty Boga, ani nie potrafią wyrazić wiary prawosławnej – twierdzą prawosławni teologowie, odrzucając potrzebę teologicznych formuł. Pojęcia nie oddają Prawdy – mówią religijni filozofowie XX w., nie odczuwając potrzeby filozoficznych systemów”.

Dla filozofii rosyjskiej – jak podkreślają jej twórcy – jest charakterystyczne napięcie między realizacją ideału starożytnego Logosu (a więc mądrościowym, religijnym rozważaniem) a nowożytnym europejskim ratio (czyli spekulatywnym dociekaniem). W 1910 r. Włodzimierz Ern pisał, że „ratio stanowi próbę fałszywego i tylko częściowego samookreślenia myśli. Żywy żywioł myślenia, posiadający autonomię wewnętrznego, niczym z zewnątrz nieuwarunkowanego samookreślenia – w zamyśle racjonalizmu ulega przekształceniu w martwy schemat sądu, pozbawionego wszelkiej aktywności, wszelkiej wewnętrznej »zasady ruchu«. (…) Logos – to nie przekrój statyczny – to szczyt świadomości. (…) Istota Logosu polega na jego boskości. Nie jest to zasada subiektywnie-ludzka, lecz obiektywnie-boska. (…) Dla zwolenników filozofii Słowa samo pojęcie Prawdy (Istina) ma ontologiczny charakter. W przeciwieństwie do meonicznego racjonalizmu, mówiącego o jakiejś iluzorycznej zgodności czegoś tam z czymś tam (…), umysłowość wschodnia uznaje prawdę za bycie w Logosie, tj. bycie w Prawdzie, które możliwe jest tylko przez stawanie się Logosem, przez łaskę rzeczywistego przyswojenia sobie słowa”.

Mikołaj Bierdiajew z kolei wyjaśniał, że ratio to tzw. mały, czyli ograniczony, dyskursywny rozum, natomiast logos – wielki rozum, mający mistyczny, intuicyjny charakter i zdolny postrzegać Boga. „Rozum mały funkcjonuje jako oderwana część, rozum wielki funkcjonuje w integralnym życiu ducha. (…) Dla filozofii, którą nazywamy mistyczną w odróżnieniu od racjonalistycznej, rzeczywistość bytu nie może być podważona przez żadną rozumową refleksję. Rzeczywistość jest dana bezpośrednio i dana jest droga zjednoczenia z nią poprzez integralne życie ducha, poprzez rozum organiczny”. Mówiąc krótko, w filozofii rosyjskiej logos odgrywa w poznaniu nieporównywalnie ważniejszą rolę aniżeli ratio. 

3. Poruszanie problemu tożsamości narodowej – tzw. idea rosyjska 

.Dla filozofii rosyjskiej charakterystyczna jest refleksja nad tożsamością narodową, rolą i miejscem Rosji w kulturze i dziejach świata. Przytoczmy zaledwie kilka przykładów.

Jeszcze w XVI w. zrodziła się mesjanistyczna idea Moskwy jako „Trzeciego Rzymu”, która odegrała ważną rolę w rosyjskiej filozofii historii. Mnich z Pskowa Filoteusz (ok. 1465 – ok. 1542) w odpowiedzi na wystąpienia niemieckiego lekarza Mikołaja Bulewa, podkreślającego rolę niemieckiego cesarstwa jako spadkobiercy Rzymu, pisał do księcia Iwana III: „Wszystkie chrześcijańskie cesarstwa dobiegły końca i złączyły się – zgodnie z pismami proroków – w jednym cesarstwie naszego cesarza. Jest to cesarstwo rosyjskie, bowiem dwa Rzymy upadły, trzeci – stoi, a czwartego nie będzie”. „Dwa Rzymy” to cesarstwo rzymskie (upadłe pod naporem barbarzyńców) i cesarstwo bizantyjskie (zatracone wskutek najazdu Tatarów, co interpretowano jako karę za „grzech” zawarcia unii florenckiej). Moskwa, czyli „święta Ruś”, jest Trzecim, nieprzemijalnym Rzymem, wybranym narodem, depozytariuszem prawosławnej doktryny i liturgii. 

Przekonanie o szczególnej roli Rusi (a później – Rosji) było obecne na przestrzeni całej historii myśli rosyjskiej. W XIX w. powstały dwa nurty społeczno-filozoficzne: okcydentalizm i słowianofilstwo, które poruszały kwestie narodowe. Prekursorem okcydentalizmu był Piotr Czaadajew, który w swych Listach filozoficznych nawoływał do zwrócenia Rosji w stronę cywilizacji Zachodu. Podczas gdy następni okcydentaliści (Mikołaj Stankiewicz, Aleksander Hercen, Tymoteusz Granowski, a także Konstanty Leontjew czy Nikołaj Danilewski) poszukiwali dla filozofii i ustroju społecznego wzorców w myśli zachodniej, przedstawiciele słowianofilstwa (Iwan Kirejewski, Aleksiej Chomiakow, Konstantin Aksakow) podkreślali unikalność kultury rosyjskiej i prawosławia, przypisując Rosji misję przeobrażenia racjonalistycznego Zachodu. Natomiast w 1888 r. Włodzimierz Sołowjow wygłosił w Paryżu odczyt pt. Rosyjska idea, w którym zapytywał o misję Rosji w historii powszechnej. 

W latach 20. XX w. problem narodowy był przedmiotem refleksji m.in. emigracyjnego ruchu Euroazjatów, którego przedstawiciele (m.in. Lew Karsawin, Gieorgij Wiernadski, Roman Jakobson oraz – przez pewien czas – Gieorgij Fłorowski) nawoływali do integracji Rosji z krajami Azji Środkowej. Zatem „egzegeza mesjanistyczna zdaje się być centralnym zagadnieniem filozofii rosyjskiej i stanowić to pole działania, na którym ujawnić się miała największa głębia myśli i największa zarazem oryginalność w stosunku do Europy Zachodniej”. 

4. Zasada soborowości 

.Filozofia rosyjska, kontynuując tradycję teologii wschodniochrześcijańskiej, bardzo mocno podkreśla rolę komunii (soborowości), organicznej jedności Boga i człowieka. Według charakterystyki Mikołaja Bierdiajewa soborowość jest „religijnym kolektywizmem, różnym od znanych Zachodowi kategorii autoratyzmu i indywidualizmu”. 

Zasada soborowości – zjednoczenia i wszystkich bytów w bycie Boskim – w odniesieniu do antropologii koresponduje z pojęciem Bogoczłowieczeństwa wprowadzonym do leksykonu filozoficznego przez W. Sołowjowa, a w stosunku do kosmologii – koncepcją kosmizmu głoszoną przez Konstantego Ciołkowskiego, Władimira Wernadskiego czy Aleksandra Czyżewskiego. Zastosowana do ontologii zasada soborowości otrzymuje nazwę wszechjedności (znowuż zapoczątkowaną przez Sołowjowa). Jak to ujął Lew Karsawin, „wszechjedny byt stworzony należy pojmować nie jako jedność abstrakcyjną i nie jako system wielości. Jest wszechjedny – a to znaczy: i jeden, i wszystek, i wszelaki, wszystkie momenty i każdy z osobna”.

Natomiast w aspekcie epistemologicznym zasada soborowości wyraża prymat realnie istniejącego bytu nad jego poznaniem, co w filozofii rosyjskiej otrzymało określenie „ontologizm”. Według słów M. Bierdiajewa „rosyjska filozofia religijna próbuje zbudować oryginalną cerkiewną gnoseologię, wprowadza zasadę soborowości do poznania filozoficznego. Prawdziwe poznanie istności (suszczego) jest możliwe tylko poprzez uczestniczenie w soborowości, w cerkiewnym »my«, w oddaniu się. (…) Prymat przynależy nie idei, nie podmiotowi poznającemu, a bytowi. Byt pierwotnie jest dany, dany jest wierze, dany jest w doświadczeniu integralnego ducha, i tylko dlatego możliwe jest jego poznanie”.

5. Oddziaływanie Platona i idealistów niemieckich

.Jeżeli zgodzimy się z twierdzeniem Alfreda N. Whiteheada, że cała filozofia europejska jest zbiorem przypisów do Platona, to teza ta w najwyższym stopniu odnosi się do myśli rosyjskiej. Na długie wieki platonizm w swych rozmaitych wariacjach stał się w Rosji niemal oficjalną doktryną filozoficzną, aczkolwiek wielowiekowa recepcja myśli założyciela Akademii odbywała się nie bez oporu.

Zdaniem Wadima Rossmana „sama koncepcja Idei Rosyjskiej ma pochodzenie platońskie. Koncepcja ta bowiem zakłada, że naród rosyjski może istnieć tylko dzięki istnieniu idei »rosyjskości«. W przeciwnym wypadku traci on swoją tożsamość i określoność”.

Pomimo odniesień do Platona filozofowie rosyjscy chętnie zwracali się także do Plotyna oraz myśli niemieckiej, zwłaszcza doktryny F.W.J. Schellinga i G.W.H. Hegla, które przyjmowali praktycznie bez zastrzeżeń, dostrzegając w niej wyraz religijnych dążeń ludzkości. Tak, Siemion Frank w artykule pt. Filozofia a religia, parafrazując Hegla, napisał: „Przedmioty filozofii i religii co najmniej pokrywają się, bowiem jedynym przedmiotem filozofii jest Bóg. Filozofia w swej istocie, zgodnie ze swym całościowym i uniwersalnym zadaniem, nie jest ani logiką, ani teorią poznania, ani poznaniem świata, ale poznaniem Boga”. Podobne wypowiedzi znajdujemy u innych myślicieli srebrnego wieku kultury rosyjskiej. Boris Wyszesławcew utrzymywał, że „maksyma Hegla, »Przedmiot filozofii jest tożsamy z przedmiotem religii«, jest nader bliska duszy rosyjskiej i jednocześnie wiernie oddaje tradycję hellenizmu (…). Byliśmy gotowi przypomnieć [o tym] Zachodowi”. Powyższe stwierdzenie można uznać za programowe dla całej filozofii w Rosji.

.Oczywiście żadna z wymienionych cech, wziętych z osobna, jeszcze nie przesądza o swoistości filozofii rosyjskiej – przysługują one bowiem także wielu innym szkołom i nurtom. Niemniej jednak te właśnie rysy składają się na ogólną panoramę myśli filozoficznej w Rosji.

Teresa Obolevitch

Tekst ukazał się w nr 65 miesięcznika opinii „Wszystko co Najważniejsze” [PRENUMERATA: Sklep Idei LINK >>>]. Miesięcznik dostępny także w ebooku „Wszystko co Najważniejsze” [e-booki Wszystko co Najważniejsze w Legimi.pl LINK >>>]. Tekst powstał na podstawie wystąpienia podczas konferencji „Religie i ideologie w rosyjskiej przestrzeni imperialnej (1689–2024)”, 26–27 IX 2024 r. w Krakowie. Ilustracja: Władimir Sergiejewicz Sołowiow w Cannes, 1899 r.